Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve DiClemente`nin Değişim
Transkript
Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve DiClemente`nin Değişim
1 of 10 29-06-2014 Sosyal Hizmet Uzmanları için Prochaska ve DiClemente'nin Değişim Aşamaları Modeli Bugünkü podcastimiz Prochaska ve DiClemente’in (1983) Değişim Aşamaları Modeli üzerinedir. Bu model insanların değişim için izledikleri beş aşamayı tanımlamaktadır: niyet öncesi (precontemplation), niyet (contemplation), hazırlık (preparation), eylem (action) ve sürdürmedir (maintenance). Bu model bireyin spesifik aşamalarda geçirdiği zamanın süre bakımlarından farklılıklar arz edebileceğini varsaymakla birlikte, herkesin, bir sonraki aşamaya geçebilmesi için, aynı aşamalarda belli görevleri tamamlaması gerekir (Prochaska & Prochaska, 2009). Resmi olmayan, çok çeşitli şekillerde adlandırılan altı aşama vardır. Bunlar; “nüksetme (relapse),” “geri dönüşüm (recyling)” ya da “kayma (slipping)” ki birey eski davranışlarına geri döner. Örnekler bir dönem ayıklıktan sonra bira içmek ya da bir yıl aradan sonra sigaraya tekrar başlamak. Kayma çok sık olmaktadır ve normal olarak kabul edilmektedir. Sosyal hizmet uzmanları müracaatçıyı değişim süreci bir kez başladığında eski davranışa geri dönmeleri veya geriye kayma gibi durumlarda dürüst olmaları için cesaretlendirilirler, bunu müracaatçımızın başarısız olmasını beklediğimiz için değil, fakat bu deneyimi normalleştirmek ve başarısız olma ve utanma duygusundan uzaklaştırmak için (yaparlar). Her ne kadar “Değişim aşamaları” modeli sigara bırakma çalışması olarak bilinip gelişmişse de (Prochaska & DiClemente, 1983), model aile içi şiddet, HIV müdahalesi ve çocuk istismarı gibi birçok biyo-psiko-sosyal problemlerde uygulandı ve çalışıldı (Prochaska & DiClemente, 2009). Değişim modeli “davranış değişikliğinde Transteorik modelin bir parçasıdır (Prochaska & DiClemente, 1983). “Transteorik model” olarak adlandırılıyor çünkü diğer teorilerin anahtar yapılarını bütünleştirmektedir. Trasteorik model değişim aşamalarını tanımlar, Değişim Süreci ve değişimi ölçme yöntemi. Bugünkü podcastta değişim aşamalarına odaklaşacağım. Trasterorik model sınırları hakkında öğrenmekle ilgileniyorsanız, düzinelerce kaynak online ve basılı yayın olarak mevcuttur. Transteorik model için The University of Rhode Island's Cancer Prevention Research Center web sitesinde açık ve kapsamlı bilgiler var; Websayfamda bu websitesindeki tanımlamaya link ekledim: http://www.uri.edu/research/cprc/TTM/detailedoverview.htm. Eğer transteorik model için sosyal hizmette-spesifik uygulama arıyorsanız the Social Workers' Desk Reference ikinci baskısında transteorik model ve çocuk ihmal ve istismarı hakkında harika bölüm var. Bu podcastin amacı değişimin beş aşamasını özetlemek ve her değişim aşaması için hangi müdahale yaklaşımının en uygun olduğu bilgisini sağlamaktır. Podcasti hazırlarken DiClemente & Velasquez’in, Miller ve Rollnick’in değişim aşamaları ve motivasyonel www.psikososyalhizmet.com 2 of 10 29-06-2014 görüşme kitabının ikinci baskısı Motivational Interviewing (Miller & Rollnick, 2002); A 2002 article by Norcross and Prochaska (2002) from the Harvard Mental Health Letter called "Using the Stages of Change;" and the chapter by Prochaska and Prochaska (2009) in the second edition of the Social Workers' Desk Reference, ki yukarda söz etmiştim, dahil birtakım kaynaklar kullandım. Bütün bu kaynaklar podcast web sitesinde bulunabilir http://socialworkpodcast.com/ (Türkçesi için http://www.psikososyalhizmet.com/SWpodcast.htm I.artan). Bugünkü podcastimizde bir kişinin hangi aşamada olduğunu nasıl anlayacağımız ve bu aşamada olan kişi için en etkili birkaç müdahale tekliğini tespit etme hakkında konuşacağım. Müdahalenin çok detaylarına girmeyeceğim çünkü Motivasyonel Görüşme olarak adlandırılan esas tedavi yöntemi vardır ki düzinelerce müdahale tekniğine değinilmektedir. Konuşma süresince benim sunacağım örnek şeyler sosyal hizmet uzmanlarının değişimin farklı aşamalarında insanlara söyleyebileceği şeylerdir. Ben örneklerimin çoğunu bağımlılık dışındaki durumlardan seçtim. Bunu yaptım çünkü değişim aşamaları modeli bağımlılıktan çıkma araştırmalardan geliştirildi ve bağımlılıkla ilgili çok örnekler vardır. Değişim aşamaları davranışa uygulanabilir olduğundan beri, bu örneklerin bazılarına odaklaşmak istiyordum. Podcasti modelin değerlendirme özeti ile sonlandırdım. NİYET ÖNCESİ (Precontemplation) Karakteristikleri İnsanlar bu aşamada davranışlarını sorun olarak görmezler ve nihayetinde değişime ihtiyaç duymazlar. Bu bazen “ignorance is bliss” (bilgisizlik mutluluktur) aşaması olarak adlandırılır. Müracaatçı precontemplation aşamasında geleneksel olarak “değişime direnç” gösterme düşüncesindedir. Belki, “şey, eğer birisi davranışını sorun olarak görmüyorsa ve değişimle ilgilenmiyorsa, o zaman onlarla nasıl çalışmak gerektiğini bilmeye benim neden ihtiyacım olsun ki – nihayetinde, onlar tedavi olmak istemiyorlar.” Birçok insan tanıma göre, precontemplation aşamasında olmasına rağmen asla tedaviye gelmezler, araştırma bulgularında müracaatçıların %50 ile %60 oranında precontemplation (niyet öncesi) aşamasında olduğu saptanmıştır, bunun anlamı bu durumu sorun olarak görmüyorlar ve dolayısı ile davranışlarını değiştirmeye ihtiyaç duymuyorlar. Bu servisten hizmet almaya mecbur edilen müracaatçılar da buna dahildir. Örnekler çocuğu devletçe alınan anneyi içerebilir ki o annenin partneri çocuğunu istismar ediyor ama kendisini değil, o (anne) davranışının nasıl değişmeye ihtiyacı olduğunu anlayamaz. Her nasılsa devlet ve muhtemelen diğerleri onun ebeveynliğinin ihmalci ve çocuğun onun bakımına geri verilmesini gerektirecek kadar iyi olmadığını anlarlar. Diğer örnek okuldaki ya da evdeki sorunlarından dolayı ebeveyn tarafından servise getirilen çocuktur; çocuğa göre kendisi dışında herkes sorunlu olabilir – öğretmenler, diğer çocuklar, hatta ebeveynler. Diğer örnekler mahkeme kararı ile tedavide olan müracaatçıları, işverenin mecbur tuttuğu müracaatçıları, ye da partnerlerince servise gönderilenleri içerir. Bütün bu durumlarda, bütün sorunların farkına varan ve kişiyi tedavi almaya yönelten güce sahip başka biri vardır. Norcross ve Prochaska (2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (uninformed) olarak adlandırıyorlar. Şimdi, müracaatçının geçmişte davranışını değiştirmeyi denemiş ve başarısızlığa uğramış olması mümkündür. Geçmişte değişimin başarılı olamamasından dolayı şimdi değişimi gerçek dışı veya imkansız olarak görebilir ve nihayetinde denemeye değer bulmayabilir. Norcross ve Prochaska (2002) bu müracaatçıları “bilgisiz” (underinformed) olarak adlandırıyorlar. Örnek sigarayı ya da içkiyi bırakmayı deneyen insanları, istismarcı ilişkiyi www.psikososyalhizmet.com 3 of 10 29-06-2014 sonlandırmayı deneyen insanları kapsayabilir, çetelerden ayrılmayı deneyip başarısız olan gençleri kapsayabilir hatta okulda başarılı olamayanlarda bile. Dolayısıyla, asla davranışlarını sorun olarak görmeyen insan grupları “bilgisiz” olarak kabul edilir ve geçmişte davranışlarını sorunlu olarak gören fakat hâlihazırda değişimle ilgilenmeyen insan grupları “bilgisiz” olarak adlandırılıyor. Bu gruplardan hiç biri hâlihazırdaki davranışını değiştirmek istemiyorlar. Değerlendirme Norcross ve Prochaska (2002) precontemplation aşamasında insanlara 6 ay içinde değişim yapmayı düşünüp düşünmediklerini sorarak değerlendirmeyi önermektedirler. Eğer şöyle bir cümlede hemfikirlerse, “sanırım hatalarım var ancak gerçekten değiştirmem gereken herhangi bir şey olduğuna inanmıyorum” ve “düşündüğüm kadarı ile değiştirmem gereken herhangi bir şey olduğunu sanmıyorum” böylece onlar precontemplation aşamasındadırlar. Norcross ve Prochaska (2009) not etmektedirler ki precontemplation VE maintenance (sürdürme) aşamalarında olan insanlar davranışlarının değişmesine ihtiyaçlarının olmadığına inanırlar fakat çok az farklı nedenlerle. Dolayısı ile (bunun) neden böyle olduğunu bulmak önemlidir. “Evet, mükemmel değilim, fakat daha önce olduğumdan çok daha iyiyim ve gerçekten eski davranışlarıma tekrar dönmemek için çok fazla çaba sarf ediyorum” diyen ebeveyn sorun olan davranışını değiştirdiğini ve onu onarmaya çalıştığını size söylemektedir. Bu ebeveyn sürdürmededir (yeni davranışı). Eğer bu iki aşama arasındaki fark biraz kafa karışıklığına neden oluyorsa, kaygılanmayın; podcasti bitirdiğimde bu sorunu görmeyen birine daha anlamlı gelecektir. Sadece hatırlayın, birisinin sorunu göremediği sadece iki aşama var: precontemplation ve maintenance. Diğer aşamalarda, contemplation, pereparation, ve action, kişi sorunu görmektedir. Müdahale Klinisyenlerin müracaatçının değişim aşamasına uygun müdahale yöntemi hazırlamaları gerekir. Niyet öncesi aşamadaki insanlar için araştırmalardan elde edilen bulgular farkındalık düzeyini yükseltmenin faydalı olduğunu göstermektedir. Çocuk refahına dahil olan ebeveynlerde sadece koruma servislerinde hazır bulunmanın bile bazen onların farkındalık düzeyini yükseltmede yeterli olabilmektedir (Prochaska & Prochaska, 2009). Ve diğer müdahale insanları duygusal olarak harekete geçirmektir. Çocukları koruma servisi tarafından alınan bir grupla çalışıyordum ki bu insanlar çocuklarıyla yeniden birlikte yaşamakbütünleşmek istiyorlardı. İlk değerlendirmelerden biri ebeveynlere kendi perspektiflerinden istismar ve ihmal hakkında yazmalarını istemekti. Bu değerlendirme sık sık çok duygusal olmaktaydı ve birçok ebeveyn için çocuklarına yaptıklarından dolayı (veya çocukları için yapmadıklarından dolayı) savunmacı olmaya başladıkları çok üzgün hissettikleri ve vicdan azabı çektikleri yere varmalarına yardımcı olmaktaydı. Duygusal değişim onları ebeveynlik davranışında kalıcı değişime doğru yöneltmekte anahtar rolü oynamaktaydı çünkü sorunu anlamada bilgileniyorlardı. Prochaska ve Prochaska (2009) niyet öncesi (precontemplation) aşamada kullanılacak diğer üç müdahaleye dikkat çekmektedir değişimin faydalarını tartışmaya dahil etmek, bireyi halihazırda olup bitenlerin neticelerine bakmaya cesaretlendirmek ve bireylere (onların) olmak istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkileri göstermektir. Yani, diyelim ki siz bunların tamamını yaptınız ve müracaatçınız, “evet, sanırım bu bir sorundur” ya da “Eminim ki eğer böyle yapmasaydım daha iyi olurdu,” o halde niyet öncesinin dışına çıktılar ve ikinci aşamadalar – niyet (contemplation). www.psikososyalhizmet.com 4 of 10 29-06-2014 NİYET (contemplation) Karakteristikleri İkinci aşama contemplation (niyet) olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada insanlar sorunun farkındadırlar ve değişmeye niyetlidirler, fakat henüz değişmeye karar vermemişlerdir. Örneğin, kilo vermek istiyorsunuz ve spor etkinliklerine katılmak istiyorsunuz, fakat henüz kayıt yaptırmadınız. Niyet aşamasında insanlar çekimserdirler – bir parçaları değişmek ister fakat aynı eşitlikte diğer parçaları aynı şekilde kalmayı ister. Ne zaman çekimser olursanız, değişim hakkında kararsızsınız (ambivalent) deriz. Niyet aşaması tamamen kararsızlık (ambivalece) hakkındadır. Prochaska ve Prochaska (2009) insanların niyet aşamasında çok uzun kalabileceklerini not etmektedirler. Değişim zordur. İlk adımı atmak zordur. Kronik niyetçiler düşünmeye çok zaman ayırırlar ve yapmaya pek zaman ayırmazlar. Bu bölümdedir çünkü “niyetçiler sorunlarını anlamakla cebelleşirler, nelere sebep olduğunu görmeye çalışırlar ve muhtemel çözümler üzerinde düşünürler” (DiClemente &Velasquez, 2002, sayfa.208). Değerlendirme Onların niyet için, “Bir sorunum olduğunu biliyorum, fakat gerçekten bu konuda ne yapmam gerektiğini bilmiyorum” ya da “gerçekten bu konuda ne yapabilirim, bundan emin değilim” gibi sözlerini dinleyerek değerlendirebilirsiniz. Örneğin, çocuk refah sisteminde bir çocuğu olan ebeveyn şöyle bir şey diyebilir, “biliyorum çocuklarımla daha iyi olabilirim, fakat gerçekten nasıl yapabileceğimi bilmiyorum. Bir kez müracaatçınızın kararsızlığını ona kabul ettirdiniz mi, sonra onun için en uygun müdahalenin hangisi olduğuna karar verebilirsiniz. Müdahale Birisine niyet aşamasında müdahale hakkında hatırlamanız gereken en önemli şey şu ki, onlar değişimin avantaj ve dezavantajlarını değerlendiriyorlar, fakat henüz değişmeye karar vermediler. Nasıl değişileceğine dair bir öneride bulunursanız, müracaatçınızın şeylerin aynı kalmasını isteyen bölümü değişimin neden mümkün olmayacağına dair her şeyi söyleyecektir. Müracaatçınızın olumsuz davranışlarını değiştirmeyeceğini kendisine söylemesine sebep olmak yapmayı isteyeceğiniz en son şeydir. Miller ve Rollnick (2002) bunu sosyal hizmet uzmanının durumu düzeltme içgüdüsü “refleksi düzeltme” olarak adlandırırlar. Yani, müracaatçınızla nasıl konuşmalısınız ki kendilerini değişime götürecek iç konuşmayı kendileri ile yapsınlar? Prochaska ve Prochaska (2009) birtakım müdahale önermektedir, şunlar dahil: 1) Müracaatçınızla değişimin avantaj ve dezavantajlarını konuşmak, aynı zamanda karar balans tekniği olarak adlandırılır; 2) Müracaatçınızın nasıl olmak istediği ve nasıl olduğu ile ilgili çelişkilere işaret etmek, aynı zamanda Çelişki Geliştirme olarak adlandırılır; ve; 3) Umut aşılamak. Avantaj ve dezavantajlar: Çocuk refahına dahil olan müracaatçılar için, “Ebeveynliğe yaklaşımınızı değiştirmenin faydaları nelerdir? Değişimde ne tür sorun görmektesiniz?” sorularını sorabilirsiniz. Müracaatçınız muhtemelen “Çocuklarımı geri alırım ve çocuk refahı (yetkilileri) hayatımdan çıkacak” ve “Çocuklarım sadece dayakla uslanmaktadırlar. Time out (mola) denedim ama fayda etmedi, yani, dayak olmadan asla çocuklarımı kontrol edemem.” Statükoyu da devam ettirmenin avantaj ve dezavantajlarını da araştırmak isteyebilirsiniz, aynı zamanda aynı kalma olarak bilinir. “Ebeveynlik sitilinizi değiştirmemek için ne tür sebepleriniz var? Ebeveynlik sitilinizi aynı şekilde korumanın ne tür olumsuzlukları var?” şeklinde sorabilirsiniz. Çelişki geliştirme: Müracaatçılarla bu aşamada yüzleşebilir ve bazı etkilerin olmasını umabilirsiniz. Fakat onların olmak istedikleri ile oldukları arasındaki çelişkiye www.psikososyalhizmet.com 5 of 10 29-06-2014 odaklaşmalısınız. Örneğin, Çocuk refahına muhatap olan ebeveyne, “Dediniz ki çocuğunuzu geri almak sizin birinci önceliğinizdir, fakat son iki süpervizyon görüşmesine gelmediniz. Eylemin kelimelerden daha sesli konuştuğundan beri, siz bana diyorsunuz ki çocuklarınızla birlikte olmak sizin birinci önceliğiniz değildir.” Şimdi örseleyici olabilir fakat bu ebeveynin olmak istediği yolla onun olduğu yol arasındaki çelişkiye işaret etmektedir. Çelişki geliştirmenin diğer bir yolu müracaatçınıza şeylerin nasıl olabileceğini eğitim yoluyla sağlamaktır, kitaplar veya videolarla yeni davranışları resimleyerek sunmak gibi. Bu tür bilgiler niyet öncesi aşamada faydasızdır çünkü insanlar sorumu görmemektedirler, fakat niyet aşamasında oldukça işe yarar çünkü onların bir yanı fikri beğenmektedir ki değişmek istiyorlar, fakat nasıl olması gerektiğinden emin değiller. Umut aşılamak: bu elzemdir çünkü niyet aşamasında insanların içlerindeki ses der ki; “değişim çok zordur, buna değmez, şimdi ne kadar kötü olursa olsun, değişimden daha kolaydır…” Siz umut aşıladığınızda müracaatçınız değişebilir, bu müracaatçınızın içindeki “Bu gidişattan memnun değilim, değişmek istiyorum” diyen sesi destekler. HAZIRLIK (Preparation) Karakteristikleri Üçüncü aşama hazırlık (preparation) olarak adlandırılır. Bu aşamada, insanlar bozuk davranışlarını bir ay içinde değiştirmeye karar verirler. Hazırlık aşamasındaki insanlar davranışlarını değiştirmek için küçük adımlar atarlar – onlar “suyu denerler.” O küçük adımlar başarısız olabilir ya da işe yarayabilir, fakat müracaatçının istediği değişikliğin gerçekleştiğinin göstergesi değildir. Örneğin, kilo vermek istiyorsunuz, dediniz ki son birkaç ay tatlı yemek yok ve hatta çalışma kaydı bile hazırladınız. Fakat hiç kilo vermediniz, kapsamlı planınız yok ve kendinizi eski davranışlarınıza geri dönmüş buldunuz, istemeseniz bile. Değerlendirme Hazırlığı değerlendirdiğinizde, şunun gibi ifadeler duymak istersiniz, “gerçekten değişmek istiyorum çünkü…” ve “keşke nasıl …….yapabileceğimi anlayabilseydim.” Prochaska ve Prochaska (2009) çocuk refah sistemine muhatap ebeveynlerin “Vaka uzmanıma farklı olarak nasıl ebeveynlik yapabileceğimi sormak istiyorum” ve “eğer değişmezsem asla istediğim gibi ebeveyn olamayacağım” gibi ifadeler kullanmalarının onların hazırlık aşamasında olduklarının göstergesi olabileceğini belirtmektedir. Çünkü müracaatçınız halihazırda değişim için küçük adımlar atmış, fakat başarılı olamamıştır, onun değişim için ne kadar destek gördüğünü ve bu değişimi gerçekleştirebilmek için ihtiyaç duyduğu becerilere sahip olup olmadığını tespit etmek istersiniz. Örneğin müracaatçınız çocuğuna dayak atma davranışını sonlandırmak istiyor, fakat bunun için yeterli sosyal desteğe sahip değil. Onun ailesinin ve arkadaşlarının tamamı çocuklarını dayakla terbiye etmekte ve bunun uygun müdahale olduğuna inanmaktadırlar. Anne orada olmadığında onun çocuğunu tokatlamaktadırlar. Bu anne farklı ebeveynlik yapabileceği desteğe sahip değil. Dahası, dayağa başvurmadan nasıl disiplin sağlayabileceğine dair kendisine örnek yok, uygulayabileceği beceriden yoksun. Örneğin, dayak olmadan nasıl çocuğunu disipline edeceğini sorduğunuzda cevap bulamıyor. Müdahale Prochaska ve Prochaska (2009) hazırlık aşamasındaki insanlar için dört müdahale önermektedir: Müracaatçınızı değişim için kararlılığa cesaretlendirin; kişisel becerilerini destekleyin; plan oluşturun ve eylemsel hedefler oluşturun. www.psikososyalhizmet.com 6 of 10 29-06-2014 Çocuk refahı müracaatçınızı şöyle bir şey diyerek cesaretlendirebilirsiniz; “Sizin değişim için kararınız, siz ebeveynlerin bana dediği sadece çocuğunuzu geri almaya kendinizi adamıyorsunuz, fakat aynı zamanda ailenizi güçlendirerek gelecekte olabilecek ihmal ve istismara karşı koruyorsunuz.” Plan geliştirdiğinizde ve eylemsel hedefler koyduğunuzda siz müracaatçınızın başarılı olduğundan emin olmak istiyorsunuz. Eğer destek ve becerilerde yetersizlik tespit ettiyseniz, uygun bir planlama ile bu değişim için hedeflerin bir kısmı olabilir. Müracaatçınızı sebepsiz beklentilerle organize edemezsiniz, arkadaş bulması ve ailesi ki onun yeni davranışını destekleyeceklerdir, veya eğer değilse değişmek isteyen kişiden uzaklaşmayı isteyeceklerdir. Aynı şey yeni beceri için de doğrudur. Ofisinizdeki servisinizde, her oturumun sonunda küçük ve başarılabilir hedefler oluşturabilirsiniz ki bir şey başarmış gibi ve amaçlarına bir adım daha yaklaşmış gibi hissederler. Sosyal hizmet uzmanı uyanık olmalı, her ne kadar, müracaatçı değişime hazırlanıyorsa da, müracaatçı için sosyal hizmet uzmanınca tespit edilen programa katılmaya istekli oldukları anlamına gelmez. Kilo vermek için spor salonuna kaydolmaya hazırlanabilirim, fakat bir erkek olarak otuzlu yaşlarımın sonlarında, vücut geliştirme veya Lady Fitness gruplarına katılmayacağım. Yani, programları veya hizmetleri otomatik alımlarla değişme isteğini anlamsızlaştırmamak önemlidir. EYLEM (action) Karakteristikleri Dördüncü aşama eylem olarak adlandırılır. Bu aşamada, insanlar bozuk davranışlarını nihayetinde bir gün değiştirmeleri gerekir ve 180 günden daha fazla olmamalı. Bu eylem aşamasında insanlar hazırlık öncesinde geliştirdikleri planlarını uygulamaya koymaları gerekir. Onlar bilinçli olarak yeni davranışları seçmektedirler, yeni davranışların zorlukları ile karşı karşıya olmaktadırlar ve sıkça yeni içgörüler ve yeni beceriler geliştirmektedirler. Örneğin, o anne ki artık (çocuğunu) dayakla cezalandırmamakta sosyal hizmet uzmanına der, “son birkaç haftadır dövmüyorum, fark ettim ki dövmek dövmemekten çok daha kolaydır ve yorgun olduğumda ve çocuklar beni deli ettiklerinde, onları dövmemem her şeyi alıp götürüyor. (Çocuklarını) tokatlamayan bir arkadaşım var, ona gerçekten minnettarım – onun yakınımda olması çok güzel.” Eylem aşamasındaki insanlar heyecanlıdırlar ve motive olmuşlardır. Sosyal hizmet öğrencileri ve haklın çoğunluğu terapide olmanın nasıl bir şey olduğu hakkında düşünüyorlar, onlar genellikle eylem aşamasındaki insanlarla çalışmayı düşünüyorlar. Prochaska ve Prochaska (2009) not etmektedirler ki iyileştirme programlarının çoğunluğu eylem aşaması civarında inşa edilmiş. (Hikaye hamile kadın ve ne kadar kolay olduğu hakkında) Değerlendirme Sosyal Hizmet Uzmanları öncelikli soruna işaret eden ve yeni davranışların belirticisi bilgilendirici ifadeleri dinlemelidir. Tekrar çocuk refahı örneği, bir baba diyebilir, “Benim çocuk refahına dahil olmama sebep olan davranış hakkında bir şey yapıyorum.” Müdahale Eylem aşamasında müdahale çok sayıda sözel pekiştirici ve kişinin değişimi sürdürebileceği inancını destekleyici içermektedir. Motivasyonel görüşmede bu “öz-beceriyi destekleme” olarak adlandırılır. Müracaatçınızın değiştirdiği spesifik davranışı tanımlamak ve onların yaşantısında gördüğünüz değişimle bağlantılandırmak istiyorsunuz. Örneğin, eğer bir anne kendisinin ebeveynlik stilini değiştirmişse ve siz onun çocuklarının buna, adeta doğrulaması olarak, daha iyi cevap verdiklerini fark ettiyseniz, annenin davranışını değiştirme becerisini açıkça destekleyici bir şekilde cesaretlendirici bir ifadeyle onun istediği değişimi www.psikososyalhizmet.com 7 of 10 29-06-2014 gerçekleştirdiğini söyleyebilirsiniz. Örneğin, şöyle bir şey diyebilirsiniz, “süpervizör ziyaretlerim süresince fark ettim ki çocuklarınıza daha çok cesaretlendirici ifadeler kullanmaktasınız ve bu sizi daha az kavgaya sürüklemektedir. Ve ayrıca hiçbir zaman olmadığı kadar çok ailenizin ortak paylaşımlarının arttığı, birlikte olmaktan daha çok haz duyduğunu fark ettim. Aynı zamanda onları görmezlikten gelmek yerine onlara övgü ve iltifatlarınızın onları çok mutlu ettiğini gözledim. Bütün bunlar göstermektedir ki elinizden geldiğince farklı ebeveynlik yapmaya çalışmakla gerçekten büyük değişiklikler yapmaktasınız ve öyle görünmektedir ki bu aileniz ve çocuklarınız için çok büyük farklılıklar yapmış.” SÜRDÜRME (maintenance) Karakteristikleri Altıncı aşama sürdürme olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada, insanlar en az altı aydır yeni davranışa başlamışlardır ve yeni davranışı sürdürmeye kararlıdırlar. Değerlendirme Müracaatçınız sorun yok diye rapor ettiklerinde onların sürdürmede olduğunu ve hâlihazırdaki davranışlarının onların geçmişteki bozuk davranışlarından nasıl farklı olduklarını tanımlama becerisine sahip olduklarını biliyorsunuz. Müdahale Sürdürme aşamasındaki müdahale önceki dört aşamadan farklı görünür. Muhtemelen daha az sıklıkta görüşeceksiniz. Konuşmalarınız müracaatçınızın yeni davranışlarını sürdürmesi etrafında dönecektir. Onun muhtemel bir nüksetme ile nasıl baş edebileceği ve nüksetmeden kaçınma yolları hakkında konuşacaksınız. Değişimin bu aşamasında müracaatçı değişimi sürdürebileceğine dair kendi yeteneklerinden emin olmaya eğilimlidir. Müracaatçınız aşırı güven geliştirebilir ve bu nedenle kendilerini nüksetme pozisyonuna koyabilirler. Bunu tespit etmeleri konusunda onlara yardımcı olabilirsiniz. Örneğin ben bir homoseksüel adamla çalışıyordum ki o 40’lı yaşların sonlarındaydı ve 12 aydır ayık (uyuşturucu almayan) odluğu rapor edilmişti. Bu müracaatçının sürdürmede olduğunu biliyordum çünkü geçmişteki davranışlarını tanımlıyordu ve geçmişteki davranışlarından onları ayırabiliyordu. Ayık kalma konusunda kendi becerilerinden emindi, fakat başladığı şekliyle terapiye geri dönmeye karar verdi böylece randevu ortamlarına geri dönebilecekti. O gönül ilişkisine girmek istiyordu çünkü bu (tür ilişki) alkol ve uyuşturucudan uzak kalması için destekleyiciydi. İlk oturumumuzda o partner bulabileceği üç yerin olduğundan söz etti, ve her bir yerin onun ayıklığı konusunda bazı zorluklarının olduğunu söyledi: barlar ve kulüpler, AA buluşması ki daha önce katılmıştı ve online. Kendisinin AA sponsoru ile hangi sıklıkta görüştüğü onun ayıklığında etkili yollardan biri olduğu ve aynı şekilde desteğin kaynağı, durumdan kurtulmaya çalışırken nüksetmesini ateşleyebileceği hakkında konuştuk. Örneğin, online buluştuğu bir adam ona birlikte içmeyi önerirse ne yapabileceğini hakkında konuştuk. O kendisinin içmeyeceğinden emin olduğunu, onun yanında birinin içmesinin de onu rahatsız etmeyeceğini, fakat onun kaygılandığı ayıklığının buluşmasında nasıl görüneceği idi. Böylece, durumun onun içme isteğini ateşleyebileceğini tespit ettik, yeni biri ile buluşma arzusunun onu sınıra götürebileceği dahil, sosyal kabul görme beklentilerini arzulama, ve ayıkken seksüel olarak performans gösterememe korkusu. Onun sponsorunun desteğini de alan, kendini onaylama ifadeleri ve çıkacağı kişi ile dürüst konuşmayı içeren bir plan yaptık. Aynı zamanda onun sarhoşken ve ayık olduğundan beri yaşamının nasıl olduğuna dair anlatmasını istedim, işini kaybetmesi ve bir dönem evsiz (sokakta) kalması da dahil. Şimdiki durumu ile karşılaştırdım ve tamamını nasıl kolayca kaybedebileceğini vurguladım. www.psikososyalhizmet.com 8 of 10 29-06-2014 Sürdürmede olduğu sürede bu farklılıkları vurgulamak onun ayıklığına bağlı kalmasını pekiştirdi ve acil plan yapması gerektiğinin önemi vurgulandı. NÜKSETME (relapse) Resmi olmayan altıncı aşama vardır – nüksetme. Bu “vagonun devrilmesi” aşamasıdır. Nüksetme eski davranışa geri dönmeyi tanımlar. Dolayısıyla, yeni davranışa geçmeniz gerekir, bunun anlamı eski davranışınız nüksetmeden önce ya eylemdesiniz veya sürdürmede. Birisi ne kadar uzun süre sürdürmede ise, gerek kişinin kendisi için ve gerekse onun civarında olanlar için o kadar çok yıkıcı nüksetme söz konusu olabilir. Sık nükseden insanlar hayal kırıklığı ve umutsuzluk duyguları yaşarlar. Nükseden müracaatçıyı seyretmek sunucu için de çok ıstırap verici olur. Fakat daha önce dikkatinizi celp ettiğim gibi, bu umulmaz olarak görülmemeli. Nüksetme, bir sebepten dolayı, değişimin resmi olmayan altıncı aşaması olarak kabul edilir – çok sık meydana gelir. Fakat olduğunda, abartılı tepki vermeyin ve durumu daha da kötüleştirmeyin. Müdahale Nüksetme aşamasında birisine müdahale ederken vurgulanması gereken birkaç alan var. Birincisi neyin nüksetmeyi tetiklediğini bulmaktır. Müracaatçınızın bu eski davranışına döndüğü anlatmasını sağlayın ve sonra geriye doğru çalışarak o noktaya nasıl gittiğini bulun. Sonra yeni davranışa dahil olabilmesi için müracaatçınızın motivasyonunu gözden geçirin ve var olan hangi bariyerlerin müracaatçınızın “vagona geri dönmesini” engelleyebileceğini tespit edin. Eğer müracaatçınızla bir süredir çalışıyorsanız, önceki aşamalar boyunca tespit edilen motivasyonu gözden geçirebilirsiniz. Yeni motivatörler için dinleyin. Bazen nüksetmedeki insanlar ne yaptıkları, neden yaptıkları ve morivatörlerle ve aynı şekilde bariyerlerle baş edebilecekleri veya edemeyeceklerine dair içgörü kazanırlar. Üçüncü alan müracaatçınızın baş etme stratejilerini tespit etmektir. Açıkçası değişimi sürdürebilmek için onun baş etme stratejileri yeterli değil, dolayısı ile yeni baş etme stratejileri bulması ve geliştirmesi için ona yardım etmek isteyeceksiniz. Müracaatçınız nüksetme hususunda başarısız olacağı hissini taşıdığı sürece, onu duyguları hakkında bilgilendirin ve sonra nüksetmenin öğrenmesi ve daha güçlü bir hale gelmesi için bir fırsat olduğu hususunda yeniden şekillendirin. “Fark ettim ki, başarısız olacakmışsınız gibi hissediyorsunuz ve nedenini anlıyorum. Fakat ben bu nüksetmeyi bazı sorunlar için kullandığınız stratejileri onarmak ve onları geliştirmek için bir uyandırma çağrısı gibi kabul etmeyi önermek istiyorum.” Daha önce sürdürmede sözünü ettiğim müracaatçı, iyileştirme sürecimizde nüksetmeye geçmişti. Başlangıçta oturumlarımız iyi gittiği halde, partner bulmakta başarısız olmuştu. Online buluştuğu insanlardan biri onu yelken sporuna katılmaya davet etmişti. Kayıkta serinlemek için şarap içmesiyle sonuçlanmıştı. Bir tane içmeyle sınırlamasına rağmen, kendisi ve iyileşmesi hakkında çok kötü hissetmişti. Halen sponsorunu aramadığı için çok utanıyordu. O zaman ne olduğunu konuştuğumuzda dedi ki bütün gün hiçbir şey yemeden botta kalmış, dikkatini rüzgâra yönelten bir arkadaşı olduğu için çok mutlu olmuş ve bütün gün güneşin atlında olmaktan bunalmış. Diyordu ki, o temel ihtiyaçlarını almıyordu ve Açtı (Hungry), Kızgındı (Angry), Yalnızdı (Lonely) ve Yorgundu (Tired) – bu dört durum baş harflerden sözcük oluşturmaktaydı, HALT. Hatta dedi ki onun deneyimlerinin ona beşinci temel ihtiyaç olduğunu öğrettiğini ve henüz o ihtiyacına ulaşamadığını – ki o (ihtiyacı) onun seksüel arzularıydı. Güldü ve dedi ki HALT yeniden HHALT olarak adlandırılmalı. Müdahalemiz onun içyüzünü yeniden kavramamıza ve ayıklığını nasıl sürdürebileceğini ve romantik hayatını geliştirirken ortaya çıkabilecek beklenmedik zorluklarla nasıl başedebileceğini tespit etmemizi sağladı. Yeni plan yaptık ve o bu planı benimsedi. Bu verildiğinde o nüksetme aşamasındaydı, bir kere yeni plana dahil oldu mu, hangi aşamada www.psikososyalhizmet.com 9 of 10 29-06-2014 olmuştur? Eğer “Eylem” dediyseniz, haklısınız. Böylece, oturumumuz eylem aşamasında ihtiyaç olan her ne ise ona odaklandı. Sonuç Değişim aşamaları modeli birinin davranışını nasıl değiştireceğini düşünmesinin yoludur. Değişim aşamaları modeli değişimin zaman alacağını varsayar, her aşamada genel olan görevler vardır ve müdahale şeklini biçimlendirirken değişim aşamaları modeli ile eşleştirmektedir, müracaatçınızın değişiminin sürmesinde onlara yardım ederken daha başarılı olacaksınız. Değişim aşamaları modeli geniş yelpazesi olan Transteorik modelin anahtar yapısını oluşturmaktadır ki (trasteorik model) aynı zamanda değişim süreçleri ve değişimin değerlendirme yollarını içermektedir. Beş resmi ve bir gayri resmi aşama vardır. Niyet öncesi aşaması, “cehalet erdemdir” aşamasıdır. Bu aşamadaki insanlar sorunu görmezler ve çoğunlukla davranışlarını değiştirmekte ilgilenmezler. İkinci aşama niyet aşamasıdır. Bu aşamada insanlar sınırdadırlar: sorunu biliyorlar, fakat değişime değer olup olmadığı konusunda kararsızdırlar. Üçüncü aşama hazırlık aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada sorunu görüyorlar ve “suyu deniyorlar,” değişime doğru küçük adımlar atmaktadırlar. Dördüncü aşama eylem aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada bir plan tanımlamakta ve uygulamaya başlamaktadırlar. Beşinci aşama sürdürme aşamasıdır. İnsanlar en az 6 aylığına yeni davranışa geçmeye başlıyorlar. Gayri resmi altıncı aşama nüksetme aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada “vagondan düşerler” ve eski davranışlarına geri dönerler. Modelin kritiği Bütün popüler modeller gibi, Değişim aşamaları modeli bazı eleştirilere maruz kalmıştır. 2002’de Julia Littel ve meslektaşları değişim aşamaları modelini kullanarak yaptıkları 87 çalışmanın yer aldığı yayında durumların genişliği, sorunlu davranışlar ve nüfusla bağlantılı değişim aşamaları savını destekleyecek kanıtların olmadığını sonucuna vardırklarını yazdılar. Aşamalarda sürekli prosesin aksine kesin kanıta dayanan bir değişim olmamaktadır. Ve nihayetinde, bu beş aşamalı sıralı olarak takip eden bilinen çalışmalar yoktur. Prochaska ve Prochaska (2009) bu eleştirilere karşılık vermiştir, bu geniş trasteorik modelin dışında değişim aşamaları modelini yanlış değerlendirmeye yöneltmektedir ki bu çok az sayıda çalışmaya dayanmaktadır, demektedirler. 2004’de Adams ve White iki sebepten dolayı kompleks davranışlara uygulanamayabileceğini öne sürmektedirler, örneğin bunlar genel olarak sosyal servis müracaatçılarında görülür. 1) Model tek bir davranışı değiştirmeye yönelik geliştirilmiştir, örneğin sigara bıraktırma ve bağlantılı çoklu davranışları değiştirebileceği açık değil, örneğin, ebeveynlik stilini değiştirmek gibi. 2) Değişim aşamalarını tanımlamak standardize ölçümler yerine nerdeyse tamamen müracaatçının kendi değerlendirmesine bağlıdır. Müracaatçımın niyet öncesi aşamada olduğunu nasıl bileceğim? O bana söyleyecek. Eğer müracaatçıma ebeveynlik stilini değiştirmek isterler mi diye sorsam, belki de “hayır” diye karşılık verirlerse onları niyet öncesi, niyet, veya hazırlığa yerleştiririm. Hernasılsa, ebeveynlik ölçeği değişimin bir alanda olduğunu fakat başka bir alanda olmadığına dair fikir verebilirdi. Şöyle ki müracaatçının “eylem” aşamasında olmadığı değişimin farklı aşamalarını göz önünde tutmak yerine, daha kompleks davranış örüntüleri, değişimin küresel değerlendirmesine bağlı olarak saptanabilirdi. Modelin geliştiricisi değişim modelinin doğrusal olmadığını not etmekle birlikte (Prochaska ve DiClemente, 1983), kendi-rapor ifadeleri insanları birkaç günde farklı aşamalara, hatta bazen bir kerede birden çok aşamaya yerleştirebilir. www.psikososyalhizmet.com 10 of 10 29-06-2014 Değişim aşamaları modeli hakkında son bir not. Sadece insanların davranışlarının nasıl değiştiğini açıklamak için geliştirilmiş tek bir model değil. Conner ve meslekdaşları (2004) diğer dört önerilen model tespit ettiler, the Health Action Process Approach (Schwarzer, 1992), the Precaution Adoption Process Model (Weinstein, 1988), Goal Achievement Theory (Bagozzi, 1992) and the Model of Action Phases (Gollwitzer, 1990; Heckhausen, 1991) ki bunlar Prochaska ve DiClemente’nin değişim aşamaları modelinin benzerleridir. Yani, değişim aşamaları modeli, eleştirilere maruz kalmasına rağmen, insanların nasıl değiştiğini anlamaya yönelik, müracaatçının değişime hazırlık düzeyinin değerlendirmesinde ve hedef davranışın değişikliğine yönelik müdahale ve program geliştiemede çok yaygın olarak kullanılmaktadır. —Son— Çeviren: Imdat Artan – Sosyal Hizmet Uzmanı Not: Web sitemizde yayınlanan birçok yazılarımız ve çevrilerimizle bütünleşmekle birlikte özellikle motivasyonel görüşme ile ilgili söyleşi ile birlikte okunmasını öneririz. www.psikososyalhizmet.com