Kömür Havzaları - Tunçbilek Belediyesi
Transkript
Kömür Havzaları - Tunçbilek Belediyesi
TUNÇBİLEK BELEDİYESİ ENERJİDE SÜRDÜRÜLEBİLİR GELİŞİMİ İLE TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİ Bölüm – I Doç. Dr. Müh. ALİ OSMAN YILMAZ Karadeniz Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü TRABZON Bölüm – II Doç. Dr. Müh. NURAY TOKGÖZ İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı İSTANBUL Ekim - 2012 TUNÇBİLEK BELEDİYESİ Tunçbilek Belediyesi Yayın No: 11 TUNÇBİLEK BELEDİYESİ TAVŞANLI/KÜTAHYA Tel: 0 274 638 30 78 0 274 638 30 03 Faks: 0 274 638 30 26 e-posta: tuncbilekbelediyesi@tuncbilek.bel.tr www.tuncbilek.bel.tr Belediye Başkanı : Mutahhar TEMEL Belediye Meclis Üyeleri: Ahmet USLUER Celal DÜNDAR H. Nejat YAY Mustafa KAYA Recep AYDIN R. Niyazi ÖZER Seyfettin DİNÇ Tahir YÜKSEK Veli ALADAĞ © Copyright 2012 Bu kitabın tüm hakları saklıdır. Tunçbilek Belediyesinin ve yazarlarının yazılı izni olmaksızın bu kitabın tamamı ya da bir bölümü basılamaz ve çoğaltılamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Çalışmada yapılan sayısal çıkarım, değerlendirme ve yorumların bilimsel sorumluluğu tümüyle yazarlarına aittir. Hiçbir kişi, kurum ve kuruluşu bağlamaz. Baskı: ANIT MATBAA Özveren Sok. 37/8 Maltepe ANKARA Tel: 0 312 232 54 77 ISBN: 978-605-87210-6-7 Ekim - 2012 ANKARA Bu kitap, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 1938’den beri Tunçbilek’te yeşerttiği ve bugün için ne yazık ki güçlükle sürdürülebilen "yerli kömür üretim kültürümüzü", alınteri - emek ve katkılarıyla yaşatan değerli vatan evlâtlarına atfedilmiştir. Katkılarından Dolayı Park Teknik A.Ş.'ye Polat Elektrik A.Ş.'ye Türkiye Maden İşçileri Sendikası'na Teşekkür ederiz. SUNUŞ “Cennet, Kütahya’nın ya altındadır ya üstünde” demiş Sultan Veled. Ne kadar doğru söylemiş. Asırlar öncesinden Kütahya’nın sahip olduğu değerleri farketmiş ve adeta bir keramet göstermiştir. Kütahya’mız günümüzde yeraltı ve yerüstü zenginlikleri bakımından Ülkemizin ilk sıralarında yeralmaktadır. Özellikle maden yataklarının çeşitliliği ve rezervi yönünden zengin bir potansiyele sahiptir. MTA verilerine göre Kütahya’nın yeraltında yaklaşık 35 çeşit maden bulanmaktadır. Başta kömür madeni olmak üzere; bor, gümüş, antimuan, kaolen, manyezit, feldispat, krom, dolomit, talk, mermer, kaolinit, şap, bentonit, kalsit, kalger, demir, kurşun, çinko ve manganez bunlardan bazılarıdır. Özellikle bor ve kömür bakımından Kütahya, tüm ülkeyi kurtaracak potansiyele sahiptir. Bu iki madenin iyi değerlendirilmesi ile ülkemizin ihtiyacı olan enerji kaynaklarına kavuşmak mümkün olacaktır. Fakat bu iki madenin günün koşullarına uygun olarak işlenmesi ve ekonomiye kazandırılması çok önemli bir eşiktir. Hazine değerindeki bu iki madenin hoyratça tüketilmesi sadece bu günümüzü değil geleceğimizi de heder etmektedir. Madenlerimizi işlemede teknolojik yetersizlik kesinlikle mazeret değildir. Küreselleşen dünyamızda her tür teknolojik imkân çeşitlenerek arz edilmektedir. Artık bu alanlarda tekelden söz etmek mümkün değildir. Ama duyarlı ve millî düşünen hassas yöneticilere ve girişimcilere ihtiyaç vardır. Sadece Kütahya’nın değil, ülkemizin millî değerlerinden olan bu madenlerin, yine ülkemiz için kullanılması aynı zamanda bir insanlık görevidir. Bir kaç kişinin çıkarı uğruna ülke kaynaklarımızın hor görülerek gözardı edilmesi, sadece bir ihmâli değil, aynı zamanda bir ihaneti de kapsar. Yeraltı zenginlikleri bakımından dünyanın sayılı ülkelerinden biri olan Türkiye, çok önemli bir ekonomik potansiyeli koynunda saklamaktadır. Bu zenginliğin farkına varmak ve hakkını vermek çok önemli bir vizyon gerektirmektedir. Ekonomik değerler, etik değerler dengesi içindeki bu süreç, insana hizmetin yanında verimlilik, adalet ve sorumluluk duygularıyla yürütülmelidir. Yeraltı zenginliklerimiz, yer üstü değerlerine dönüştürülürken çevreye etki konusu da mutlaka ve öncelikle ele alınmalıdır. Çevreye zarar vermeden, toprağı, havayı, suyu kirletmeden elde edilen ürünler insani sorumluluk noktasında; sadece insanların değil, aynı zamanda hayvanların ve bitkilerin de yaşama hakkının tanınmasıdır. Fayda sağlanılan kapıya saygı ve hürmet bir insanlık adabıdır. Hoyratça yapılan madencilik ve sorumsuzca üretilen sanayi ürünleri kısa vadede kâr sağlar gibi görünse de, uzun vadede mutlaka felâkete dönüşmektedir. Esas olan, her karış vatan toprağına siyasi meselelerde gösterdiğimiz millî hassasiyetin, bu toprakların barındırdığı maden ve minerallerin işlenmesi hususunda da gösterilmesidir. Bizler, Tunçbilek Belediyesi olarak beldemize bahşedilen yeraltı ve yerüstü zenginliklerimizin farkındayız. Bunların milletimiz ve memleketimiz için artı değerlere dönüşmesini gönülden arzuluyoruz. Fakat yöntem konusunda çok hassas bir duruş sergiliyoruz. Yeraltı kaynaklarımızın kullanımında çevre mevzuatına uyulması kuralını, bu alanda faaliyet gösteren sektör temsilcilerinin bir “etik davranış haline getirmelerini ve benimsemelerini” bekliyoruz. Belediyemizce basımı uygun ve gerekli görülen bu kitap; beldemiz linyit kömürü potansiyelinin ülke ekonomisinde daha verimli kullanımı amacıyla, en yeni bilgileri de içermektedir. “Kömür Madenciliği” “Enerji” - “Çevre” bağlamında ve enerji hammadde değerini tanımlama konularında önemli bir boşluğu dolduracak bu kitabın, “ülkemiz” ve “beldemiz” için hayırlı olmasını dileriz. Özellikle bu önemli kitaba “Önsöz”ü yazarak bizleri onurlandıran Sayın Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU hocamız ile bölüm yazarlarımızdan Sayın Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ ve Sayın Doç. Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ hocalarımıza ve bu süreçte diğer emeği geçenlere teşekkürlerimle beraber, başarılı çalışmalarının devamını dilerim. Mutahhar TEMEL Tunçbilek Belediye Başkanı ÖNSÖZ 1986 yılı sonlarında petrol fiyatlarında gözlenen büyük boyutlu düşüşler (29.6 $/ varil’den 15.3$ /varil’e düşmesi) linyitin rekabet gücünü olumsuz şekilde etkilemiştir. Ayrıca; Ankara’da kamuoyunu ciddi ölçüde rahatsız etmiş ve “hava kirliliği olgusu” da yerli linyitlerimizin kalitesinin ciddi biçimde sorgulanmasına neden olmuştur. Kuşkusuz anılan yıllarda ahlaki-hukuk alt yapısı oluşturulamayan “piyasa ekonomisi”nin tamamen çarpık uygulamaları sonucunda adetâ teşvik edilen “dış alım kömür rejimi” ve her türlü tartışmaya açık dışalım doğalgaz projesinin çeşitli yöntemleriyle (arz güvenilirliği, mühendislik alt yapısı, diğer yakıtlara göre kullanım ekonomikliği, çevresel yönü özellikle NOx emisyonları, birinci deprem bölgelerinde olası depremler karşısında gözlenebilecek yangın/patlamalara karşı önlemlerin yetersiz düzeyde olması, dış politika yaptırımlarına açık olması vd.) hesapsız / kitapsız biçimde yaygınlaştırılması, yerli linyit sektörümüzü çok ciddi boyutlarda sarsmıştır. Ne yazık ki, 1980’li yılların ortasında başlayan bu çarpıklığın baş sorumlusu olan Hükümetler aşağıdaki önem ve öncelikli olan; • 12.4 milyar ton toplam linyit rezervi ile Avrupa ülkeleri arasında çok şanslı konumda bulunması, • 1940’lı yıllarda başlayarak paha biçilmez “üretim kültürü” birimlerinin sonucunda toplam linyit üretim düzeyimizin 80 milyon ton/yıla yükseltilmesi, • Sözde uygulanan enerji politikalarında yakıt temini kadar onun kullanımı, diğer bir deyişle “yakıt yakma-çevre” ilişkisinin önemini, bu konuda hiçbir Ar-Ge etkinliğini sürekli ve yaygın biçimde destekleme gerekliliği, gibi konulardaki gerçekleri hiçbir zaman görememişlerdir. Yukarıda çok kısaca belirtilen kusurların ülkemize çıkardığı faturalar ise şöyle özetlenebilir: • Ülkemiz birincil enerji yakıtların (petrol, doğalgaz, ısınmaya ve elektriğe dayalı kömür vb) temini konusunda çok tehlikeli düzeyde dışa bağımlı hale gelmiştir. Bunun sayısal boyutu pek net olmamakla birlikte en az 40 milyar $/yıl olduğu kestirilebilir. • 12.4 milyar ton olarak belirtilen linyit kaynaklarımıza optimal üretim ölçeği olan en az %1 kaynak kullanım oranı ile üretimimizin 120 milyon ton/yıl’a bir türlü ulaştırılmamıştır. Ulusal madencilik sektörünün önü kapanmıştır. Ülkemiz sürekli şekilde uluslararası enerji/kömür lobilerine tutsak durumuna düşürülmüştür. • Linyit kömürlerimizin kimyasal/ mineralojik yapılarına uygun ve temiz “yakma” sistemi geliştirilememiştir. • Termik santral envanterimizdeki orta yaşın üzeri (15-30 yıl) santrallere yapılması gereken ciddi yenileme çalışmaları yapılmamıştır. Bu durum ise “üretme verimliliği”nin düşmesine ve emisyonların kontrol altına alınamamasına neden olmuştur. Elinizdeki kitap; linyit madenciliğimizin ülke enerji sektörü için ne denli önem taşıdığını bir kez daha bilimsel şekilde vurgulamaktadır. İncelenen konulardaki sorunları çeşitli yönleriyle irdeleyen ve bunların aşılması için etkin çözüm önerileri geliştiren bölüm yazarlarından; Doç. Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ (KTÜ) ile Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ’e (İÜ) yapmış oldukları yoğun katkı ve çabaları için teşekkürlerimi sunar ve meslek hayatlarında başarılarının devamını dilerim. Bu çalışmayı; enerji politikaları üretim sürecinde yer alan siyasetçilere, mühendislerimize, özellikle “linyit madenciliğine” ilgi duyan araştırmacılara bir “başvuru eseri” olarak kazandıran Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın Mutahhar TEMEL’e ve Sayın Belediye Meclis Üyelerine teşekkürlerimi iletmeyi bir görev bilirim. Saygılarımla... Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Eski Başkanı İÇİNDEKİLER SUNUŞ.........................................................................................................................5 ÖNSÖZ........................................................................................................................7 BÖLÜM - I TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TÜRKİYE LİNYİT MADENCİLİĞİNDE YERİ VE ÖNEMİ 1. Giriş........................................................................................................................15 2. Genel Değerlendirme............................................................................................16 3. Öneriler..................................................................................................................21 4. Sonuçlar.................................................................................................................25 5. Kaynaklar..............................................................................................................29 6. Bölüm - I Ekleri.....................................................................................................31 1. Dünyada Birincil Enerji Arzı, Enerji Kaynaklarına Göre Elektrik Üretiminin Dağılımı............................................................................33 2. Dünya Kömür Tüketimi ve Artış Hızları..........................................................34 3. Dünya Doğalgaz Rezervlerinin Dağılımı..........................................................35 4. Dünya Petrol Rezervlerinin Dağılımı..............................................................36 5. Dünya Kömür Rezervlerinin Bölgelere Göre Dağılımı ve Statik Ömürleri.....37 6. Dünya Kömür Üretim/Tüketiminin Bölgelere Göre Dağılımı..........................38 7. Dünya Kömür Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı ve Oranlar........................39 8. Türkiye’nin Dünya Kömür Rezervleri İçindeki Yeri ve Statik Ömürleri.........40 9. Türkiye’nin Dünya Kömür Üreticisi Ülkeler Arasındaki Yeri, Taşkömürü ve Linyite Göre Dağılımı...............................................................41 10. Dünya Kömür İhracatında İlk 10 Ülke..............................................................42 11. Dünya Kömür İthalatında İlk 10 Ülke...............................................................43 12. Türkiye’nin Dünya Linyit Üretimindeki Yeri....................................................44 13. Elektrik Sektörümüzün Kısa Kimliği (2009)....................................................45 14. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları..................................................................................46 15. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları..................................................................................47 16. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı...........48 17. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı.........49 18. Birincil Enerji Üretiminin Birincil Enerji Tüketimi ile Karşılaştırılması.........50 19. Birincil Enerji Üretimi/Tüketiminin Yıllar İtibarıyla gelişimi, Artış Oranları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı.....................................51 20. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı (2009).........52 21. Türkiye Birincil Enerji Tüketim Kaynakları Bazında Dağılımı (2009)............53 22. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Artış Hızları..............................54 23. Birincil Enerji Kaynaklarının Tüketim Alanları (2009)....................................55 24. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi Artış Hızları...................................56 25. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları.........................................................57 26. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Genel Toplam İçindeki Oranları...................................................58 27. Kurulu Gücün Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı..........................................59 28. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına ait Rezervler (2009)...............................................................................................60 29. Taşkömürü üretimi/Tüketimi ve Kullanım Alanları..........................................61 30. Taşkömürünün Tüketim Alanları.......................................................................62 31. Taşkömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı...................63 32. Doğalgaz Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı.....................64 33. Doğalgazın Kullanım Alanları..........................................................................65 34. Kurulu Kapasitenin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009)......................66 35. Kurulu Kapasitenin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)........................67 36. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına göre dağılımı (2009)........................68 37. Toplam Elektrik Üretiminin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009)...........69 38. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları.......................................................................................70 39. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Toplam Üretim İçindeki Oranları......................................................71 40. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı..................................72 41. Kişi Başına Milli Gelir Elektrik Tüketimi İlişkisi (1970-2009 Dönemi)..........73 42. Toplam Elektrik Üretiminin “Termik” ve “Yenilenebilir” Enerji Bazında Dağılımı............................................................................................................73 43. 1984-2009 Döneminde Kurulu Gücün “Termik”,” Hidrolik” ve “Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı..................................................................................74 44. 1984-2009 Döneminde Elektrik Üretiminin “Termik”,” Hidrolik” ve “Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı...................................................................75 45. Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Tüketimin Kullanım Alanlarının Yıllar İtibarıyla Gelişimi...................................................................................76 46. Net Elektrik Tüketiminin Tüketim Alanlarına Göre Dağılımı (2009)...............76 47. İthal Enerji Kaynaklarının Dağılımı (2009)......................................................77 48. İthal Birincil Enerji Kaynakları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı.........78 49. İthal Enerji Kaynakları ve Toplam İthalat İçindeki Oranları.............................79 50. Enerji İthalatının Türkiye İhracatı-İthalatı İçindeki Oranı ve Enerji İthalatı (Dahil-Hariç) İhracatın İthalatı Karşılama Oranı..............................................80 51. Türkiye Toplam İthalatı İle Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı Arasındaki İlişki................................................................................................81 52. Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik Üretimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki................................82 53. Yıllar İtibarıyla İletim, Dağıtım ve Toplam Kayıplar ve Toplam İçindeki Oranları.............................................................................................................83 54. Ülkelere Göre (İletim +Dağıtım) Kaybı (2008)................................................84 55. Ülkelere Göre Elektrik Satış Fiyatları (2008)...................................................85 56. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu “TKİ” Kısa Kimliği (2008).....................86 57. TKİ Hakkında Kısa bilgi ve Üretim Bölgeleri..................................................87 58. Linyit Rezervlerinin Kurumlar Bazında Dağılımı (2009).................................88 59. Linyit Sektörümüzle İlgili Çeşitli Büyüklükler.................................................88 60. Kamu Sektörüne Ait Linyitlerin İllere Göre Dağılımı (2009)...........................89 61. Özel Sektöre Ait Linyit Rezervleri (2009)........................................................90 62. Türk Linyitleri Kalori Dağılımı.........................................................................90 63. Türkiye Asfaltit Rezervleri (2009)....................................................................91 64. Linyite Dayalı Santrallar...................................................................................91 65. Linyit Kömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı..............92 66. Kömüre Dayalı Kurulabilecek Santrallar..........................................................93 67. Linyit Kömürü Tüketim Alanları......................................................................94 68. Önemli Kömür Sahaları ve Potansiyel Kullanım Alanları................................95 69. Türkiye Linyit Yatakları Rezervinin Dağılımı..................................................96 70. Kömür ve Doğalgaz Fiyatlarının Karşılaştırılması...........................................97 71. Buhar Kömür Fiyatının Doğalgaz ile Karşılaştırılması.....................................98 72. 1970-2009 Yılları Arasında Yakıt Fiyatlarının Karşılaştırılması.......................99 73. 1970-2009 Döneminde Buhar Kömürü, Kok Kömürü, Petrol ve Doğalgaz Fiyatlarının Gelişimi.......................................................................................100 74. Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Hakkında Kısa Bilgi............................101 75. TKİ Bölgeler ve İşçi Memur Sayıları (2008)..................................................102 76. TKİ Bölgelere Göre Rezerv Dağılımı.............................................................103 77. TKİ Bölgelere Göre Kaldırılan Dekapaj Miktarları ve Genel Toplam İçindeki Oranları...........................................................................................................104 78. Bölgelere Göre Tüvenan-Satılabilir Üretim Miktarları ve Oranlar (2008).....105 79. TKİ Satış Miktarının Sektör ve Bölgelere Göre Dağılımı (2008) . ................106 80. Yıllar İtibarıyla TKİ İle İlgili Çeşitli Göstergeler...........................................107 81. TKİ Satılabilir Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı (2008)...........................108 82. Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008).............109 83. TKİ Gelirlerinin Dağılımı, (TKİ 2010)...........................................................110 84. Türkiye, TKİ ve Tavşanlı Bölgesi Linyit Üretim Büyüklükleri ve Oranlar....111 85. TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü............................................................112 86. Elektrik Üretimi Projeksiyonu........................................................................112 BÖLÜM – II TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TERMİK SANTRALLARDA KULLANIMININ “3E (ENERJİ - EKONOMİ -EKOLOJİ)” DENGE YAKLAŞIMINA GÖRE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ANALİZİ 1. Giriş......................................................................................................................115 2. Termik Santrallardaki Hava Kirliliği Olgusunu Belirleyen ve Denetleyen Büyüklükler Açısından Genel Bir Değerlendirme...........................................116 2.1. Tunçbilek ve Seyitömer Termik Santrallarının Yeryüzü Şekli ve Meteorolojik Şartlara Göre Konum ve Durum Analizleri.............................117 2.2. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanılacak Yakıt Kalite Karakteristiklerine Göre Analiz ve Değerlendirmesi..........................118 2.2.1. Elementel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt Kalite Karakteristiği..........................................................................119 2.2.2. Endüstriyel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt Kalite Karakteristiği..........................................................................121 3. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanımının, “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Yaklaşımına Göre Sayısal Analizi..............126 3.1. “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Dinamik Denge Yaklaşımı..........................126 3.1.1. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası Kömürlerinin “ENERJİ” Konusundaki Önemi ve Sayısal Analizi...127 3.1.2. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK” Önemi ve Analizi..............................................................................130 3.1.3. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına göre Tunçbilek Havzası Kömürlerinin “ EKOLOJİK” Önemi ve Sayısal Analizi..................133 3.1.4. Türkiye’nin Kömüre Dayalı Termik Santrallarının CO2 Emisyon Hesabı................................................................................................135 3.1.5. Termik Santrallerin Sıcaklık Artışı - Orman Varlığı İlişkisine Göre Bölgesel Analizi................................................................................139 3.1.6. Niteliklerine Göre Türkiye’nin Orman Varlığı ve CO2 Bağlayabilme Potansiyelinin Genel Bir Kritiği........................................................140 3.1.7. Yakıt Hammadde Üretimi Sürecinde Kaynak Tasarrufu ve Geri Dönüşümü.........................................................................................142 4. Sonuçlar ve Öneriler...........................................................................................144 5. Kaynaklar............................................................................................................147 BÖLÜM – I TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TÜRKİYE LİNYİT MADENCİLİĞİNDE YERİ VE ÖNEMİ Doç. Dr. Müh. Ali Osman YILMAZ Karadeniz Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü TRABZON Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 15 1. GİRİŞ Dünya enerji kaynaklarının dağılımına bakıldığında, petrol eşdeğeri olarak, ham petrol rezervinin 1001,6.109 varil, doğalgaz rezervlerinin 751,6 .109 varil, kömür rezervlerinin 3887,6.109 varil ve toplam rezervin 5640,8 .109 varil olduğu görülmektedir. Bu dağılımdan toplam enerji kaynaklarının % 70’ini kömür rezervleri oluşturmaktadır. Bir başka deyişle kömür büyük potansiyeli ile 21. Yüzyılın tartışmasız enerji kaynağıdır. Bugün için gözde enerji kaynağı olan petrolün yaklaşık 40-50 yıl sonra ekonomik rezervlerinin tükenme noktasına geleceğini kestiren büyük petrol şirketleri, kömür sektörüne büyük boyutlarda yatırımlar yapmaktadır. Ülkemiz kömür rezervleri bakımından hiç de küçümsenmeyecek potansiyele sahiptir. Özellikle son yıllarda kömür arama faaliyetlerinin yoğunlaştırılması ile ülkemiz linyit rezervi 8 milyar ton seviyesinden % 50 rezerv artışı sağlanarak 12 milyar ton seviyesine çıkmıştır. Arama faaliyetlerinin daha derin sondajlarla sürdürülmesi ve henüz yeterli aranmayan bölgeler de dikkate alındığında anılan rezervin artması mümkündür. Ülkemiz bu rezerv büyüklüğü ile dünya linyit rezervinde % 2.5 paya sahiptir. Linyit rezervimizin belirli kabuller doğrultusunda statik ömrü 189 yıl dinamik ömrü ise % 1 üretim artışı için 106 yıl olarak hesaplanmaktadır. Linyit tüketiminin sektörel gelişimi büyük ölçüde, linyitin petrolü ikame etme konusundaki gücü ile yakından ilişkilidir. Teknik açıdan, linyitin petrolü ikame gücünün en yüksek olduğu alan elektrik üretim sektörü olmaktadır. Diğer alanlarda ise teknik sorunlar linyitin petrolü ikame etme gücünü önemli ölçüde sınırlamaktadır. Linyit madenciliğinin önem kazanmasının büyük ölçüde petrol krizlerine bağlı olması ve linyitin petrole ekonomik alternatif enerji kaynağı olarak gündeme gelmesi, tüketimde elektrik üretimi alanında yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Örneğin 1973 ve 1979 yıllarında yaşanan petrol krizleri sonucunda hızla tırmanan petrol fiyatları (1970 yılında 2 $/varil olan fiyatın, 1973’de 35 $/varil’e yükselmesi) linyite ekonomik yönden çok önemli bir “ikame ve rekabet gücü” kazandırmıştır. 1986 yılı sonlarında ise petrol fiyatlarında gözlenen büyük boyutlu düşüşler (29,6 $/varil’den 15,3 $/varil’e düşmesi) linyitin rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemiştir. Ayrıca; Ankara’da kamuoyunu ciddi ölçüde rahatsız etmiş “hava kirliliği olgusu” da yerli linyitlerimizin kalitesini ciddi biçimde sorgulamasına neden olmuştur. Kuşkusuz anılan yıllarda kurumsallaştırılmamış “piyasa ekonomisi”nin çarpık uygulamaları sonucunda oluşturulan, adeta teşvik edilen “dış alım kömür rejimi” ve çeşitli yönleriyle (arz güvenilirliği mühendislik alt yapısı, diğer yakıtlara göre kullanım ekonomikliği, çevresel yönü özellikle NOx emisyonları, birinci deprem bölgelerinde olası depremler karşısında gözlenebilecek yangın-patlamalara karşı önlemlerin yetersiz olması vb) her türlü tartışmaya açık doğal gaz projesinin yaygınlaştırılması yerli linyit sektörümüzü çok ciddi biçimde sarsmıştır. Ne yazık ki 12 milyar ton rezerv ile Avrupa ülkeleri arasında çok şanslı konumda bulunan ülkemiz belirtilen nedenlerden ötürü son yıllar itibarıyla gittikçe artan oranda bir daralma içine girmiş, 1986 yılında elektrik üretimindeki payı % 35 olan linyit, 2009 yılında %20’e kadar düşmüştür. 16 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Bu çalışmada, linyit sektörümüz genişletilmiş bir özet şeklinde ele alınmış, takip eden sayfalarda sektörün değerlendirilmesi, tekrar canlandırılması doğrultusunda alınması gereken önlemler kısa ve özet şeklinde açıklanmıştır. Bilgilerin önemli bir bölümü (Arıoğlu, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997; Arıoğlu, Yılmaz,1997; Arıoğlu, Yılmaz,2002, DİE, 1993-1996; DPT, 1996, 2001; VAKIFBANK, 2001; TKİ, 2002, 2008,2009,TEİAŞ, 2009; BP, 2011; ETKB, 2011, MTA, 2009) kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmış olup konu hakkında daha detaylı bilgi edinmek içi anılan kaynaklara başvurulması gerekmektedir. Ayrıca, son yıllarda linyit sektörümüzün mevcut durumu, d������������������������������������������������������������������ ünya ve Türkiye enerji sektörü de��������������������������������� dikkate alınarak gerçekleştirilen grafik ve tablo düzenindeki değerlendirme ve yorumlarla, ilgili bölümün sonunda yeralan “EKLER” bölümünde ortaya koyulmuştur. 2. GENEL DEĞERLENDİRME • Ülkemizde temel olarak taşkömürü ve linyit madenciği yapılmaktadır. Rezerv açısından linyit yataklarımız son yıllardaki aramalar sonunda 12 milyar ton seviyesine kadar çıkmıştır. Taşkömürü rezervlerimiz ise �������� 1.3 milyar ton mertebesindedir. • Ülkemizde taşkömürü madenciliğinde üretim miktarının son yıllarda 3 milyon ton seviyesine kadar düştüğü görülmektedir. Bu üretim düşmesinde son yıllardaki özelleştirme çalışmaları, üretim derinliğinin her geçen gün artması ve yatırımlardaki azalmalar etkili olmuştur. Türkiye ne yazık ki 1970’li yıllardaki üretim-tüketim dengesinden önemli ölçüde uzaklaşmış, 2009 yılı itibarı ile üretim 3 milyon ton seviyesinde kalırken tüketim 24 milyon ton olup, üretimin tüketimi karşılaması oranı % 12 seviyesine kadar dramatik bir düşüş kaydetmiştir (Şekil-1). • Linyitin enerji üretimine katkısına baktığımızda; 1980 yılında toplam enerji kurulu gücün % 20.5’ine sahip olan linyit termik santrallar, 1987’de %35 gibi maksimum seviyeye çıkarak hidrolik enerji santrallarından sonra ikinci enerji üreten kaynak haline gelmiştir. Daha Sonra düşüş eğilimine giren linyit santrallar 1993 yılında toplam kurulu gücün % 27.6’sini oluşturmuştur. 2000’li yıllarda linyit sektörünün enerji üretimine katkısı % 17.5 ile en düşük seviyeye kadar düşmüştür. 2009 yılında ise anılan rakam %18.3 olarak gerçekleşmiştir. Bu düşüş doğalgaz ile çalışan santralların devreye girmesinden kaynaklanmaktadır. • Linyit madenciliğimizin ekonomiye katkısı temel itibarı ile enerji üretimi alanında olmaktadır. Toplam enerji üretiminde % 35 seviyesinde bir katkısı olmaktadır. Bu santrallarda ve (teshin+sanayi)’de tüketilen linyitlerin dış alım fiyatları ile ülke ekonomisine katkısı yaklaşık 1.240.106 $/yıl mertebesinde olmaktadır. Birim ton başına katkı ise 53 $/ton’dur. Bunun haricinde linyit sektörü toplam madencilik GSYİH’in % 35.5 kısmını karşılarken, istihdama (direkt+dolaylı) katkısı ile 250.000 kişi seviyesindedir. 0 5 10 15 20 25 5 97 5 100 100 100 5 5 5 99 5 5 97 5 93 4 4 87 5 91 4 81 5 3 74 4 4 87 5 79 5 3 4 4 4 4 1983 66 1984 5 64 6 58 6 54 48 3 43 3 45 3 3 3 3 3 8 34 1990 Üretimin tüketimi karşılama oranı, [%] 7 1991 31 9 32 9 33 9 35 2 26 9 Taşkömürü tüketimi 1985 8 1992 8 2 11 19 2 22 13 2 2 16 13 18 11 2 2 2 16 2000 15 23 11 17 14 2 18 10 2 12 19 2 10 10 2 11 2 2005 Taşkömürü üretimi Şekil 1. Türkiye taşkömürü üretimi-tüketimi ve üretimin tüketimi karşılama oranı Taşkömürü üretimi/Tüketimi, [x1000 ton/yıl] 5 5 5 5 5 5 1977 5 5 1981 1986 7 7 1993 1996 1998 2001 2003 2006 30 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1978 1979 1980 1982 1987 1988 1989 1994 1995 1997 1999 2002 2004 2007 19 23 25 12 3 2008 23 12 3 2009 24 0 20 40 60 80 100 120 Taşkömürü üretiminin tüketimi karşılama oranı, % Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 17 18 A.O.Yılmaz, Bölüm-I • Son yıllar itibarı ile linyit sektörümüzün bir daralma içine girdiği çeşitli göstergelerden anlaşılmaktadır. Örneğin 1988 yılında TKİ’de (işçi+memur)çalışanların sayısı 33.202 kişi iken bu sayı 2008 yılında 9068 kişiye düşmüştür. Azalma oranı % 72’dir. • Linyit sektörümüz 1973 yılındaki enerji krizi ile, yerli kaynaklara yönelinmesi ile gelişmeye başlamıştır. Öyle ki 1970 yılında yatırımlar ton başına 2 $ seviyesinde iken, bu yıldan itibaren sürekli artış kaydederek, 1978-1980 yıllarına en yüksek rakam olan 22 $/ton sevilerine çıkmıştır. Daha sonraki yıllar ne yazık ki bu yatırım büyüklüğü korunamadığı gibi, yatırımlarda sürekli düşüşler olmuştur. Özellikle 1980’li yılların sonundan itibaren sektöre (TKİ) yapılan yatırımlar yok denecek kadar azalmış, 2001 yılında yatırım miktarı 0.14 $/ton ile en düşük seviyeye kadar inmiştir. Sonraki yıllarda nispeten artışlar kaydedilmiş, 2008 yılında yatırım miktarı 0.84 $/ton mertebesinde gerçekleşmiştir. • Gerek işçi sayısı, gerekse yatırımlardaki son yıllardaki kabul edilemez düşüşlerin üretim rakamlarına da yansıması kaçınılmaz olmuştur. TKİ üretim rakamları yıllık 40 milyon ton seviyelerinden 2009 yılı itibarıyla 28 milyon seviyelerine kadar inmiştir. (TKİ üretimi ağırlıklı > % 90 açık işletmelerden sağlanmaktadır). Benzer şekilde personel sayısında da çok ciddi düşüşler olmuş 1990 yılında 32286 (4431 memur-%13-, 27855 işçi-%87-) olan çalışan sayısı 2008 yılında 9068 (2277 memur-%25-, 6791 işçi-%75-) seviyesine kadar % 72 oranında düşmüştür. Çalışan sayısındaki bu düşüş doğal olarak üretim rakamlarına da yansımıştır. Değişik senaryolarla linyit kullanımının geri plana itilmesi devam ederse bu üretim düşüşlerinin sürmesi kaçınılmaz olacaktır. • Linyit sektörümüze özel sektör açısından bakıldığında; özel sektör üretimlerinin (satılabilir) 1980 yılında 1 milyon seviyelerinden 1990 yılında sürekli bir artışla 10 milyon rakamına ulaşmıştır. Sonraki yıllarda belirli düşüşler olmuş, 1980-1998 ortalama üretim rakamı 6 milyon ton seviyesinde gerçekleşmiştir. 2009 yılı itibarıyla toplam linyit üretimi 75 milyon ton olup bunun 28 milyon tonu TKİ, 36 milyon tonu EUAŞ ve geri kalan yaklaşık 11 milyon tonluk kısmı ise özel sektör tarafından üretilmiştir. Sektörün toplam linyit üretimindeki payı ortalama % 10 seviyelerindedir. Diğer kelimelerle linyit sektörümüz kamunun % 85-90 oranında ağırlıklı üretim yaptığı bir sektördür. • Linyit ülkemizde temel olarak termik santral ve (teshin+sanayi)’de kullanılmaktadır. 1970 yılında toplam 5.7 milyon ton üretimin % 20’si termik santralarda % 80’i ise (teshin+sanayi)’de kullanılıyordu. 2009 yılında ise anılan oranlar tamamen tersine dönmüş olup, 75 milyon ton üretimin % 83 gibi ağırlıklı bir oranda termik santralarda, geri kalan %17’lik kısmı (teshin+sanayi)’de kullanılmaktadır. Termik santralların hemen hemen tüm Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 19 linyit ihtiyacı kamu sektörü tarafından sağlanmaktadır. Özel sektör linyit üretiminin çok büyük bir bölümünü (teshin+sanayi)’ye vermektedir (Tablo 1, Şekil 2). Tablo 1. Linyit Üretim/Tüketim Kullanım Alanları Toplam Tüketim içindeki Üretim Tüketim (Milyon ton/yıl) payı, % Yıllar (Milyon ton/yıl) Elektrik Ev yakıtı Toplam Elektrik Ev yakıtı Toplam santralı + sanayi santralı + sanayi [Üretim/ Tüketim x100] 1970 5.78 1.1 4.6 5.8 19.5 79.3 100 99.7 1975 9.15 2.5 6.5 9.0 27.3 72.2 100 101.7 1980 14.5 6.0 9.2 15.2 39.5 60.5 100 95.4 1985 35.8 19.8 14.9 34.8 56.9 42.8 100 102.9 1990 44.4 29.9 16.0 45.9 65.1 34.9 100 96.7 1995 52.7 39.8 12.6 52.4 76.0 24.0 100 100.6 2000 60.8 53.3 11.1 64.4 82.8 17.2 100 94.4 2005 57.7 48.3 8.3 56.6 85.3 14.7 100 101.9 2006 61.4 50.6 9.6 60.2 84.1 15.9 100 102.0 2007 72.1 60.5 11.8 72.3 83.7 16.3 100 99.7 2008 76.1 65.7 9.6 75.3 87.3 12.7 100 101.1 2009 75.6 62.9 12.7 75.6 83.2 16.8 100 100.0 • TKİ’de genel işçilik verimleri 15000–563 ton/kişi.yıl arasında ü����������� ������������ retim maliyetleri ise 8.3-85.8 $/ton arasında değişmektedir. Yüksek üretim rakamlarına ulaşan SLİ, YLİ ve GELİ üretim bölgelerinde birim üretim maliyeti 8.3-18.3 $/ton gibi düşük oluşurken, üretim rakamının düşük olduğu BLİ’de üretim maliyeti 85 $/ton olarak gerçekleşmiştir. ELİ’de (Soma) üretim maliyetinin 40 $/ton seviyesinde gerçekleşmesinde yeraltı üretimi etkili olmuştur. 5 6 6 0.0 1 1970 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 1975 2 7 9 9 1980 6 9 15 15 L inyit üretimi 1985 20 15 35 36 1990 30 16 46 44 L inyit tüketimi 1995 40 13 52 53 Şekil 2. Türkiye Linyit madenciliği, üretimi, tüketimi ve kullanım alanları. Linyit üretimi/tüketimi, (Milyon ton/yıl) 80.0 2000 53 11 64 61 51 10 60 2005 2006 Elektrik santralı 48 8 57 58 61 2007 61 12 72 72 2008 66 Ev yakıtı + sanayi 75 76 2009 63 13 76 76 20 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 21 3. ÖNERİLER • Ülkemizin enerji politikası, başta yerli kaynakların kullanımına öncelik verilerek kalkınma stratejilerini ve enerji tasarruf potansiyelini özenle göz önünde tutarak, yenilenebilir kaynakların (enerji ormanları-��������������� biyokütle enerjisi-güneş-rüzgar enerjisi) Ar-Ge çalışmalarını başlatmak sureti ile yeniden oluşturulmalı. Enerjide “dışa bağımlılık” oranının ülke gerçekleri doğrultusunda aşağıya çekilmesi değiştirilmez hedef olmalıdır. • Ülkenin hesaplanan enerji arz-talebi “gerçekçi” olmalı, bu projeksiyonların oluşturulmasında kesinlikle ulaştırma-ısınma-enerji üretim-iletimi, sanayi sektörlerinde üretilen enerjinin en optimal kullanım düzeyleri, özenle göz önünde tutulmalıdır. • Madencilik sektörümüze bu politikalar içinde ciddi ve sürekli misyonlar tanımlanmalıdır. Sektörün sürekli gelişmesi, yarattığı katma değer ve Ar-Ge çıktılarının en fazla olması hedef alınmalıdır. Sektörde kesinlikle kaynakların “mülkiyet” tartışması yapılmamalı, yapılması gerekenler ise kaynaklarımızın minimal kayıpla maksimal katma değer ve en iyi kalite düzeyi ile üretimi olmalıdır. “kalite anlayışı” üretimden-pazarlamaya kadar içermelidir. • Sektörümüz enerji sektöründe de sermaye birikimi ve üretim kültürü ile yer almalıdır. Böylelikle madencilik kesiminin “riskleri” en aza indirilebilir, sağlıklı sürekli fonlama imkanları ortaya çıkar. • Sektörümüz, kömürün yaygın teknik karakteristiklerini dikkate alarak “termik santralar-da + sanayide” değerlendirme imkanlarına öncelik vermelidir. Rezerv dağılımında düşük kaliteli kömürlerin ağırlıklı payı, sektörün “enerji üretimine” girmesini gerektiren diğer bir faktördür. • Yerli kömürlerimiz birim kalorifik değer bazında doğal gaz ve dışalım kömüre kıyasla daha ucuzdur (Bkz Ek). Elde edilen “ekonomiklik”artan kömür kazan verimi ile daha da anlamlı olmaktadır. Bu nedenle yerli kömürlerimizin kalite yükseltme çalışmalarının yanısıra ilgili sektörlerce kazan yapım ve yanma teknolojilerinin üretimine de özel olarak ağırlık verilmelidir. • Tün neojen sahalarının ayrıntılı jeolojik haritalarının yapımı (1/100001/5000) tamam-lanmalıdır. Olumlu bilgiler taşıyan sahalarda derhal “derin sondajlı arama” yapılmalıdır. • Mevcut işletmelerde “rezerv artırma çalışmaları”na başlatılması yönünde özendirici yaptırımlar geliştirilmelidir. Bu çalışmaların gerçekleştirilmesi için firmalar satış gelirleri üzerinden belirli bir miktarda parasal fon ayırmalı, bu fondan yapılan harcamalar, sonuçlar ne olursa olsun “alt yapı” yatırımı olarak değerlendirilmeli ve anlamlı “vergi muafiyeti” getirilerek tüm sondajlı ve aramaya yönelik yapılacak yerüstü-yeraltı madencilik işlemleri (kuyu-başaşağı-galeri açma vb.) proje bazında devletçe teşvik edilmelidir. Bu teşvik politikasında küçük-orta boy işletmelere öncelik tanınmalıdır. 22 A.O.Yılmaz, Bölüm-I • Ülke içinde doğal gazın ağırlıklı kullanımı elektrik santrallarındadır (%50). Ülkemizin 12 milyar ton linyit rezervi dikkate alındığında, bu şekilde doğal gazın kullanımı “akıl dışı”dır. Özellikle elektrik enerjisinin artan oranda dışa bağımlılığı telafisi mümkün olmayan bir “yaklaşım hatası”dır. Ülkemizin varolan ekonomik yapısı (artan bütçe açıkları, aşırı ölçüde artan dış borç stoğu, sürekli bozulan gelir dağılımı, gereken vergi/GSMH oranının düşük olması, kayıtdışı ekonomi, artış hızı kestirilemeyen transfer ödemeleri (artan iç borç stoğu), istenen ölçülerde dış rekabete açık olmayan dış satım ve sonucunda artan dış ticaret açığı, toplam dış satım teşviklerinin dış satım gelirindeki yüksek payı vb., son derece özenle değerlendirilmeli ve “dış alım enerji faturası” nın bedeli ise bu koşullar altında tekrar tekrar irdelenmelidir. 2000-2009 dönemi dikkate alındığında “dış alım enerji faturası” 9-48 milyar $/yıl arasında değişmektedir. 2009 yılı için enerji faturası 30 milyar $ ile toplam Türkiye ithalatının % 21’ini, Türkiye ihracatının ise % 29’unu oluşturmaktadır (Tablo-2). Bu büyüklükler enerji ithalatı faturasının ciddiyetini açıkça ortaya koymaktadır. • 21. Yüzyılda giderek birincil enerji kaynakları, ithal dış alım doğalgaz, petrol ve dışalım kömürlerin önemli olacağı gözükmektedir. Bu dışa bağımlı enerji güvenirliliği arzının sürekli, emniyetli ve ekonomik olarak sağlanabilmesi açısından dış işleri bakanlığında Rusya, Orta Doğu ve Türki Cumhuriyetleri ile enerji konusunda politikalarımızı oluşturmak ve bu ülkelerin uluslararası enerji politikalarını daha yakından izlemek bakımından mutlaka bir enerji bölümü oluşturulmalıdır ve bu bölüm tüm etkinliklerini, elde etmiş olduğu bilgileri, en etkin bir koordinasyon ile Enerji Tabii Kaynaklar Bakanlığına aktarmalıdır. Her iki bakanlık arasında tam bir koordinasyon sağlanması önem kazanmaktadır. • Sadece “çevre dostu” özelliği ile tek boyutlu ve radikal bir biçimde kamuoyu gündeminde tutulan doğal gaz projesi, tüm boyutları ile (azot oksit emisyonu, arz güvenirliği, dünya doğal gaz rezervinin dinamik ömrünün çok kısa olması (50-60 yıl gibi), gerçek kullanım maliyeti, sistemin bir bütün olarak depreme karşı emniyeti) ve ulusal ekonomimizin yararı doğrultusunda tartışmaya açılmalıdır. • 1980’li yılların başından itibaren uygulanmakta olan ekonomik modelin sonucunda ülkenin reel ekonomi kesimleri adeta allak bullak olmuş ve “dışalım artış hızı”, “dış satım artış hızı”nı geçmiş bulunmaktadır. Rejimin kusurlu organik ürünlerinden biri olan “dışalım kömürü” gerek Zonguldak Kömür Havzası’nın gerekse linyit sektörünün daralmasına sebep olmuştur. Ulusal politikanın gereği olarak “dış alım kömür rejimi”ne derhal son verilmelidir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 23 Tablo 2. Enerji İthalatının Toplam İthalat-ihracat içindeki Oranı Türkiye İthalatı-İhracatı, Türkiye Enerji ithalatı, Milyar $ Enerji ithalatının Enerji ithalatının ihracatının Yıllar toplam ithalat toplam ihracat Enerji içindeki oranı, % içindeki oranı, % ithalatı karşılama İthalat İhracat oranı, % ithalatı 2000 55 28 9 17 34 51 2001 41 31 8 20 26 76 2002 52 36 9 18 25 70 2003 69 47 12 17 24 68 2004 98 63 14 15 23 65 2005 117 73 21 18 29 63 2006 140 86 29 21 34 61 2007 170 107 34 20 32 63 2008 202 132 48 24 37 65 2009 141 102 30 21 29 72 ORT. 108 71 21 19 29 65 • Doğalgaz kullanım maliyeti ¢/10000Kcal bazında yerli linyitlere oranla daha pahalıdır. 2000 yılında Linyit fiyatı 8.2 ¢/10000 Kcal iken doğalgaz fiyatı 22.1 ¢/10000 Kcal mertebesinde hesaplanmıştır. [Doğalgaz fiyatı/linyit fiyatı]oranı 2.7 dir. Aynı büyüklükler 2009 için sırası ile 26.1 ¢/10000Kcal, 48.1 ¢/10000Kcal ve 1.8 olarak hesaplanmıştır (Şekil 3). Diğer kelimelerle 2009 için doğalgaz fiyatı linyit fiyatından iki kat daha pahalıdır. Aynı sonuç dış alım kömürü için de geçerlidir. Ayrıca, enerji bilançosunda artan boyutta 24 A.O.Yılmaz, Bölüm-I seyreden ithal doğalgaz ve kömürün ulusal ekonomiye getirdiği parasal külfet döviz üretme potansiyeli bir hayli cılız olan ülkemiz için ağır bir yüktür. 2009 yılı için enerji ithalatı için ödenen para 30 milyar $’dır (Tablo 2). Bu miktar toplam ihracatımızın % 29’una karşılık gelmektedir. Bu nedenledir ki yerli kömürlerimizin kullanımını artıran her türlü önlem ivedilikle alınmalıdır ve bunlar ciddi –uzun vadeli program çerçevesinde uygulanmalıdır. Ülkemizin mevcut linyit rezervi ve sektördeki üretim kültürü dikkate alındığında en az % 1 düzeyinde rezerv kullanım oranı ile linyit üretim ölçeğimiz 85-90 milyon ton/yıl olmalıdır. Şekil 3. Kömür ve doğal gaz fiyatlarının karşılaştırılması • Ülke çapında linyitlerimizin büyük bölümü “kolay yıkanabilir” özellikler taşımaktadır. (Örneğin Soma-������������������������������������������� Eynez, Soma-Deniş II, Tunçbilek-açık işletme, Tunçbilek-kapalı işletme, Çan I, Gediz gibi). Zenginleştirme işlemleri ile linyitlerimizin: • Kül içerikleri azalacak • Anorganik kökenli kükürt içerikleri belirli oranda azalacak, sonuçta; • Birim ısıl değer başına kullanım maliyeti azalacak • Verilen ısı kaybı için tüketilecek kömür miktarı azalacağından, “hava kirliliği” yönünden emisyon miktarları ciddi ölçüde düşecektir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 25 4. SONUÇLAR • Enerji ihtiyacı; insanlığın geçmişten geleceğe taşıdığı en önemli gereksinimlerden biridir. Dünya enerji tüketiminin yaklaşık %90’nın karşılandığı fosil kaynakların gelecekte tükenecek olması gerçeği, ülkeleri yeni enerji kaynaklarının bulunması ve mevcut enerji kaynaklarının daha verimli kullanılmasına zorlamaktadır. Kendi ulusal kaynaklarını, geliştirdikleri teknolojilerle daha fazla kullanan ülkeler, gelecekte daha etkin konumda olacaktır. • Günümüzde dünya enerji gereksiniminin; %80,9’u kömür, petrol ve doğalgaz gibi fosil yakıtlardan (%34,4 petrol, %26 kömür ve %20,5 doğal gaz); %19,1’i ise başta nükleer (%6,2) ve hidrolik (%,2,2) enerji olmak üzere hayvan ve bitki artıkları, rüzgar, güneş ve jeotermal ısı (% 10,7) gibi kaynaklardan karşılanmaktadır. 2030 yılı için öngörülen birincil enerji tüketiminin içinde fosil bazlı enerji kaynakların oranının % 82’ye çıkacağı (%31.5 petrol, %28.2 kömür ve %22.3 doğal gaz) öngörülmektedir. • Jeotermal, güneş, rüzgar, dalga gibi temiz enerji kaynakları günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerin dillerinden düşürmedikleri çevre kavramı ile iyi dost olmalarına karşın kendine özgü enerji dönüşüm sistemleri ile teknolojiler gerektirdiğinden gereken ilgiyi görememektedir. Bunun yanı sıra nükleer enerji konusundaki tartışmalar ve özellikle gelişmiş ülkelerde bu enerjiye karşı oluşan tepkiler, henüz bu santrallara sahip olmayan ancak yapımını planlayan ülkeleri düşündürmektedir. Bu yüzden çevresel etkileri bakımından bazı dezavantajları bulunmasına rağmen fosil yakıtlar günümüzde ilgi odağı olmaya devam etmektedir. • 1970-2009 dönemi enerji ithalatına konu olan 3 enerji kaynağının tarihi gelişimi Tablo 3 ve Şekil 1’de görülmektedir. 1970’li yıllarda taşkömürü ihtiyacımızı yerli üretimle karşılayacak durumdaydık. 80’li yıların başından itibaren taşkömürü tüketimindeki artışlara ayak uyduramayan yerli üretim, 2009 yılına gelindiğinde tüketimin ancak %12’sini karşılayabilmektedir. Bu durum Taşkömürü tüketimini net bir ithalatçı konuma getirildiğinin açık göstergesidir. Diğer yandan petrol ve doğalgazın sırası ile % 92 ve 98’i ithal edilmektedir. Sonuçta Türkiye 3 enerji kaynağında net ithalatçı durumda olup, % 90’ın üzerinde dışa bağımlı hale gelmiştir (Şekil 3). Diğer kelimelerle toplam birincil enerji bazında tüketmiş olduğu enerjinin % 71’ini ithal etmektedir. Özelikle doğalgazın elektrik üretimindeki payının % 50’ler seviyesine çıkması ulusal ekonomimiz açısından olağan-üstü “ürkütücü” ve “akıl dışı”dır. Çünkü doğalgazı elektrik üretimi alanında ikame edebileceğimiz 12 milyar tonun üzerinde yerli linyit yataklarımız mevcuttur. Yanlış politikalarla sürüklendiğimiz bu durum gerek maden sektörümüzü ve gerekse ulusal 26 A.O.Yılmaz, Bölüm-I ekonomimizi olağan üstü etkilemekte, ülkemizin elektrik üretimini dışa bağımlı hale getirmektedir. Son dönemde kullanımı artış kaydeden doğalgaz, kullanım ömrü (50-60 yıl) linyite göre kısa olup, birim bazda maliyeti daha yüksektir. Diğer yandan satış fiyatındaki dalgalanmalar kömüre nazaran daha fazladır. Yerli linyit yataklarımızın statik ömrü 106 yıl, dinamik ömrü ise sırası ile 78 ve 63 yıldır. Yeni aramalarla linyit potansiyelimizin artma ihtimali çok yüksekti (Şekil 4). Tablo 3. İthal birincil enerji kaynakları ve üretimin tüketimi karşılama oranı Yıllar İthal enerji kaynakları toplamı, [MTEP] Taşkömürü Petrol Doğalgaz Üretimin tüketimi karşılama oranı, % Toplam Taşkömürü Petrol Doğalgaz 1970 93 4,239 - 4,332 97 47 1975 89 10,928 - 11,017 97 23 1980 629 13,627 - 14,256 78 15 100 1985 1,576 15,918 - 17,494 58 12 100 1990 4,070 19,999 2,917 26,986 34 16 6 1995 4,586 25,632 6,147 36,365 26 13 3 2000 8,873 29,410 13,146 51,429 16 9 4 2005 11,330 29,797 23,910 65,037 11 7 3 2008 12,975 29,516 32,876 75,367 12 7 3 2009 13,474 28,216 32,148 73,838 12 8 2 • Bugün dünya enerji kaynakları arasında en revaçta olan petrol rezervlerinin belirli coğrafi bölgelerde (İran, Irak, Kuveyt, S.Arabistan) toplanması ve bu yerlerde zaman zaman yaşanan siyasi krizler, çalkantılar ve son dönemde yaşana halk ayaklanmaları enerji politikalarını büyük ölçüde petrol üzerine dayandıran ülkeleri olağanüstü etkilemektedir. Petrol dağılımındaki bu dengesizliği karşın kömür yataklarını göreceli olarak daha dengeli dağıldığını söylemek mümkündür. Bu durum kömür kullanımının “arz güvenirliliği” bakımından yaşamsal önem taşımaktadır. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri Şekil 3. Enerjide dışa bağımlılığın olası sonuçları Şekil 3. Enerjide dışa bağımlılığın olası sonuçları 27 28 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Statik ömrü 189 yıl 200 180 t, Dinamik ömür, yıl 160 140 120 t3 106 yıl 100 80 60 t2 78 yıl t1 63 yıl 40 İlk üretim: % 1 üretim artışı 2002-2009 ort. 60.5x106 ton/yıl % 2 üretim artışı 20 %3 üretim artışı 0 0 1000 2000 3000 4000 5000 Rezev = 11445 x 106 ton 6000 7000 8000 9000 10000 11000 R = Rezerv, x106 ton Şekil 4. Türkiye Linyit kömürünün Dinamik Ömrü Şekil 4. Türkiye Linyit kömürünün Dinamik Ömrü Bugün dünya enerji kaynakları arasında en revaçta olan petrol rezervlerinin belirli coğrafi • 1970’li yıllarda petrol krizlerinde enerji üretiminde simidi olan linyit bölgelerde (İran, Irak, Kuveyt, S.Arabistan) toplanması ve can bu yerlerde zaman zaman sektörü ülkemizin enerji darboğazının aşılmasında yaşamsal rol oynamıştır. yaşanan siyasi krizler, çalkantılar ve son dönemde yaşana halk ayaklanmaları enerji Enerjiye olanölçüde talebinpetrol artmasıyla sektöründe de belirli oranda büyüme politikalarını büyük üzerinelinyit dayandıran ülkeleri olağanüstü etkilemektedir. sağlanmış vebu budengesizliği noktada linyit sektörü üretiminde ikinci kaynak duPetrol dağılımındaki karşın kömürenerji yataklarını göreceli olarak daha dengeli dağıldığını söylemek mümkündür. Bu durum kömüryıllarda kullanımının “arz güvenirliliği” rumuna gelmiştir. Diğer önemli nokta 80’li birbiri ardına kurulan bakımından yaşamsal önemkamu taşımaktadır. termik santrallara, sektörü (TKİ) yapmış olduğu devasa yatırımlarla 1970’li linyit yıllarda petrol krizlerinde enerji Sektörün üretiminde can simidi olan linyit sektörü üretimi sağlamış olmasıdır. canlanmasında ve gelişmesinde ülkemizin enerji darboğazının aşılmasında yaşamsal rol oynamıştır. Enerjiye olan talebin kamu sektörü lokomotif rolü oynamış ve halihazırda sektördeki üstünlüğü artmasıyla linyit sektöründe de belirli oranda büyüme sağlanmış ve bu noktada linyit tartışılmazdır. Bütün bu gelişmelere rağmen, ne yazık ki son yıllarda yanlış sektörüpolitikalar enerji üretiminde ikinci kaynak durumuna gelmiştir. Diğer önemli nokta sonucunda uygulamaya sokulan dışa alım kömür rejimi ve bugün80’li yıllarda birbiri ardına kurulan termik santrallara, kamu sektörü (TKİ) yapmış olduğu çok çeşitli yönleri (arz-talebi dengeleyen yer altı deposu olmaması, kullanım devasa yatırımlarla linyit üretimi sağlamış olmasıdır. Sektörün canlanmasında ve maliyetinin diğer yakıt türlerine göre pahalı olması, yüksek yanma sıcaklıkgelişmesinde kamu sektörü lokomotif rolü oynamış ve halihazırda sektördeki üstünlüğü larında Bütün oluşanbu NO ile gerçek çevrekidostu dış politikalar alımın x emisyonu tartışılmazdır. gelişmelere rağmen, ne yazık son olmaması, yıllarda yanlış belirli kaynaklardan alınması, bundan ötürü arz güvenilirliğinin uzun vade-(arzsonucunda uygulamaya sokulan dışa alım kömür rejimi ve bugün çok çeşitli yönleri de yeterli düzeyde oluşturulmaması, özellikle İstanbul’da doğal gaz uygulatalebi dengeleyen yer altı deposu olmaması, kullanım maliyetinin diğer yakıt türlerine malarında deprem karşısında yeterlioluşan emniyetin vb). taremisyonu ile gerçek çevre göre pahalı olması,olası yüksek yanma sıcaklıklarında NOx bulunmaması dostu tışmaya olmaması, belirli kaynaklardan bundan ötürü arz açıkdış olanalımın doğal gaz uygulamaları, linyitalınması, sektörümüzü daraltmıştır. güvenilirliğinin uzunağırlıklı vadede yeterli oluşturulmaması, özellikle İstanbul’da doğal 21. Yüzyılın enerji düzeyde kaynağının “kömür” olacağı gerçeği karşısında, gaz uygulamalarında olasıgereken depremilgikarşısında emniyetin bulunmaması vb). linyit sektörümüze ve öneminyeterli gösterilmesi kaçınılmazdır. tartışmaya açık olan doğal gaz uygulamaları, linyit sektörümüzü daraltmıştır. 21. Yüzyılın ağırlıklı enerji kaynağının “kömür” olacağı gerçeği karşısında, linyit sektörümüze gereken ilgi ve önemin gösterilmesi kaçınılmazdır. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 29 TEŞEKKÜR Bu raporun bir kitap haline gelmesi konusunda büyük gayretleri, teşvikleri olan ve basım işini üstlenen Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın Mutahhar TEMEL ile Sayın Meclis Üyelerine ve emeği geçen tüm çalışanlara teşekkürü borç bilirim. 5. KAYNAKLAR Arıoğlu, E., 1989. Türk Madencilik Sektörüne Toplu Bakış, Dünya Gazetesi, İstanbul, Arıoğlu, E., 1993. Çevre Dostu Doğal Gaz, Cumhuriyet Gazetesi Tartışma Köşesi 28 Ekim. Arıoğlu, E., 1993. Madenciliğin Ülke Ekonomisindeki Yeri ve Önemi, 2. Madencilik Şurası, 11-13 Kasım Ankara. Arıoğlu, E., 1994. İstanbul İçin Çeşitli Yakıtların Kullanım Maliyetlerinin Belirlenmesi ve Sonuçlarının İrdelenmesi, Yapıda Isısal Sorunlar ve Isıtıcılar, Yapı-Endüstri Merkezi, 29 Aralık, İstanbul. Arıoğlu, E., 1994. Yerli Kömürlerimizin Fiyatlarının Birim Kalorifik değer Bazında Doğal gaz ve Dış Alım Kömür Fiyatları İle Karşılaştırılması, 2000’li Yıllara Linyit Sektörümüz Sempozyumu, TMMOB Maden Arıoğlu, E., 1994. Mühendisleri Odası, Kasım, Ankara. Arıoğlu, E., 1994. Ülkemizin Linyit Sektörüne Genel Bakış, Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme, Dünyada ve Türkiye’de Özeleştirme, Türkiye Maden İşçileri Sendikası Yayını, Bölüm VI, ISBN:9757941-00-X. (197-234), Ankara Arıoğlu, E., 1995.Hava Kirliliği ve Kömür Konusunda Gerçekler, Dizayn Kostrüksiyon Dergisi, İstanbul, s 77-80 Arıoğlu, E., 1995. Hava Kirliliği -Kömür Gerçeği-Enerji Tasarrufu Politikaları, (Editör: E. Arıoğlu), Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayını, Mayıs Arıoğlu, E., 1996. Linyit ve Enerji Sektörüne Genel Bakış, İ.T.Ü Vakıf Dergisi, Kış Sayısı 18, İstanbul, s 28-31 Arıoğlu, E., 1996. “General Outlook For Worldwide Hard Coal Mining and The Evaluation of The Zonguldak Coal Enterprise”, Privatization in the UK and Turkey with particular reference to the Coal Sector, University of Marmara European Community Institute, İstanbul, May. Arıoğlu, E., 1997. 1983-1993 Döneminde Linyit Sektörümüz, Forum, Yıl 4- Sayı 3 TOBB, Ankara, Mart. Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 1997. 1983-1993 Döneminde Linyit Sektörümüzün Kısa İstatistiksel Değerlendirmesi, TMMOB Maden Mühendisleri Odası Çalışma Raporu No:2, İstanbul,Ocak. Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 2002. Ülkemiz Madencilik-Enerji Sektörünün Değerlendirilmesi, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, İstanbul, Eylül. Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O., 2002. Türkiye Linyit Madenciliğinin Değerlendirilmesi, Tunçbilek Belediyesi II. Linyit Festivali, Tunçbilek, Kütahya. Arıoğlu, E., Tokgöz, N., 2011. Ülkemiz enerji üretiminde kömür gerçeği ve Küresel-Bölgesel Ölçekli Atmosferik Isınmadaki, Etkileri Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Erişim Tarihi: 18.05.2011, http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/9853c7fb1d3f8ee_ek.pdf?tipi=23&turu=X&sube=0 Anaç, S.,2003. Enerji Politikalarında Kömürün Yeri, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu İnternet Sitesi, <http://www.tki.gov.tr>, (Erişim tarihi: 25 Nisan 2006) BP, 2000. BP Amoca Statistical Review of World Energy, June. BP,2011.http://www.bp.com/assets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/ statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/spreadsheets/statistical_review_of_ world_energy_full_report_2011.xls (Erişim tarihi: 15 Şubat 2011), DİE, 1983-1997. DİE Maden İstatistikleri Yayınları, Ankara DPT, 1996-2001. Enerji Hammaddeleri, Özel İhtisas Komisyonu Raporu 30 A.O.Yılmaz, Bölüm-I ETKB, 2011. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 1970-2009 Enerji Denge Tabloları, http://www. enerji.gov.tr (Erişim tarihi: 17 Nisan 2011), Ersoy, M., Ünal, V., 2002. Türkiye Linyit Kaynaklarının Termik Santral Amaçlı Değerlendirilme Olanakları, Türkiye Kömür İşletmeleri IEA, 1999. Statistics Electricity Information. IEA, 2006. World Energy Outlook IEA, 2009. Key World Energy Statistics MTA, 2009. Faaliyet Raporu, http://www.mta.gov.tr, (Erişim tarihi: 10 Haziran 2011) TEAŞ, 1999. Teaş İstatistikleri, Ankara. TEIAS, 2011. Türkiye Elektrik İletim A.Ş.,Türkiye Elektrik üretim-iletim istatistikleri, http://www. teias.gov.tr/ (Erişim Tarihi,18 Aralık 2010) TKİ, 2002-2008-2009. Yıllık Değerlendirme Raporu, Ankara. TMMOB Maden Müh.,1994. 2000’li Yıllara Doğru Linyit Sektörümüz Sempozyumu, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Ankara, Kasım Türkiye Mad.İş.Sen.,1994. Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme , Türkiye Maden İşçileri Sendikası (Editör: Ergin ARIOĞLU), Ankara, Nisan. World Energy Council, 2010. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Enerji Raporu,ISSN: 13016318, Ankara, Kasım. VAKIFBANK, 2001. Enerji sektörü, Türkiye Vakıflar Bankası, Sektör Araştırmaları Serisi No: 26, Ankara Yılmaz, A.O., 2006. “Coal Potential of Turkey: Coal and Energy”, Energy Exploration & Exploitation, 24 (6): 371-390 Yılmaz, A.O., 2006. “Technical Assessment of Renewable Sources for Energy Use in Turkey”, Energy Exploration & Exploitation, 24 (1-2): 55-74. Yılmaz, A.O., 2008. “Renewable Energy and Coal Use in Turkey”, Renewable Energy, 33, 950-959. Yılmaz, A.O., 2009. Present Coal Potential of Turkey and Coal Usage in Electricity Generation”. Energy Sources Part B-Economics Planning and Policy, Cilt: 4, No: 2, s 135-144. Yılmaz, A.O., Uslu, T., 2007. .,“The Role of Coal in Energy Production-Consumption and Sustainable Development of Turkey”, Energy Policy, 35, 1117–1128 Yılmaz, A.O., Uslu, T., 2009.��������������������������������������������������������������������� “Energy Policies of Turkey During the Period 1923-2003”, Energy Policy, 35, 258-264. Yılmaz, A.O., Aydıner, K., 2009 The Place of Hard Coal in Energy Supply Pattern of Turkey”. Energy Sources Part B-Economics Planning and Policy, Cilt: 4, No: 2, Sf: 179-189 BÖLÜM - I EKLERİ Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 33 Ek-1. Dünyada Birincil Enerji Arzı (A), Enerji Kaynaklarına Göre Elektrik Üretiminin Dağılımı (B) (A) Enerji Kaynağı Petrol Kömür Doğal gaz Atık Hidrolik Nükleer Diğer 1973 46.1 24.5 16 10.6 1.8 0.9 0.1 6115 TOPLAM ARZ (MTOE) 1973 Kömür 24% Atık 11% 2008 Diğer 1% Petrol 46% Nükleer 1% Dağılım, % Petrol 33% Nükleer 6% Kömür 27% Atık 10% Hidrolik 2% Doğal gaz 16% Doğal gaz 21% Hidrolik 2% (B) Dağılım, % Enerji Kaynağı Kömür Petrol Hidrolik Doğal gaz Nükleer Diğer TOPLAM ÜRETİM TWh 1973 Petrol 25% 1973 38.3 24.7 21 12.1 3.3 0.6 6116 2008 Doğalgaz 21% Doğalgaz 12% Kömür 38% Nükleer 3% 2008 33.2 27 21.1 10 2.2 5.8 0.7 12267 2008 41 5.5 15.9 21.3 13.5 2.8 20181 Petrol 6% Kömür 41% Nükleer 13% Hidrolik 16% Hidrolik 21% Diğer 1% Diğer: Jeotermal, güneş, rüzgar, yenilenebilir atık. Diğer 3% 34 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-2. Dünya Kömür Tüketimi ve Artış Hızları (BP, 2010) 3184 3039 2904 2764 3278 2403 2002 3286 2349 2001 2009 2338 2000 2008 2249 1999 2595 2261 1998 2336 2316 1 997 2267 2214 2202 2208 2189 2267 2234 2249 2184 2109 2071 1989 1897 2000 1852 3000 1824 Toplam tüketim [MTOE] 4000 1000 2010 2007 2006 2005 2004 2003 1996 1995 1994 1993 1992 1991 199 0 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 1980 0 T Tüketim üketim a rtý þ hýzý artış hızı 8 6 4 2 0 2000-2009 Dönemi Döne mi 2000-2009 tüke tim artış artýþhızı hýzý Ortalama tüketim -2 -4 1981-2009 mi 1981-2009 Döne Dönemi Ortalama tim artýþ Ortalama tüke tüketim artış hýzý hızı % 2.15 1990-2009 mi 1990-2009 Döne Dönemi Ortalama tim aartış rtýþ hýzý Ortalamatüke tüketim hızı % 1.90 % 3.87 Değerlendirme: 1981 yılında 1824 MTOE (Milyon ton eşdeğer petrol) olan dünDeğerlendirme: 1981 yılında MTOE ton eşdeğer petrol) olan dünya kömür tüketimi ya kömür tüketimi 20091824 yılında % (Milyon 79 artışla 3278 MTOE seviyesine çıkmıştır. 2009 yılında2003 % 79 yılından artışla 3278itibaren MTOE seviyesine çıkmıştır. Özellikle yılından itibaren 1981kömür Özellikle kömür tüketimindeki artış2003 dikkat çekicidir. 2009 dönemi ortalama tüketim1981-2009 artış hızıdönemi % 2.15 olurken 2000-2009 tüketimindeki artış dikkat çekicidir. ortalama tüketim artış hızı dönemindeki % 2.15 olurken tüketim artış hızı % 3.87 olrak Buradan sonBuradan yıllar itibarı ileitibarı dünya2000-2009 dönemindeki tüketim artışgerçekleşmiştir. hızı % 3.87 olrak gerçekleşmiştir. son yıllar ile da kömür tüketimine bireğilim eğilim olduğunu söylemek mümkündür [Kaynak: dünyada kömür tüketiminedoğru doğru bir olduğunu söylemek mümkündür Dünya tüketimi ve artış hızları [Kaynak:kömür Dünya kömür tüketimi ve artış hızları(BP, (BP, 2010)] 2010)] Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 35 Ek - 3. Dünya Doğalgaz Rezervlerinin Dağılımı REZERV BÖLGELER ÜRETİM TÜKETİM DEĞERLENDİRME [Üretim/ Statik rezerv] Ömrü Trilyon m3 % Milyar m3 % Milyar m3 % Kuzey Amerika 9.16 4.9 813 27.2 810.9 27.6 8.88 11.3 Orta ve Güney Amerika 8.06 4.3 151.6 5.1 134.7 4.6 1.88 53.2 Avrupa ve Avrasya 63.09 33.6 973 32.6 1058.6 36.0 1.54 64.8 Orta doğu 76.18 40.6 407.2 13.6 345.6 11.8 0.53 187.1 Afrika 14.76 7.9 203.8 6.8 94 3.2 1.38 72.4 Asya Pasifik 16.24 8.7 438.4 14.7 496.6 16.9 2.70 37.0 1.59 62.8 TOPLAM 187.5 100.0 2987 100.0 2940.4 100.0 x100 DÜNYA TOPLAM DOĞALGAZ REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE DEĞİŞMESİ Avrupa ve Avrasya; % 33.6 Orta ve Güney Amerika; %4.3 Orta doğu; % 40.6 Asya Pasifik; % 8.7 Kuzey Amerika; %9.16 Afrika; %7.9 Değerlendirme: Dünya toplam doğal gaz rezervi 187.5 trilyon m3’tür. Tüketim ise yıllık 2.9 trilyon m3 mertebesindedir. Bu tüketim dikkate alındığında dünya toplam doğal gaz tüketim ömrü yaklaşık 63 yıl kadardır. Toplam rezervin dağılımı şu şekildedir: Orta doğu % 40, Avrupa ve avrasya % 33, Kuzey Amerika %9, Asya Pasifik % 8, Afrika %7 ve Orta ve Güney Amerika % 4. Petrolde olduğu gibi doğal gazda da en büyük rezev Orta Doğu ülkelerinde bulunmaktadır. 36 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek - 4. Dünya Petrol Rezervlerinin Dağılımı REZERV BÖLGELER ÜRETİM TÜKETİM DEĞERLENDİRME [Üretim/ Statik rezerv] Ömrü x100 [Milyar ton] % [Milyon ton] % [Milyon ton] % 10.2 5.6 628.5 16.5 1025.5 26.4 6.16 16.2 28.5 15.7 338.5 8.9 256 6.6 1.19 84.2 18.5 10.2 854.8 22.4 913.9 23.5 4.62 21.6 Orta doğu 102 56.1 1156.4 30.3 336.3 8.7 1.13 88.2 Afrika 16.9 9.3 459.3 12.0 144.2 3.7 2.72 36.8 Asya Pasifik 5.6 3.1 383 10.0 1206.2 31.1 6.84 14.6 181.7 100 3820.5 100 3882.1 100.0 2.10 47.6 Kuzey Amerika Orta ve Güney Amerika Avrupa ve Avrasya TOPLAM DÜNYA TOPLAM PETROL REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE DEĞİŞMESİ Avrupa ve Avrasya %10.2 Orta ve Güney Amerika %15.7 Orta doğu %56.1 Kuzey Amerika %5.6 Afrika %9.3 Asya Pasifik %3.1 Değerlendirme: Dünya toplam petrol rezervi 181 milyar tondur. Tüketim ise yıllık 3.9 milyar ton mertebesindedir. Bu tüketim dikkate alındığında dünya toplam petrol tüketim ömrü yaklaşık 47 yıl kadardır. Toplam rezervin dağılımı şu şekildedir: Orta doğu % 56, Orta ve Güney Amerika % 15, Avrupa ve Avrasya % 10, Afrika %9, Kuzey Amerika %5, Asya Pasifik % 3. En büyük petrol rezervi Orta Doğu ülkelerinde bulunmaktadır. YÜZDE DAĞILIM (%) 8,042 170,204 174 103,444 414,680 102,042 33,225 155,809 411,321 132,816 Milyon ton LİNYİT 6,964 113,281 TAŞKÖMÜRÜ - 5 10 15 20 25 30 35 28 31 2 2 Kuzey Amerika Orta ve Güney Amerika T AŞ K ÖMÜ R Ü 40 L İN Y İT 45 Avrupa ve Avrasya 25 42 0 Orta doğu+Afrika 8 24 Asya Pasifik 38 LİNYİT VE TAŞKÖMÜRÜNÜN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI TOPLAM Asya Pasifik Orta Doğu+Afrika Avrupa ve Avrasya Orta ve Güney Amerika Kuzey Amerika BÖLGE 100.0 31.4 4.0 33.0 1.8 29.8 % TOPLAM REZERVİN DAĞILIMI 0.84 1.70 0.76 0.42 0.55 0.43 [%] [Üretim/rezerv] X 100 119.0 58.9 131.8 236.2 181.1 235.0 [Yıl] Statik Ömrü DEĞERLENDİRME Kuzey Amerika %29.5 Orta ve Güney Amerika %1.8 Avrupa ve Avrasya %33.6 Asya Pasifik %31.1 Orat Doğu+Afrika %4.0 TOPLAM KÖMÜR REZERVİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI 826,001 259,253 33,399 272,246 15,006 246,097 TOPLAM KÖMÜR REZERVİ Ek - 5. Dünya Kömür Rezervlerinin Bölgelere Göre Dağılımı ve Statik Ömürleri Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 37 6,941 Asya Pasifik TOPLAM 3,409 2,213 143 1 420 53 578 MTOE* Afrika %3.7 (*) : Milyon Ton Eşdeğer Petrol, MTOE Kuzey Amerika %15.1 Avrupa ve Avrasya %16.6 Orta ve Güney Amerika %1.2 Orta doğu %0.0 Asya Pasifik %63.4 100.0 63.4 3.7 0.0 16.6 1.2 Dağılım % 15.1 3,278 2,152 107 9 456 22 TÜKETİM MTOE 531 100.0 65.6 3.3 0.3 13.9 0.7 Dağılım % 16.2 KÖMÜR TÜKETİMİ TOPLAM KÖMÜR TÜKETİMİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI KÖMÜR ÜRETİMİ TOPLAM KÖMÜR ÜRETİMİNİN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI 253 4,403 Afrika 2 1,153 83 1,047 Milyon Ton Orta doğu Avrupa ve Avrasya Orta ve Güney Amerika Kuzey Amerika BÖLGE Ek - 6. Dünya Kömür Üretim/Tüketiminin Bölgelere Göre Dağılımı 38 A.O.Yılmaz, Bölüm-I 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 43.0 14.3 8.1 5.8 4.4 3.6 Rusya Güney Afrika Endonezya Avustralya Hindistan ABD Çin Çin ABD Hindistan Avustralya Endonezya Güney Afrika Rusya Kazakistan Polonya Kolombiya Diğer Dünya 4.3 1.5 2.0 Taşkömürü 49.60 15.34 8.78 5.59 4.39 4.12 3.82 1.60 1.30 1.22 4.22 100.00 Polonya KÖMÜR ÜRETİMİ [Milyon Ton] Taş Kömürü Linyit TOPLAM 2971 0 2971 919 66 985 526 35 561 335 64 399 263 38 301 247 0 247 229 68 297 96 5 101 78 57 135 73 0 73 253 580 833 5990 913 6903 1.1 1.1 12.1 Dağılım [%] Linyit 0.00 7.23 3.83 7.01 4.16 0.00 7.45 0.55 6.24 0.00 63.53 100.00 Türkiye Ülkeler Diğer Toplam Kömür üretiminin dağılımı (%) Ek - 7. Dünya Kömür Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı ve Oranlar Toplam 43.04 14.27 8.13 5.78 4.36 3.58 4.30 1.46 1.96 1.06 12.07 100.00 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 39 Kolombiya Kazakistan 0 5 10 15 20 25 30 28.6 18.8 13.7 108,950 49,088 62,200 36,800 54,000 15,351 28,170 30,408 535 26,354 411,856 9.1 Hindistan Avustralya Çin Rusya Toplam Kömür rezervinin dağılımı (%) ABD Rusya Çin Avustralya Hindistan Ukrayna Kazakistan Güney Afrika Türkiye Diğer TOPLAM 7.0 [Milyon ton] 129,358 107,922 52,300 39,400 4,600 18,522 3,130 9,837 57,634 422,703 Ukrayna 4.1 3.8 238,308 157,010 114,500 76,200 58,600 33,873 31,300 30,408 10,372 83,988 834,559 TOPLAM Kazakistan LİNYİT 3.6 1.2 26.5 11.9 15.1 8.9 13.1 3.7 6.8 7.4 0.1 6.4 100 TAŞKÖMÜRÜ G. Afrika TAŞKÖMÜRÜ Türkiye KÖMÜR REZERVİ Diğer BÖLGE ABD 10.1 % 30.6 25.5 12.4 9.3 1.1 4.4 0.7 2.5 13.6 100 LİNYİT DAĞILIM, % Ek - 8. Türkiye’nin Dünya Kömür Rezervleri İçindeki Yeri ve Statik Ömürleri TOPLAM KÖMÜR REZERVİNİN BELLİ BAŞLI ÜLKELER BAZINDA DAĞILIMI 28.6 18.8 13.7 9.1 7.0 4.1 3.8 3.6 1.2 10 100 TOPLAM DEĞERLENDİRME [Üretim/ Statik Ömrü rezerv]x100 [%] [Yıl] 0.41 245 0.19 527 2.66 38 0.54 186 0.95 105 0.22 460 0.32 308 0.82 122 0.75 133 0.83 120 40 A.O.Yılmaz, Bölüm-I 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 43.0 14.3 8.1 5.8 4.4 3.6 4.3 1.5 Polonya Kazakistan Rusya Güney Afrika Endonezya Avustralya Hindistan Toplam Kömür üretiminin dağılımı (%) Çin ABD Hindistan Avustralya Endonezya Güney Afrika Rusya Kazakistan Polonya Kolombiya Türkiye Diğer DÜNYA 2.0 1.1 KÖMÜR ÜRETİMİ [Milyon Ton] Taş Kömürü Linyit TOPLAM 2971 0 2971 919 66 985 526 35 561 335 64 399 263 38 301 247 0 247 229 68 297 96 5 101 78 57 135 73 0 73 3 75 78 250 505 833 5990 913 6903 Kolombiya Çin ÜLKELER Diğer ABD 12.1 Taş Kömürü 49.6 15.3 8.8 5.6 4.4 4.1 3.8 1.6 1.3 1.2 0.1 4.2 100.0 TOPLAM 43.0 14.3 8.1 5.8 4.4 3.6 4.3 1.5 2.0 1.1 1.1 12.1 6903 TOPLAM KÖMÜR ÜRETİMİNİN BELLİ BAŞLI ÜLKELER BAZINDA DAĞILIMI DAĞILIM (%) Linyit 0.0 7.2 3.8 7.0 4.2 0.0 7.4 0.5 6.2 0.0 8.2 55.3 100.0 Ek - 9. Türkiye’nin Dünya Kömür Üreticisi Ülkeler Arasındaki Yeri, Taşkömürü ve Linyite Göre Dağılımı Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 41 42 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek - 10. Dünya Kömür İhracatında İlk 10 Ülke KÖMÜR İHRACATI [Milyon Ton] Ülkeler Dağılım, % Taş Kömürü 262 31.3 Endonezya 230 27.5 Rusya 93 11.1 Kolombiya 69 8.3 Güney Afrika 67 8.0 ABD 33 3.9 Vietnam 25 3.0 Kazakistan 22 2.6 Kanada 20 2.4 Çek Cumhuriyeti 4 0.5 Diğer 11 1.3 Dünya 836 100.0 35 31.3 27.5 30 25 20 8.3 8.0 2.6 2.4 1.3 0.5 Diğer Vietnam ABD Güney Afrika Kolombiya Rusya Endonezya 0 3.0 Çek Cumhuriyeti 3.9 5 Kanada 11.1 10 Kazakistan 15 Avustralya Toplam Kömür üretiminin dağılımı (%) Avustralya Değerlendirme: 2009 yılı dünyada toplam taşkömürü ihracatı 836 milyon ton mertebesindedir. En fazla taşkömürü ihracatını Avustralya (%31.3) yaparken bu %27.5 ile Endonezya, %11.1 ile Rusya , %.8.3 ile Kolombiya ve % 8 ile Güney Afrika takip etmektedir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 43 Ek - 11. Dünya Kömür İthalatında İlk 10 Ülke KÖMÜR İTHALATI [Milyon Ton] Ülkeler Dağılım, % Taş Kömürü Japonya 165 20.1 Çin 114 13.9 Kore 103 12.6 Hindistan 66 8.1 Tayvan 60 7.3 Almanya 38 4.6 İngiltere 38 4.6 Türkiye 20 2.4 İtalya 19 2.3 İspanya 16 2.0 Diğer 180 22.0 Toplam 819 100.0 22.0 20.1 20 13.9 12.6 8.1 7.3 4.6 5 2.3 italya Türkiye İngiltere Almanya Tayvan Hindistan Kore 2.4 Çin 0 4.6 2.0 Diğer 10 İspanya 15 Japonya Toplam Kömür üretiminin dağılımı (%) 25 Değerlendirme: 2009 yılı dünyada toplam taşkömürü ithalatı 819 milyon ton mertebesindedir. En fazla taşkömürü ithalatını Japonya (%20.1) yaparken bu %13.9 ile ������������������������������������������������������������������������ Çin��������������������������������������������������������������������� , %12.6 ile Kore , %.8.1 ile Hindistan ve % 7.3 ile Tayvan takip etmektedir. Türkiye’nin 20 milyon ton ile toplam dünya ithalatı içindeki payı %2.4 seviyesindedir. 44 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek - 12. Türkiye’nin Dünya Linyit Üretimindeki Yeri Üretim, Ülkeler Dağılım, % Milyon Ton 1990 2000 2007 2008 2009 1990 2000 2007 2008 2009 Almanya 357 168 180 175 170 30.3 18.5 18.9 18.2 18.6 Türkiye 44 78 72 76 76 3.8 8.6 7.6 7.9 8.3 Rusya 134 88 71 83 68 11.4 9.7 7.5 8.6 7.5 ABD 80 61 71 69 66 6.8 6.7 7.5 7.1 7.2 Yunanistan 52 64 66 66 65 4.4 7.0 7.0 6.8 7.1 Avustralya 46 67 66 72 64 3.9 7.4 6.9 7.5 7.0 Polonya 68 59 58 60 57 5.7 6.6 6.0 6.2 6.3 Çek Cumhuriyeti 79 50 50 48 45 6.7 5.5 5.2 4.9 5.0 Diğer 285 255 320 324 313 24.1 28.1 33.6 33.6 34.2 1181 907 954 965 913 100 100 100 100 100 Dünya 2009 YILI LİNYİT ÜRETİMİNİN BELLİ BAŞLI ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI Linyit üretimi, Milyon ton 180 170 160 140 120 100 76 80 68 66 65 64 60 57 45 40 20 0 Almanya Türkiye Rusya ABD Yunanistan Avustralya Polonya Çek. Cum Değerlendirme: Türkiye dünya linyit üretiminde önemli bir yere sahiptir. 1990 yılında dünya toplam linyit üretimi 1.1 milyar ton mertebesinde olup, Türkiye 44 milyon ton ile bu üretimde % 3.8 paya sahipken 2009 yılında üretimini 76 milyon tona çıkartarak toplam üretim içindeki payı da % 8.3 olmuştur. Bu üretim büyüklüğü ile Türkiye Almanya’dan sonra 2. en büyük üretici durumuna gelmiştir. Dünya toplam linyit üretimi % 23 düşüşle 913 milyon ton olmuştur. Kaynak : TTK Raporu 2009 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri Ek - 13. Elektrik Sektörümüzün Kısa Kimliği (2009) • Kurulu güç: • • • • • 44761 MW o Termik 29339 MW (% 65.5) o Hidrolik 14553 MW (% 32.5) o Jeotermal 77 MW o Rüzgar 792 MW Kurulu gücün üretici bazında dağılımları o EÜAŞ 24171 MW (% 54) o Özel üreticiler 7162 MW (%16) o Yap işlet 6267 MW (%14) o Oto-prodüktör 3581 MW (%8) o Yap-İşlet-Devret 2238 MW (%5) o İşletme Hakkı Devri 895 MW (% 2) o Mobil 448 MW (%1) Üretim büyüklükleri o Brüt üretim 194813 GWh o Brüt talep 194079 GWh o Dış alım 812 GWh o Dış satım 1546 GWh o Arz 185556 GWh o İç ihtiyaç 9194 GWh o Kayıp ve kaçaklar 28991 GWh o Net tüketim 156894 GWh Sektöre göre elektrik tüketim ve dağılım payları o Mesken 39148 GWh ( 25.0) o Ticaret 25018 GWh ( % 15.9) o Resmi daire 6990 GWh ( % 4.5) o Sanayi 70470 GWh ( % 44.9) o Genel aydınlatma 3845 GWh ( % 2.5) o Diğer 11423 GWh ( % 7.3) Kişi başına ilişkin büyüklükler o Kurulu güç 617 W/kişi o Arz 2562 kWh/kişi o Net tüketim 2162 kWh/kişi Kayıp ve kaçaklara ilişkin büyüklükler ve yüzdeleri o İletim 3973 GWh ( % 2.1) o Dağıtım (teknik+dağıtım) 25018 GWh ( % 13.3) o Toplam 28991 GWh ( % 15.5) 45 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT Yıllar Taşkömürü 2883 2837 2829 2803 3069 3025 3053 3085 2865 2988 2824 2758 3077 3255 3464 3775 3992 4404 5204 4722 6150 6501 6243 5834 5512 5905 7401 8452 8921 7708 9933 7011 8836 11201 12326 12514 14721 15411 14179 14768 6,411 BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ, [BİN TEP] Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Jeotermal Odun 1732 15 0 7958 261 23 3845 1913 10 0 9260 224 38 3657 2207 72 0 10726 276 38 4051 2293 125 0 12595 224 48 4154 2456 169 0 12739 289 50 4350 2692 196 0 14178 508 56 4369 2960 190 14 15742 720 58 4420 3119 187 16 18092 737 58 4497 3491 128 20 17861 803 60 4574 3570 87 31 15536 885 60 4652 3970 240 21 16074 976 60 4730 4181 241 15 15845 1085 60 4807 4616 370 41 16933 1218 82 5028 5294 323 7 17540 975 100 5126 6408 97 36 17840 1174 178 5177 7933 225 62 18134 1041 232 5210 8879 261 416 19622 1059 304 5271 9189 271 669 22301 1651 324 5308 7932 268 1115 22590 2548 340 5313 10207 176 2878 22865 1597 342 5345 9765 123 3110 23901 2060 364 5361 10572 60 3827 23315 2020 365 5391 10743 85 4197 24865 2345 388 5421 9918 44 4630 28412 2987 400 5451 10331 0 4921 27142 2698 415 5482 10605 28 6313 29324 3130 437 5512 11187 15 7384 30939 3553 471 5512 12317 13 9165 30515 3496 531 5512 12631 10 9690 30349 3705 582 5512 12314 12 11741 30138 3052 618 5293 12519 9 13728 32297 2721 648 5081 11429 13 14868 30936 2142 687 4879 10435 2 16102 30932 2987 730 4684 9471 144 19450 31806 3115 784 4497 9450 310 20426 32922 4043 811 4318 9326 317 24726 32192 3483 926 4146 11188 259 28867 32551 3886 1081 4023 13444 272 33953 33310 3217 914 3880 15003 265 33807 31784 3001 1011 3679 15672 450 32775 30565 3467 1250 3530 8,084 152 7,726 23,066 1,984 398 4,776 Atık 2128 2143 2188 2256 2320 2414 2530 2593 2703 2819 2953 2918 2900 2932 2755 2539 2609 2544 2527 2504 1847 1821 1788 1697 1627 1556 1533 1512 1471 1422 1376 1332 1290 1251 1214 1179 1146 1116 1134 1136 1,993 Diğer 0 0 0 0 0 8 29 42 53 90 115 139 152 191 228 184 72 59 46 67 -35 63 49 56 83 83 153 370 469 414 553 649 593 404 322 290 273 328 530 504 191 TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI, % Total Taşkömürü Linyit Doğalgaz Petrol Hidrolik 18845 15.3 9.2 42.2 1.4 20082 14.1 9.5 46.1 1.1 22387 12.6 9.9 47.9 1.2 24498 11.4 9.4 51.4 0.9 25442 12.1 9.7 50.1 1.1 27446 11.0 9.8 51.7 1.9 29716 10.3 10.0 0.0 53.0 2.4 32426 9.5 9.6 0.0 55.8 2.3 32558 8.8 10.7 0.1 54.9 2.5 30718 9.7 11.6 0.1 50.6 2.9 31963 8.8 12.4 0.1 50.3 3.1 32049 8.6 13.0 0.0 49.4 3.4 34417 8.9 13.4 0.1 49.2 3.5 35743 9.1 14.8 0.0 49.1 2.7 37357 9.3 17.2 0.1 47.8 3.1 39335 9.6 20.2 0.2 46.1 2.6 42485 9.4 20.9 1.0 46.2 2.5 46720 9.4 19.7 1.4 47.7 3.5 47883 10.9 16.6 2.3 47.2 5.3 50703 9.3 20.1 5.7 45.1 3.1 52646 11.7 18.5 5.9 45.4 3.9 53935 12.1 19.6 7.1 43.2 3.7 56124 11.1 19.1 7.5 44.3 4.2 59429 9.8 16.7 7.8 47.8 5.0 58211 9.5 17.7 8.5 46.6 4.6 62893 9.4 16.9 10.0 46.6 5.0 68148 10.9 16.4 10.8 45.4 5.2 71883 11.8 17.1 12.7 42.5 4.9 73340 12.2 17.2 13.2 41.4 5.1 72712 10.6 16.9 16.1 41.4 4.2 78865 12.6 15.9 17.4 41.0 3.5 73946 9.5 15.5 20.1 41.8 2.9 76591 11.5 13.6 21.0 40.4 3.9 82123 13.6 11.5 23.7 38.7 3.8 86142 14.3 11.0 23.7 38.2 4.7 89099 14.0 10.5 27.8 36.1 3.9 97995 15.0 11.4 29.5 33.2 4.0 105845 14.6 12.7 32.1 31.5 3.0 104393 13.6 14.4 32.4 30.4 2.9 104117 14.2 15.1 31.5 29.4 3.3 54,780 11.25 14.38 9.25 44.68 3.31 Ek - 14. Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları Odun 20.4 18.2 18.1 17.0 17.1 15.9 14.9 13.9 14.0 15.1 14.8 15.0 14.6 14.3 13.9 13.2 12.4 11.4 11.1 10.5 10.2 10.0 9.7 9.2 9.4 8.8 8.1 7.7 7.5 7.3 6.4 6.6 6.1 5.5 5.0 4.7 4.1 3.7 3.5 3.4 10.82 46 A.O.Yılmaz, Bölüm-I 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT Yıllar Taşkömürü 2790 2830 2831 2832 3029 2936 2826 2687 2620 2471 2195 2422 2445 2159 2216 2199 2151 2111 2212 2027 2080 1827 1727 1722 1636 1319 1382 1347 1143 1030 1060 1145 1047 1132 1081 1184 1348 1089 1204 1294 1,920 TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI, % Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Jeotermal Odun Atık Diğer Total Taşkömürü Linyit Doğalgaz Petrol Hidrolik Odun 1735 15 0 3719 261 23 3845 2128 0 14516 19.2 12.0 25.6 1.8 26.5 1867 10 0 3625 224 38 3657 2143 0 14393 19.7 13.0 25.2 1.6 25.4 2203 72 0 3557 276 38 4051 2188 0 15216 18.6 14.5 23.4 1.8 26.6 2326 124 0 3687 224 48 4154 2256 0 15650 18.1 14.9 23.6 1.4 26.5 2506 169 0 3474 289 50 4350 2320 0 16188 18.7 15.5 21.5 1.8 26.9 2745 196 0 3250 508 56 4369 2414 0 16473 17.8 16.7 19.7 3.1 26.5 3004 190 14 2725 720 58 4420 2530 0 16488 17.1 18.2 0.1 16.5 4.4 26.8 3269 187 16 2849 737 58 4497 2593 0 16893 15.9 19.4 0.1 16.9 4.4 26.6 4057 128 20 2873 803 60 4574 2703 0 17838 14.7 22.7 0.1 16.1 4.5 25.6 3343 87 31 2973 885 60 4652 2819 0 17321 14.3 19.3 0.2 17.2 5.1 26.9 3738 240 21 2447 976 60 4730 2953 0 17358 12.6 21.5 0.1 14.1 5.6 27.2 4271 241 15 2481 1085 60 4807 2918 0 18299 13.2 23.3 0.1 13.6 5.9 26.3 4652 370 41 2450 1218 82 5028 2900 0 19186 12.7 24.2 0.2 12.8 6.3 26.2 5378 323 7 2313 975 100 5126 2932 0 19313 11.2 27.8 0.0 12.0 5.0 26.5 6498 97 36 2191 1174 178 5177 2755 0 20322 10.9 32.0 0.2 10.8 5.8 25.5 8212 225 62 2216 1041 232 5210 2539 0 21935 10.0 37.4 0.3 10.1 4.7 23.8 8949 261 416 2514 1059 304 5271 2609 5 23538 9.1 38.0 1.8 10.7 4.5 22.4 9827 271 270 2762 1651 324 5308 2544 10 25077 8.4 39.2 1.1 11.0 6.6 21.2 8603 268 90 2692 2548 340 5313 2527 13 24607 9.0 35.0 0.4 10.9 10.4 21.6 10564 179 158 3020 1597 342 5345 2504 19 25754 7.9 41.0 0.6 11.7 6.2 20.8 9524 119 193 3902 2060 364 5361 1847 28 25478 8.2 37.4 0.8 15.3 8.1 21.0 9117 60 185 4674 2021 365 5391 1821 41 25501 7.2 35.8 0.7 18.3 7.9 21.1 10299 92 180 4495 2345 388 5421 1788 60 26794 6.4 38.4 0.7 16.8 8.8 20.2 9790 37 182 4087 2987 400 5451 1697 88 26441 6.5 37.0 0.7 15.5 11.3 20.6 10471 0 182 3871 2698 415 5482 1627 129 26511 6.2 39.5 0.7 14.6 10.2 20.7 10735 29 166 3692 3131 437 5512 1556 143 26719 4.9 40.2 0.6 13.8 11.7 20.6 10899 15 187 3675 3553 471 5512 1533 159 27386 5.0 39.8 0.7 13.4 13.0 20.1 11759 13 230 3630 3495 531 5512 1512 179 28209 4.8 41.7 0.8 12.9 12.4 19.5 12792 10 514 3385 3705 582 5512 1471 210 29324 3.9 43.6 1.8 11.5 12.6 18.8 12242 12 665 3087 3054 618 5293 1422 236 27659 3.7 44.3 2.4 11.2 11.0 19.1 11418 9 582 2887 2724 648 5081 1376 262 26047 4.1 43.8 2.2 11.1 10.5 19.5 11124 13 284 2679 2147 687 4879 1332 287 24577 4.7 45.3 1.2 10.9 8.7 19.9 10311 2 344 2564 2991 730 4684 1290 318 24281 4.3 42.5 1.4 10.6 12.3 19.3 9501 144 510 2494 3119 784 4497 1251 350 23782 4.8 40.0 2.1 10.5 13.1 18.9 9141 310 644 2389 4048 811 4318 1214 375 24331 4.4 37.6 2.6 9.8 16.6 17.7 9648 382 816 2395 3488 926 4146 1179 385 24549 4.8 39.3 3.3 9.8 14.2 16.9 11545 195 839 2284 3897 898 4023 1146 405 26580 5.1 43.4 3.2 8.6 14.7 15.1 13372 336 827 2241 3248 914 3880 1116 431 27454 4.0 48.7 3.0 8.2 11.8 14.1 15205 265 931 2268 2861 1224 3679 1134 421 29192 4.1 52.1 3.2 7.8 9.8 12.6 15632 476 627 2349 3092 1754 3530 1136 438 30328 4.3 51.5 2.1 7.7 10.2 11.6 8,057 154 257 3,022 1,973 411 4,776 1,993 125 22,688 9.5 33.2 1.0 14.0 8.0 21.8 BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ, [BİN TEP] Ek - 15. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı ve Toplam İçindeki Oranları Atık 14.7 14.9 14.4 14.4 14.3 14.7 15.3 15.3 15.2 16.3 17.0 15.9 15.1 15.2 13.6 11.6 11.1 10.1 10.3 9.7 7.2 7.1 6.7 6.4 6.1 5.8 5.6 5.4 5.0 5.1 5.3 5.4 5.3 5.3 5.0 4.8 4.3 4.1 3.9 3.7 9.7 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 47 0 10 20 4 31 27 32 27 4 31 1950 30 1952 40 35 30 6 35 34 27 8 35 1956 50 1954 42 37 34 24 9 32 41 32 24 9 33 35 Taşkömürü 27 9 36 1958 43 1960 46 1962 46 25 11 36 1964 60 34 23 12 35 1966 35 33 21 12 32 31 15 34 19 33 19 14 33 19 12 31 33 34 17 18 35 35 Kömür toplam (taşkömürü+linyit) Petrol 1968 39 1970 40 1972 30 1974 Odun 1976 15 23 37 26 1978 27 34 24 37 13 37 26 13 22 34 27 1980 27 1982 27 39 11 32 43 25 1984 26 38 47 48 8 37 46 9 35 44 49 9 Linyit 47 22 1986 27 1988 70 1990 43 39 6 44 46 21 6 38 45 20 1992 21 1994 22 45 19 5 40 45 46 45 38 42 44 43 49 4 49 53 56 4 4 52 52 56 15 14 13 12 5 42 47 17 4 50 18 4 44 48 19 4 48 20 4 44 48 Hidrolik 20 1998 T oplam birinci üretim içindeki oranı, % 80 2000 Atık 2002 90 1996 Diğer 2004 100 2006 Ek - 16. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı 2008 48 A.O.Yılmaz, Bölüm-I 24 42 20 24 22 48 18 21 Atık 22 50 17 21 20 53 15 19 20 55 14 21 21 50 15 22 22 49 15 Odun 12 46 24 26 30 30 29 Kömür toplam (taşkömrü+linyit) 48 Petrol 14 27 47 2 11 30 32 30 44 7 10 Taşkömürü 29 45 6 10 27 26 Linyit 27 47 8 9 27 45 11 8 29 Hidrolik 29 41 13 8 28 28 41 17 6 25 25 40 21 6 25 4 25 38 24 25 26 33 29 27 Doğalgaz 5 28 30 32 4 29 Değerlendirme: Birincil enerji tüketimi içinde göze çarpan en önemli durum doğalgazdır. Doğalgaz 1980’li yılların sonunda ülkemizde tüketilmeye başlanmış olmasına rağmen çok kısa sürede yüksek kullanım rakamlarına ulşamıştır. 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji tüketiminin % 32’sini doğalgaz oluşturmaktadır. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Toplam birincil enerji tüketimi içindeki oranı,% Ek - 17. Toplam Birincil Enerji Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 49 33 18 1978 32 30 17 1977 16 1976 27 24 25 22 16 1975 16 1974 16 1973 15 1972 20 19 14 1971 15 1970 51 51 48 47 48 44 46 42 40 39 73 40 38 33 79 24 39 20 32 Birincil Enerji Üretimi/Tüketimi, [MTEP] 33 32 29 28 28 27 106 26 104 28 104 29 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 [Üretim/Tüketim] 100 [%] Değerlendirme:Birincil enerji üretimi/tüketimi dengesi yıllar boyunca sürekli bozulmuştur. 1970 yılında üretim 15 MTEP (milyon ton eşdeğer petrol), tüketim 19 MTEP, üretimin tüketimi karşılama oranı ise %77’dir. 2009 yılında üretim %93 artarak 29 MTEP’e, tüketim % 447 artarak 104 MTEP seviyesine çıkmıştır. 2009 yılı itibarı ile üretimin tüketimi karşılama oranı ise %29 seviyelerine düşmüştür. Birincil enerji üretimi 1.9 kat artarken, yaklaşık 5.5 kat artış kaydetmiştir. Tüketimdeki hızlı artış ülkemize enerji açığı olarak yansımıştır ve bu enerji açığı özellikle doğalgazdan kaynaklanmaktadır. 0 31 17 17 1979 20 32 1980 40 19 Üretim 18 1981 Tüketim 36 1982 60 34 19 1983 52 37 1984 54 25 55 42 1986 56 47 25 1987 54 48 1988 54 26 56 51 25 1989 57 54 1990 54 53 26 1991 56 27 1992 55 59 26 1993 55 56 27 27 1994 60 58 63 1995 64 28 68 27 1996 64 28 80 25 72 1997 74 24 2001 [Üretim/Tüketim]x100 29 1998 82 2002 73 1999 77 24 24 2003 68 26 2000 86 2004 72 22 1985 77 27 89 25 2005 98 2006 100 27 2007 Birincil enerji üretiminin birincil enerji tüketimi ile karşılaştırılması 29 2008 120 30 2009 Ek - 18. Birincil Enerji Üretiminin Birincil Enerji Tüketimi ile Karşılaştırılması 50 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 51 Ek-19. Birincil Enerji Üretimi/Tüketiminin Yıllar İtibarıyla gelişimi, Artış Oranları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı Yıllar Ortalama 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Birincil Enerji, MTEP Üretim Tüketim 14.52 18.85 14.39 20.08 15.22 22.39 15.65 24.50 16.19 25.44 16.47 27.45 16.49 29.72 16.89 32.43 17.84 32.56 17.32 30.72 17.36 31.96 18.30 32.05 19.19 34.42 19.31 35.74 20.32 37.36 21.94 39.34 23.54 42.49 25.08 46.72 24.61 47.88 25.75 50.70 25.48 52.65 25.50 53.94 26.79 56.12 26.44 59.43 26.51 58.21 26.72 62.89 27.39 68.15 28.21 71.88 29.32 73.34 27.66 72.71 26.05 78.87 24.58 73.95 24.28 76.59 23.78 82.12 24.33 86.14 24.55 89.10 26.58 98.00 27.45 105.85 29.19 104.39 30.32 104.12 Artış Hızı, % Üretim Tüketim -0.85 5.72 2.85 3.44 1.76 0.09 2.46 5.59 -2.90 0.21 5.42 4.85 0.66 5.22 7.94 7.31 6.54 -1.87 4.66 -1.07 0.09 5.07 -1.32 0.26 0.78 2.50 3.01 3.95 -5.68 -5.83 -5.64 -1.20 -2.06 2.31 0.90 8.27 3.29 6.33 3.86 6.56 11.48 9.43 3.85 7.88 8.27 9.12 0.41 -5.65 4.05 0.27 7.39 3.85 4.52 5.29 8.01 9.97 2.49 5.89 3.83 2.45 4.06 5.89 -2.05 8.04 8.36 5.48 2.03 -0.86 8.46 -6.24 3.58 7.22 4.89 3.43 9.98 8.01 -1.37 -0.26 [Tüketim/ üretim] 1.3 1.4 1.5 1.6 1.6 1.7 1.8 1.9 1.8 1.8 1.8 1.8 1.8 1.9 1.8 1.8 1.8 1.9 1.9 2.0 2.1 2.1 2.1 2.2 2.2 2.4 2.5 2.5 2.5 2.6 3.0 3.0 3.2 3.5 3.5 3.6 3.7 3.9 3.6 3.4 Üretimin tüketimi karşılama oranı, % 77.0 71.7 68.0 63.9 63.6 60.0 55.5 52.1 54.8 56.4 54.3 57.1 55.7 54.0 54.4 55.8 55.4 53.7 51.4 50.8 48.4 47.3 47.7 44.5 45.5 42.5 40.2 39.2 40.0 38.0 33.0 33.2 31.7 29.0 28.2 27.6 27.1 25.9 28.0 29.1 1970-2009 22.69 54.78 1.97 4.56 2.31 47.30 1980-2009 24.88 64.24 1.96 4.22 2.54 42.30 1990-2009 26.56 76.42 0.89 3.75 2.88 36.31 2000-2009 26.11 89.91 1.02 3.77 3.44 29.29 52 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-20. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı (2009) Birincil enerji üretimi [MTEP] Birincil enerji kaynakları TERMİK Dağılım, % 20378 67.3 Kömür 17,402 57.4 Petrol 2,349 7.8 627 2.1 Doğalgaz YENİLENEBİLİR 9.950 32.8 Hidrolik 3,092 10.2 Jeotermal 1,754 5.8 Odun 3,530 11.6 Atık 1,136 3.7 438 1.4 30,328 100 Diğer TOPLAM Doğalgaz 2% Petrol 8% Kömür 57% Hidrolik 10% Yenilenebilir 33% Jeotermal 6% Odun 12% Atık 4% Diğer 1% Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji üretimi 30.3 MTEP olup, birincil enerji üretimi içinde en büyük payı % 57 ile kömür oluşturmaktadır. Bunu % 33 ile yenilenebilir enerji, % 8 ile petrol ve % 2 ile doğalgaz takip etmektedir. Yenilenebilir enerji içindeki en büyük paya % 12 ile odun, bunu %10 hidrolik takip etmektedir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 53 Ek-21. Türkiye Birincil Enerji Tüketim Kaynakları Bazında Dağılımı (2009) Birincil enerji kaynakları Birincil enerji tüketimi [MTEP] TERMİK Dağılım, % 94,230 90.5 Kömür 30,890 29.7 Petrol 30,565 29.3 Doğalgaz 32,775 31.5 9,887 9.5 Hidrolik 3,467 3.3 Jeotermal 1,250 1.2 Odun 3,530 3.4 Atık 1,136 1.1 504 0.5 YENİLENEBİLİR Diğer TOPLAM 104,117 100.0 Doğalgaz 32% Hidrolik 3% Petrol 29% Yenilenebilir 9% Jeotermal 1% Odun 3% Kömür 30% Atık 1% Diğer 1% Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji tüketimi 104.1 MTEP olup, birincil enerji tüketimi içinde en büyük payı % 29 ile petrol oluşturmaktadır. Bunu % 32 ile doğalgaz, % 30 ile kömür ve % 9 ile yenilenebilir enerji takip etmektedir. Petrol ve doğalgaz tamamına yakını ithal edilirken, kömür tüketiminde özellikle taşkömürde ithal oranı her geçen gün hızla artmaktadır. 54 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-22. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Artış Hızları Yıllar 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Birincil Birincil enerji enerji üretimi tüketimi (MTEP) (MTEP) 18.85 14.52 20.08 14.39 22.39 15.22 24.50 15.65 25.44 16.19 27.45 16.47 29.72 16.49 32.43 16.89 32.56 17.84 30.72 17.32 31.96 17.36 32.05 18.30 34.42 19.19 35.74 19.31 37.36 20.32 39.34 21.94 42.49 23.54 46.72 25.08 47.88 24.61 50.70 25.75 52.65 25.48 53.94 25.50 56.12 26.79 59.43 26.44 58.21 26.51 62.89 26.72 68.15 27.39 71.88 28.21 73.34 29.32 72.71 27.66 78.87 26.05 73.95 24.58 76.59 24.28 82.12 23.78 86.14 24.33 89.10 24.55 98.00 26.58 105.85 27.45 104.39 29.19 104.12 30.32 ORTALAMA Brüt elektrik üretimi (GWh) 8,623 9,781 11,242 12,425 13,477 15,623 18,283 20,565 21,726 22,522 23,275 24,673 26,552 27,347 30,614 34,219 39,695 44,353 48,049 52,043 57,543 60,246 67,342 73,808 78,322 86,247 94,862 103,296 111,022 116,440 124,922 122,725 129,400 140,581 150,698 161,956 176,300 191,558 198,418 194,812 Birincil enerji artış hızı,% Brüt elektrik tüketimi (GWh) Elektrik artış hızı,% Üretim Tüketim Üretim Tüketim GSYİH büyüme hızı, % 8,623 9,781 11,242 12,425 13,477 15,719 18,615 21,057 22,347 23,566 24,617 26,289 28,325 29,568 33,267 36,361 40,471 44,925 48,430 52,602 56,812 60,499 67,217 73,432 77,783 85,552 94,789 105,517 114,023 118,485 128,276 126,871 132,553 141,151 150,018 160,794 174,637 190,000 198,085 194,079 1970-2009 1980-2009 1990-2009 1998-2009 -0.85 5.72 2.85 3.44 1.76 0.09 2.46 5.59 -2.90 0.21 5.42 4.85 0.66 5.22 7.94 7.31 6.54 -1.87 4.66 -1.07 0.09 5.07 -1.32 0.26 0.78 2.50 3.01 3.95 -5.68 -5.83 -5.64 -1.20 -2.06 2.31 0.90 8.27 3.29 6.33 3.86 1.97 1.96 0.89 0.71 6.56 11.48 9.43 3.85 7.88 8.27 9.12 0.41 -5.65 4.05 0.27 7.39 3.85 4.52 5.29 8.01 9.97 2.49 5.89 3.83 2.45 4.06 5.89 -2.05 8.04 8.36 5.48 2.03 -0.86 8.46 -6.24 3.58 7.22 4.89 3.43 9.98 8.01 -1.37 -0.26 4.56 4.22 3.75 3.24 13.4 14.9 10.5 8.5 15.9 17.0 12.5 5.6 3.7 3.3 6.0 7.6 3.0 11.9 11.8 16.0 11.7 8.3 8.3 10.6 4.7 11.8 9.6 6.1 10.1 10.0 8.9 7.5 4.9 7.3 -1.8 5.4 8.6 7.2 7.5 8.9 8.7 3.6 -1.8 8.41 7.52 6.88 5.49 13.4 14.9 10.5 8.5 16.6 18.4 13.1 6.1 5.5 4.5 6.8 7.7 4.4 12.5 9.3 11.3 11.0 7.8 8.6 8.0 6.5 11.1 9.2 5.9 10.0 10.8 11.3 8.1 3.9 8.3 -1.1 4.5 6.5 6.3 7.2 8.6 8.8 4.3 -2.0 8.39 7.33 6.80 5.27 5.6 7.4 3.3 5.6 7.2 10.5 3.4 1.5 -0.6 -2.4 4,9 4.6 3.3 5.9 5.1 8.1 9.8 1.5 1.6 9.4 0.3 6.4 8.1 -6.1 8.0 7.1 8.3 3.9 -3.4 6.8 -5.7 6.2 5.3 9.4 8.4 6.9 4.7 0.9 -4.7 4.15 4.15 3.80 3.23 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 55 Ek-23. Birincil Enerji Kaynaklarının Tüketim Alanları (2009) Birincil enerji kaynağı tüketim alanları Birincil enerji tüketimi [MTEP] Dağılım, % Konut ve hizmetler 29,466 28.3 Enerji üretimi 25,565 24.6 Sanayi 23,944 23.0 Ulaştırma 15,916 15.3 Tarım 5,073 4.9 Enerji dışı 4,153 4.0 TOPLAM 104,117 100 Enerji dışı % 4.0 Konut ve hizmetler % 28.3 Tarım % 4.9 Ulaştırma % 15.3 Enerji üretimi % 24.6 Sanayi % 23.0 Değerlendirme: 2009 yılı itibarı ile toplam birincil enerji üretimi 104.1 MTEP olup, birincil enerji tüketiminin % 28.3’ü konut ve hizmetler sektöründe kullanılırken, % 24.6’sı enerji üretiminde, % 23’ü sanayide, %15.3’ü ulaşatırmada, %4.9’u tarım ve %4’ü de enerji dışı alanlarında kullanılmıştır. 56 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-24. Birincil Enerji, Elektrik Üretimi-Tüketimi Artış Hızları ORTALAMA Birincil enerji artış hızı,% Elektrik enerjisi artış hızı,% Üretim Tüketim Üretim Tüketim GSYİH büyüme hızı, % 1970-2009 1.97 4.56 8.41 8.39 4.15 1980-2009 1.96 4.22 7.52 7.33 4.15 1990-2009 0.89 3.75 6.88 6.80 3.80 1998-2009 0.71 3.24 5.49 5.27 3.23 Değerlendirme: Yıllar itibarıyla değerlendirildiğinde; birincil enerji üretimi-tüketim ve elektrik üretim-tüketim artış hızlarının düştüğü gözlenmektedir. Örneğin 1970-2009 döneminde birincil enerji üretim artış hızı %1.97, tüketimi % 4.56 iken son 10 yılda (1998-2009) anılan rakamlar sırası ile % 0.71 ve %3.23 olarak gerçekleşmiştir. Benzer şekilde 1970-2009 döneminde elektrik üretimi % 8.41, tüketimi ise %8.39 olurken, 1998-2009 döneminde anılan rakamlar sırası ile % 5.49 ve %5.27 seviyesine düşmüştür. Benzer gelişimi gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) artış hızında da görmek mümkündür. 1970-2009 dönemi bütün olarak göze alındığında GSYİH artış hızı %4.15 iken son 10 yılda sözkonusu artış hızı %3.23 seviyesine düşmüştür. Buradan enerji üretim-tüketiminin GSYİH artışı ile yakından ilişkili olduğunu söylemek mümkündür. 323 323 323 246 220 220 198 182 182 332 332 353 353 353 353 326 341 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 310 1,047 1,212 1,599 1,804 2,359 2,864 3,579 4,434 4,434 4,714 4,874 5,041 5,405 5,609 5,819 6,048 6,048 6,048 6,214 6,352 6,509 6,511 6,503 6,439 6,451 7,131 8,211 8,211 8,205 8,199 5,262 Taşkömürü Linyit * Rüzgar kurulu gücü dahil 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT. Yıllar TERMİK İthal Petrol Kömür 1,421 1,441 1,441 1,434 1,728 1,728 1,726 1,741 1,741 1,740 1,748 1,737 1,530 1,536 1,542 1,353 1,388 1,409 1,532 1,542 145 1,586 145 2,000 145 2,400 1,465 2,733 1,510 2,569 1,651 2,506 1,651 2,397 1,651 2,000 1,651 1,819 2,056 1,699 1,207 1,772 Doğal gaz 100 400 800 1,555 2,036 2,210 2,555 2,592 2,701 2,824 2,884 3,051 3,490 4,047 4,959 4,905 4,851 7,247 8,862 10,131 10,976 11,462 11,647 10,657 11,826 4,292 197 205 192 212 262 317 317 317 372 372 372 392 441 441 441 463 469 489 893 2,368 2,574 2,782 2,938 3,141 3,149 3,304 3,365 3,427 4,929 5,224 1,479 Diğer Termik Hidrolik toplam 2,988 2,131 3,181 2,356 3,556 3,082 3,696 3,239 4,569 3,875 5,229 3,875 6,220 3,878 7,474 5,003 8,285 6,218 9,193 6,597 9,536 6,764 10,078 7,114 10,320 8,379 10,638 9,682 10,978 9,865 11,074 9,863 11,297 9,935 11,772 10,103 13,021 10,307 15,556 10,537 16,053 11,175 16,623 11,673 19,569 12,241 22,974 12,579 24,145 12,645 25,902 12,906 27,420 13,063 27,272 13,395 27,595 13,829 29,339 14,553 13,518 8,695 KURULU GÜÇ, MW YENİLENEBİLİR JeoYenilenebilir Rüzgar termal toplam 2,131 2,356 3,082 3,239 18 3,892 18 3,892 18 3,895 18 5,021 18 6,236 18 6,615 18 6,782 18 7,131 18 8,396 18 9,699 18 9,882 18 9,880 18 9,952 18 10,120 18 9 10,333 18 9 10,563 18 19 11,212 18 19 11,709 18 19 12,277 15 19 12,613 15 19 12,679 15 20 12,941 82* 13,145 169* 13,564 30 364 14,222 77 792 15,422 28 129 8,763 ARTIŞ HIZI, [%] GENEL TOPLAM Linyit Doğal Hidrolik Termik Yenile- GENEL gaz nebilir TOPLAM 5,119 5,538 15.76 10.58 6.47 10.58 8.18 6,639 31.96 30.81 11.79 30.81 19.88 6,935 12.77 5.09 3.92 5.09 4.47 8,462 30.80 19.62 23.63 20.16 22.01 9,122 21.40 0.00 14.44 0.00 7.80 10,115 24.96 0.07 18.95 0.07 10.89 12,495 23.89 100.00 29.03 20.16 28.90 23.53 14,521 0.00 94.40 24.28 10.84 24.20 16.21 15,808 6.30 30.90 6.09 10.97 6.08 8.87 16,318 3.40 8.56 2.53 3.72 2.52 3.22 17,209 3.42 15.63 5.17 5.68 5.15 5.46 18,716 7.22 1.42 17.78 2.40 17.74 8.76 20,338 3.77 4.20 15.55 3.09 15.52 8.66 20,860 3.74 4.57 1.89 3.19 1.89 2.57 20,954 3.94 2.12 -0.02 0.88 -0.02 0.45 21,249 0.00 5.80 0.73 2.01 0.73 1.41 21,892 0.00 14.39 1.69 4.20 1.69 3.02 23,354 2.74 15.95 2.02 10.61 2.10 6.68 26,119 2.22 22.53 2.24 19.47 2.23 11.84 27,264 2.47 -1.10 6.05 3.19 6.14 4.38 28,332 0.03 -1.10 4.45 3.55 4.44 3.92 31,846 -0.12 49.40 4.87 17.72 4.85 12.40 35,587 -0.98 22.28 2.76 17.41 2.73 11.75 36,824 0.18 14.32 0.53 5.09 0.53 3.48 38,844 10.54 8.34 2.06 7.28 2.07 5.48 40,565 15.15 4.43 1.21 5.86 1.57 4.43 40,836 0.01 1.62 2.54 -0.54 3.19 0.67 41,817 -0.08 -8.51 3.24 1.19 4.85 2.40 44,761 -0.07 10.97 5.24 6.32 8.44 7.04 22,281 7.77 18.31 7.18 8.40 7.39 7.93 Ek-25. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 57 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT. Yıllar Taşkömürü 323 323 323 246 220 220 198 182 182 332 332 353 353 353 353 326 341 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 335 310 1,047 1,212 1,599 1,804 2,359 2,864 3,579 4,434 4,434 4,714 4,874 5,041 5,405 5,609 5,819 6,048 6,048 6,048 6,214 6,352 6,509 6,511 6,503 6,439 6,451 7,131 8,211 8,211 8,205 8,199 5,262 Linyit İthal Kömür 145 145 145 1,465 1,510 1,651 1,651 1,651 1,651 2,056 1,207 1,421 1,441 1,441 1,434 1,728 1,728 1,726 1,741 1,741 1,740 1,748 1,737 1,530 1,536 1,542 1,353 1,388 1,409 1,532 1,542 1,586 2,000 2,400 2,733 2,569 2,506 2,397 2,000 1,819 1,699 1,772 Petrol TERMİK Doğal gaz 100 400 800 1,555 2,036 2,210 2,555 2,592 2,701 2,824 2,884 3,051 3,490 4,047 4,959 4,905 4,851 7,247 8,862 10,131 10,976 11,462 11,647 10,657 11,826 4,292 197 205 192 212 262 317 317 317 372 372 372 392 441 441 441 463 469 489 893 2,368 2,574 2,782 2,938 3,141 3,149 3,304 3,365 3,427 4,929 5,224 1,479 Diğer Termik toplam 2,988 3,181 3,556 3,696 4,569 5,229 6,220 7,474 8,285 9,193 9,536 10,078 10,320 10,638 10,978 11,074 11,297 11,772 13,021 15,556 16,053 16,623 19,569 22,974 24,145 25,902 27,420 27,272 27,595 29,339 13,518 2,131 2,356 3,082 3,239 3,875 3,875 3,878 5,003 6,218 6,597 6,764 7,114 8,379 9,682 9,865 9,863 9,935 10,103 10,307 10,537 11,175 11,673 12,241 12,579 12,645 12,906 13,063 13,395 13,829 14,553 8,695 Hidrolik KURULU GÜÇ, MW GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI [%] YENİLENEBİLİR GENEL Jeo- Rüz- Yenilenebilir TOPLAM Taşİthal Doğal YenileLinyit Hidrolik Termik termal gar toplam kömürü Kömür gaz nebilir 2,131 5,119 6.32 20.45 41.63 58.37 41.63 2,356 5,538 5.84 21.89 42.55 57.45 42.55 3,082 6,639 4.87 24.09 46.43 53.57 46.43 3,239 6,935 3.55 26.01 46.71 53.29 46.71 18 3,892 8,462 2.60 27.88 45.79 54.00 46.00 18 3,892 9,122 2.41 31.40 1.10 42.48 57.33 42.67 18 3,895 10,115 1.95 35.39 3.95 38.33 61.49 38.51 18 5,021 12,495 1.45 35.49 6.40 40.04 59.82 40.18 18 6,236 14,521 1.25 30.54 10.71 42.82 57.06 42.94 18 6,615 15,808 2.10 29.82 12.88 41.73 58.16 41.84 18 6,782 16,318 2.03 29.87 13.54 41.45 58.44 41.56 18 7,131 17,209 2.05 29.29 14.85 41.34 58.56 41.44 18 8,396 18,716 1.88 28.88 13.85 44.77 55.14 44.86 18 9,699 20,338 1.73 27.58 13.28 47.60 52.31 47.69 18 9,882 20,860 1.69 27.89 13.54 47.29 52.63 47.37 18 9,880 20,954 1.56 28.86 13.76 47.07 52.85 47.15 18 9,952 21,249 1.61 28.46 14.36 46.75 53.16 46.84 18 10,120 21,892 1.53 27.63 15.94 46.15 53.77 46.23 18 9 10,333 23,354 1.43 26.61 17.33 44.13 55.76 44.24 18 9 10,563 26,119 1.28 24.32 18.99 40.34 59.56 40.44 18 19 11,212 27,264 1.23 23.87 0.53 17.99 40.99 58.88 41.12 18 19 11,709 28,332 1.18 22.98 0.51 17.12 41.20 58.67 41.33 18 19 12,277 31,846 1.05 20.42 0.46 22.76 38.44 61.45 38.55 15 19 12,613 35,587 0.94 18.09 4.12 24.90 35.35 64.56 35.44 15 19 12,679 36,824 0.91 17.52 4.10 27.51 34.34 65.57 34.43 15 20 12,941 38,844 0.86 18.36 4.25 28.26 33.23 66.68 33.32 82* 13,145 40,565 0.83 20.24 4.07 28.26 32.20 67.60 32.40 169* 13,564 40,836 0.82 20.11 4.04 28.52 32.80 66.78 33.22 30 364 14,222 41,817 0.80 19.62 3.95 25.48 33.07 65.99 34.01 77 792 15,422 44,761 0.75 18.32 4.59 26.42 32.51 65.55 34.45 28 129 8,763 22,281 1.95 25.40 14.39 40.98 58.81 41.19 Ek-26. Türkiye Kurulu Elektrik Santrallarının Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Genel Toplam İçindeki Oranları 58 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Toplamın yüzdes,% Toplamının yüzdesi, % 66 69 67 64 67 64 63 66 65 69 Taş kömürü 65 68 55 % 15 % 67 66 66 65 71 63 70 62 68 58 48 % 14 % 56 6% 74 54 48 44 42 41 41 39 41 75 38 75 32 68 32 69 32 69 29 61 25 59 24 57 25 13 % 11 % 30 33 % 60 64 23 65 22 65 26 66 28 67 27 68 27 28 29 K ömür T o p la m 68 70 75 30 76 30 76 34 76 37 76 75 32 2% 35 % 37 38 % 77 17 % 73 73 77 77 78 32 32 31 31 30 30 L inyit 29 Yenilenebilir 74 76 30 77 29 75 28 72 26 66 26 67 25 66 22 60 23 57 23 57 İthal kömür 23 59 Doğalgaz Diğer 25 58 58 24 0.8 % 25 58 4% 26 % Değerlendirme: Türkiye’nin kurulu elektrik üretiminde kömür 1940’lı yıllarda % 70 paya sahipken bu rakamlar 2009 yılında % 20’ler seviyesine kadar düşmüştür. Bu düşüşte kömürlerimiz üzerine yapılan yoğun yıkıcı propagandalar etkili olmuş, Türkiye’de kömür kullanımında hızlı bir uzaklaşma söz konusu olmuştur. Özellikle 1980-90’lı yıllarda kömürlerimize karşı yapılan kampanyalar neticesinde ülkemiz çok kısa sürede çok büyük bir doğalgaz tüketicisi durumuna gelmiş ve doğalgazın kullanım payı % 30’lar seviyesine kadar tırmanmıştır. 0 10 20 30 65 25 % 43 % 1942 40 1940 28 % 3% 69 1944 50 67 1946 72 1952 72 1954 71 1950 60 68 1948 70 1956 73 1958 70 1960 72 1964 70 1962 75 1966 75 1968 75 1970 76 1972 76 1974 75 1976 75 1978 75 1980 3% 1982 P etrol 1984 ( K ö m ü r + y e n ile n e b ilir ) T o p la m 1986 80 1990 42 % 1992 29 % 1988 35 1994 27 % 1996 90 1998 3% 2000 3% 2002 2% 2004 100 2006 11 % 35% 4% 18 % 2008 Ek-27. Kurulu Gücün Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 59 60 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-28. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (2009) YERİ REZERVLER (1000 TON) GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN İL İLÇE Zonguldak Ereğli 11.241 15.860 7.883 34.984 6650 Zonguldak Merkez 351.272 294.043 239.029 884.345 6650 Bartın Amasra 172.107 115.052 121.535 408.694 6000 Bartın Kurucaşile 1.000 1.000 6500 5.593 5.593 6500 431.548 368.447 1.334.615 - Kastamonu Azdavay TOPLAM 534.620 TOPLAM Alt Isıl Değeri, Kcal/kg TOPLAM REZERVİN DAĞILIMI 70 66 Toplam içindeki oranı, % 60 50 40 30 31 20 10 0 3 Ereğli Merkez MÜMKÜN % 27.6 MUHTEMEL % 32.3 Kaynak, ETKB, 2010 Amasra GÖRÜNÜR % 40.1 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 61 Ek-29. Taşkömürü Üretimi/Tüketimi ve Kullanım Alanları Taşkömürü Tüketim üretimi/tüketimi [Üretim/ Tüketim dağılımı, % [x1000 ton/yıllar] Yıllar [x 1000 ton/yıl] tüketim] x100] Elektrik Ev Elektrik Ev Üretimi Tüketim Sanayi Sanayi santralı yakıtı santralı yakıtı 2000 2,392 15,525 15.41 12,777 2,034 714 82.3 13.1 4.6 2001 2,494 11,176 22.32 8,106 2,274 796 72.5 20.3 7.1 2002 2,319 13,830 16.77 10,920 2,051 859 79.0 14.8 6.2 2003 2,059 17,535 11.74 12,845 3,706 984 73.3 21.1 5.6 2004 1,946 18,904 10.29 13,435 4,565 904 71.1 24.1 4.8 2005 2,170 19,421 11.17 13,227 5,259 935 68.1 27.1 4.8 2006 2,319 22,798 10.17 16,315 5,618 865 71.6 24.6 3.8 2007 2,462 25,388 9.70 18,611 5,912 865 73.3 23.3 3.4 2008 2,601 22,720 11.45 15,658 6,197 865 68.9 27.3 3.8 2009 2,863 23,698 12.08 16,472 6,361 865 69.5 26.8 3.7 Sanayi 5 90% 13 Taşkömürü tüketiminin dağılımı, [%] 100% 80% 70% Elektrik santralı 7 6 6 5 5 20 15 21 24 27 73 71 2003 2004 82 79 73 60% 68 Ev yakıtı 4 25 3 23 72 73 2006 2007 4 27 4 27 69 70 2008 2009 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2005 Değerlendirme: Ülkemizde taşkömürü üretimi sürekli bir düşüş kaydetmektedir. Buna karşın tüketim ise sürekli artmaktadır. 2000 yılında üretimimiz 2.3 milyon ton üretime karşı tüketim 15.5 milyon olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılına gelindiğinde üretim 2.8 milyon olurken tüketim 23.6 milyon ton seviyesine çıkmıştır. 2000 yılında tüketimin % 15’ini sağlayan üretim, 2009 yılında %12’sini karşılayabilmektedir.������������������������������������������������������������������ Tüketimin %������������������������������������������������������ 70’u sanayide kullanılırken, % 27’ı elektrik üretiminde, gerikalan %3’ü de ev yakıtı olarak tüketilmektedir. Toplam tüketimin dağılımı, % 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1970 22 37 33 8 1972 31 24 24 49 4 48 27 1974 1976 Elektrik satralı 22 39 32 8 20 45 29 6 1978 18 57 19 6 21 3 24 1980 16 57 1982 12 64 1984 Demir-Çelik sanayi 24 2 Ek-30. Taşkömürünün Tüketim Alanları 10 60 7 1986 20 7 60 22 10 1988 19 4 57 21 19 1990 9 49 27 16 Ev yakıtı 1992 47 15 20 17 1994 51 22 9 15 49 22 14 1996 38 9 15 40 11 1998 34 15 43 5 2000 27 55 20 32 41 2002 25 54 Diğer sanayi 7 21 23 6 2004 48 27 22 5 2006 51 23 18 3 49 27 21 2008 45 4 62 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 63 Ek-31. Taşkömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı. Yıllar Taşkömürü Üretimi/Tüketimi (1000Ton/yıl) Kurulu güç Elektrik üretimi Üretim Tüketim (MW) (GW) Tüketim alanları, (1000 ton/yıl) Elektrik Demirsantralı çelik 959 386 1,032 367 1,042 306 1,094 180 1,106 429 1,080 396 1,051 225 996 315 931 233 877 281 765 191 736 108 734 172 637 171 622 318 635 429 670 459 528 730 311 1,260 247 1,270 474 1,275 782 1,379 1,339 1,495 1,298 1,451 1,441 774 1,246 1,233 1,476 973 1,828 1,317 1,885 740 1,729 606 2,034 714 2,274 796 2,051 859 3,706 984 4,565 904 5,259 935 5,618 865 5,912 865 6,197 865 6,361 865 Sanayi 1,535 1,529 1,455 2,234 1,703 1,572 1,332 1,473 1,093 939 1,055 1,099 1,212 1,104 1,369 1,410 1,324 1,619 1,430 1,440 1,719 2,349 1,830 1,674 1,777 1,887 4,308 5,025 6,073 4,941 8,586 4,555 7,414 8,813 9,107 9,009 11,570 14,168 10,132 11,572 Tüketimin dağılımı,% Elektrik Demirsantralı çelik 20.29 8.17 22.19 7.89 22.47 6.60 23.81 3.92 21.98 8.53 21.78 7.99 21.00 4.50 19.70 6.23 19.83 4.96 17.91 5.74 16.52 4.13 16.28 2.39 14.55 3.41 11.94 3.20 10.95 5.60 10.26 6.93 10.24 7.01 7.31 10.11 4.13 16.74 3.62 18.61 5.79 15.57 8.86 15.63 15.15 16.91 15.19 16.98 17.59 9.45 14.58 14.42 13.55 8.93 14.58 10.50 14.34 5.63 15.22 5.33 13.10 4.60 20.35 7.12 14.83 6.21 21.13 5.61 24.15 4.78 27.08 4.81 24.64 3.79 23.29 3.41 27.28 3.81 26.84 3.65 Sanayi 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 4,573 4,639 4,641 4,642 4,965 4,813 4,632 4,405 4,295 4,051 3,598 3,970 4,008 3,539 3,632 3,605 3,526 3,461 3,256 3,038 2,745 2,762 2,830 2,789 2,839 2,248 2,441 2,513 2,156 1,990 2,392 2,494 2,319 2,059 1,946 2,170 2,319 2,462 2,601 2,863 4,727 4,651 4,638 4,595 5,031 4,959 5,005 5,057 4,696 4,898 4,630 4,522 5,044 5,336 5,678 6,189 6,545 7,220 7,525 6,825 8,191 8,824 8,841 8,545 8,192 8,548 10,892 12,537 13,146 11,362 15,525 11,176 13,830 17,535 18,904 19,421 22,798 25,388 22,720 23,698 350.3 350.3 350.3 350.3 350.3 350.3 350.3 350.3 323.3 323.3 323.3 323.3 323.3 245.9 219.9 219.9 197.7 181.6 181.6 331.6 331.6 352.6 352.6 352.6 352.6 326.4 341.4 335.0 335.0 335.0 480.0 480.0 480.0 1800.0 1845.0 1986.0 1986.0 1986.0 1986.0 2256.0 1,382 1,453 1,431 1,502 1,516 1,427 1,346 1,266 1,207 1,067 912 892 913 787 706 710 773 628 345 317 621 998 1,815 1,796 1,978 2,232 2,574 3,273 2,981 3,123 3,819 4,046 4,093 8,663 11,998 13,246 14,217 15,136 15,858 16,148 X 3,256 9,946 617 3,730 1,838 703 3,861 16.86 7.75 33.15 S V 936 28.76 6,193 62.27 640 103.73 4,819 129.21 1,755 95.47 415 59.03 3,697 95.76 6.25 37.10 4.51 58.25 12.25 36.94 X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı, V = S x100 , % X 32.47 32.87 31.37 48.62 33.85 31.70 26.61 29.13 23.28 19.17 22.79 24.30 24.03 20.69 24.11 22.78 20.23 22.42 19.00 21.10 20.99 26.62 20.70 19.59 21.69 22.08 39.55 40.08 46.19 43.49 55.31 40.76 53.61 50.26 48.17 46.39 50.75 55.81 44.60 48.83 64 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-32. Doğalgaz Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı. Yıllar Doğalgaz Üretimi/ Tüketimi (Milyon Kurulu güç m3/yıl) Üretim Tüketim Tüketim alanları, Elektrik üretimi (MW) (GW) Tüketimin dağılımı,% (Milyon m3/yıl) Elektrik Elektrik Sanayi Ev yakıtı Sanayi Ev yakıtı santralı santralı 1976 15 15 - - - 15 - - 100 - 1977 18 18 - - - 18 - - 100 - 1978 22 22 - - - 22 - - 100 - 1979 34 34 - - - 34 - - 100 - 1980 23 23 - - - 23 - - 100 - 1981 16 16 - - - 16 - - 100 - 1982 45 45 - - - 45 - - 100 - 1983 8 8 - - - 8 - - 100 - 1984 40 40 - - - 40 - - 100 - 1985 68 68 100 58 18 50 - 26.5 73.5 - 1986 457 457 400 1,341 411 46 - 89.9 10.1 - 1987 297 735 800 2,528 671 64 - 91.3 8.7 - 1988 99 1,225 1,555 3,240 1,017 207 1 83.0 16.9 0.1 1989 174 3,162 2,036 9,524 2,712 443 7 85.8 14.0 0.2 1990 212 3,418 2,210 10,192 2,556 813 49 74.8 23.8 1.4 1991 203 4,205 2,555 12,589 2,868 1,150 187 68.2 27.3 4.4 1992 198 4,612 2,626 10,814 2,603 1,637 372 56.4 35.5 8.1 1993 200 5,088 2,701 10,788 2,530 2,005 553 49.7 39.4 10.9 1994 200 5,408 2,824 13,822 2,927 1,673 808 54.1 30.9 14.9 1995 182 6,937 2,884 16,579 3,602 2,342 993 51.9 33.8 14.3 1996 206 8,114 3,051 17,174 3,791 2,437 1,886 46.7 30.0 23.2 1997 253 10,072 3,490 22,086 4,569 3,044 2,459 45.4 30.2 24.4 1998 565 10,648 4,505 24,838 5,485 2,501 2,662 51.5 23.5 25.0 1999 731 12,902 6,893 36,346 7,575 2,451 2,876 58.7 19.0 22.3 2000 639 15,086 7,044 46,217 9,885 1,927 3,274 65.5 12.8 21.7 2001 312 16,339 7,154 49,549 10,938 2,511 2,890 66.9 15.4 17.7 2002 378 17,694 9,702 52,497 11,557 3,227 2,910 65.3 18.2 16.4 2003 561 21,374 11,505 63,536 12,591 4,910 3,873 58.9 23.0 18.1 2004 708 22,446 12,606 62,242 13,326 4,737 4,383 59.4 21.1 19.5 2005 897 27,488 13,790 73,445 15,757 5,893 5,838 57.3 21.4 21.2 2006 907 31,313 14,331 80,691 17,035 7,055 7,223 54.4 22.5 23.1 2007 893 36,682 14,576 95,025 20,700 8,223 7,759 56.4 22.4 21.2 2008 1,017 36,928 15,087 98,685 20,910 8,098 7,920 56.6 21.9 21.4 2009 685 35,800 16,617 96,095 20,483 7,704 7,613 57.2 21.5 21.3 X 331 9,954 4,737 26,762 5,780 2,217 1,957 45.1 44.6 10.3 S 312 11985 5432 32384 6867 2592 2616 30.2 35.4 10.1 V 94 120 115 121 119 117 134 67.1 79.4 98.0 Toplam tüketimin dağılımı, % 26 1985 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1986 90 10 1987 91 9 1988 83 17 1989 86 14 1990 75 24 1 1991 68 27 4 Ek-33. Doğalgazın Kullanım Alanları 1992 56 35 8 1993 50 39 11 1994 54 31 15 30 23 1996 47 Sanayi 1995 52 34 14 52 23 25 59 19 22 1997 1998 1999 Elektrik santralı 45 30 24 Ev yakıtı 2000 66 13 22 2001 67 15 18 2002 65 18 16 2003 59 23 18 2004 59 21 20 2005 57 21 21 2006 54 23 23 2007 56 22 21 2008 57 22 21 2009 57 22 21 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 65 66 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-34. Kurulu Kapasitenin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009) Üretici Kuruluşlar Kurulu güç, MW Dağılım, % Hidrolik 14553 32.5 Doğalgaz 11826 26.4 Linyit 8199 18.3 İthal kömür 2056 4.6 Petrol 1699 3.8 Rüzgar 792 1.8 Taşkömürü 335 0.7 Jeotermal 77 0.2 Diğer 5224 11.7 TOPLAM 44761 100 Linyit 18% Doğalgaz 26% Diğer 12% İthal kömür 5% Petrol Rüzgar 4% 2% Taşkömürü 1% Jeotermal 0% Hidrolik 32% Değerlendirme: Elektrik üretimi kurulu kapasitenin enerji kaynaklarına göre dağılımı şu şekildedir: Hidrolik % 32, doğalgaz % 26, linyit % 18, ithal kömür % 5, petrol % 4, rüzgar % 2, yerli taşkömürü % 1 ve diğer % 12’dir. Kurulu enerji kaynakları içinde ithal kömür ve doğalgaz dikkat çekicidir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 67 Ek-35. Kurulu Kapasitenin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009) Üretici Kuruluşlar Kurulu güç, MW Dağılım, % EÜAŞ 24171 54 Özel Üreticiler 7162 16 Yap-İşlet 6267 14 Oto-prodüktör 3581 8 Yap İşlet Devret 2238 5 İşletme Hakkı Devri 895 2 Mobil 448 1 TOPLAM 44761 100 İşletme Hakkı Devri %2 Yap İşlet Devret Mobil %1 %5 Oto-prodüktör %8 EÜAŞ %54 Yap-İşlet %14 Özel Üreticiler %16 Değerlendirme: Elektrik üretimi kurulu kapasitesinde en büyük pay % 54 ile EÜAS’a aittir. Özel üreticilerin payı % 16 olurken yap-işlet modelinin payı ise % 14’tür. Oto-prodüktör, yap işlet devret, işletme hakkı devri ve mobil santrallarının toplam payı % 16 seviyesindedir. 68 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-36. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı (2009) Üretici Kuruluşlar Elektrik Üretimi, GWh Dağılım, % Doğalgaz 96,094 49.3 Linyit 39,090 20.1 Yenilenebilir (Hidrolik+Rüzgar) 37,890 19.4 İthal kömür 12,813 6.6 Petrol 4,804 2.5 Taşkömürü 3,782 1.9 340 0.2 194,813 100 Diğer TOPLAM Hidrolik 19% Doğal gaz 49% Taşkömürü 2% Linyit 20% Petrol 3% İthal kömür 7% Değerlendirme: 2009 yılında toplam elektrik üretiminde doğalgazın payı %49 olurken yenilenebilir enerji kaynakları %19, linyit %20 ve kalan % 12’lik kısmı da ithal kömür, petrol, yerli taşkömürü ve diğer enerji kaynakları oluşturmaktadır. Ülkemizde 12 milyar tonun üzerinde kömür rezervi olmasına rağmen doğalgazın toplam enerji üretiminin yarısını karşılaması oldukça düşündürücüdür. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 69 Ek-37. Toplam Elektrik Üretiminin Üretici Kuruluşlara Göre Dağılımı (2009) Üretici Kuruluşlar Elektrik Üretimi, GWh Dağılım, % EÜAŞ 89,614 46 Yap İşlet Devret 44,807 23 Özel Üreticiler 29,222 15 Yap-İşlet 13,637 7 Oto-prodüktör 13,637 7 3,896 2 İşletme Hakkı Devri TOPLAM 194,813 100 İşletme Hakkı Devri Oto-prodüktör %2 %7 EÜAŞ %46 Yap-İşlet %7 Özel Üreticiler %15 Yap İşlet Devret %23 Değerlendirme: Elektrik üretiminde en büyük pay %46 ile EÜAŞ’a aittir. Özel üreticilerin payı % 15 olurken yap-işlet devretin payı ise %23’tür. Oto-prodüktör, yap işlet, işletme hakkı devrinin toplam payı % 16 seviyesindedir. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT. Yıllar Taşkömürü 912 892 913 787 706 710 773 628 345 317 621 998 1,815 1,796 1,978 2,232 2,574 3,273 2,981 3,123 3,176 2,706 2,646 2,694 2,478 2,965 3,074 3,290 3,291 3,782 1,949 5,049 5,244 5,528 7,790 9,413 14,318 18,665 17,026 12,141 19,953 19,561 20,563 22,756 21,964 26,257 25,815 27,840 30,587 32,707 33,908 34,367 34,372 28,056 23,590 22,450 29,946 32,433 38,295 41,858 39,090 23,385 Linyit İthal Kömür 643 1,340 1,447 5,969 9,520 10,281 11,143 11,847 12,567 12,813 2,586 5,831 5,810 5,944 7,427 7,047 7,082 7,001 5,496 3,305 4,248 3,942 3,293 5,273 5,175 5,549 5,772 6,540 7,157 7,923 8,080 9,311 10,366 10,744 9,196 7,670 5,483 4,340 6,527 7,519 4,804 6,462 58 1,341 2,528 3,240 9,524 10,192 12,589 10,814 10,788 13,822 16,579 17,174 22,086 24,838 36,346 46,217 49,549 52,497 63,536 62,242 73,445 80,691 95,025 98,685 96,095 30,330 136 110 38 47 56 51 222 175 294 255 205 220 230 174 116 104 122 154 214 220 340 116 Termik Hidrolik toplam 11,927 11,348 12,057 12,616 12,385 14,167 16,004 11,343 17,165 13,426 22,168 12,045 27,779 11,873 25,677 18,618 19,031 28,950 34,041 17,940 34,315 23,148 37,482 22,683 40,705 26,568 39,779 33,951 47,657 30,586 50,621 35,541 54,303 40,475 63,397 39,816 68,703 42,229 81,661 34,678 93,934 30,879 98,563 24,010 95,563 33,684 105,101 35,330 104,464 46,084 122,242 39,561 131,835 44,244 155,196 35,851 164,139 33,270 156,923 35,958 64,827 28,029 ELEKTRİK ÜRETİMİ,GWh Petrol Doğalgaz Diğer TERMİK YENİLENEBİLİR Jeotermal Yenilenebilir + Rüzgar toplam 11,348 12,616 14,167 11,343 22 13,448 6 12,051 44 11,916 58 18,676 68 29,018 63 18,002 80 23,228 81 22,765 70 26,638 78 34,029 79 30,665 86 35,627 84 40,559 83 39,899 91 42,320 101 34,779 109 30,987 152 24,162 153 33,836 150 35,480 151 46,235 153 39,714 221 44,465 511 36,362 1,009 34,279 1,931 37,890 188 28,217 ARTIŞHIZI,[%] GENEL TOPLAM Linyit Doğal- Hidrolik Termik Yenile- GENEL gaz nebilir TOPLAM 23,275 24,673 -2.13 3.87 1.09 11.17 6.00 26,552 2.30 5.42 2.72 12.29 7.61 27,347 -13.76 40.91 29.22 -19.93 3.00 30,614 -10.37 20.83 7.25 18.56 11.95 34,219 0.67 52.11 29.15 -10.39 11.78 39,695 8.80 30.36 25.31 -1.12 16.00 44,353 -18.76 -8.78 88.57 -7.56 56.73 11.73 48,049 -45.00 -28.69 28.14 -25.88 55.38 8.33 52,043 -8.20 64.34 194.00 78.87 -37.96 8.31 57,543 95.84 -1.96 7.02 0.81 29.03 10.57 60,246 60.82 5.13 23.51 9.23 -1.99 4.70 67,342 81.75 10.67 -14.10 8.60 17.01 11.78 73,808 -1.02 -3.48 -0.24 -2.27 27.75 9.60 78,322 10.11 19.55 28.12 19.80 -9.88 6.12 86,247 12.87 -1.68 19.95 6.22 16.18 10.12 94,862 15.32 7.84 3.59 7.27 13.84 9.99 103,296 27.14 9.87 28.60 16.75 -1.63 8.89 111,022 -8.92 6.93 12.46 8.37 6.07 7.48 116,440 4.76 3.67 46.33 18.86 -17.82 4.88 124,922 1.70 1.35 27.16 15.03 -10.90 7.28 122,725 -14.81 0.01 7.21 4.93 -22.03 -1.76 129,400 -2.20 -18.37 5.95 -3.04 40.04 5.44 140,581 1.80 -15.92 21.03 9.98 4.86 8.64 150,698 -8.00 -4.83 -2.04 -0.61 30.31 7.20 161,956 19.66 33.39 18.00 17.02 -14.10 7.47 176,300 3.66 8.30 9.87 7.85 11.96 8.86 191,558 7.03 18.07 17.76 17.72 -18.22 8.65 198,418 0.03 9.31 3.85 5.76 -5.73 3.58 194,813 14.94 -6.61 -2.63 -4.40 10.53 -1.82 93,044 8.14 9.02 24.87 10.48 6.55 7.67 Ek-38. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Artış Hızları 70 A.O.Yılmaz, Bölüm-I 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ORT. Yıllar Taşkömürü 912 892 913 787 706 710 773 628 345 317 621 998 1,815 1,796 1,978 2,232 2,574 3,273 2,981 3,123 3,176 2,706 2,646 2,694 2,478 2,965 3,074 3,290 3,291 3,782 1,949 5,049 5,244 5,528 7,790 9,413 14,318 18,665 17,026 12,141 19,953 19,561 20,563 22,756 21,964 26,257 25,815 27,840 30,587 32,707 33,908 34,367 34,372 28,056 23,590 22,450 29,946 32,433 38,295 41,858 39,090 23,385 Linyit İthal Kömür 643 1,340 1,447 5,969 9,520 10,281 11,143 11,847 12,567 12,813 2,586 5,831 5,810 5,944 7,427 7,047 7,082 7,001 5,496 3,305 4,248 3,942 3,293 5,273 5,175 5,549 5,772 6,540 7,157 7,923 8,080 9,311 10,366 10,744 9,196 7,670 5,483 4,340 6,527 7,519 4,804 6,462 58 1,341 2,528 3,240 9,524 10,192 12,589 10,814 10,788 13,822 16,579 17,174 22,086 24,838 36,346 46,217 49,549 52,497 63,536 62,242 73,445 80,691 95,025 98,685 96,095 30,330 136 110 38 47 56 51 222 175 294 255 205 220 230 174 116 104 122 154 214 220 340 116 YENİLENEBİLİR Termik Jeotermal Yenilenebilir Hidrolik toplam + Rüzgar toplam 11,927 11,348 11,348 12,057 12,616 12,616 12,385 14,167 14,167 16,004 11,343 11,343 17,165 13,426 22 13,448 22,168 12,045 6 12,051 27,779 11,873 44 11,916 25,677 18,618 58 18,676 19,031 28,950 68 29,018 34,041 17,940 63 18,002 34,315 23,148 80 23,228 37,482 22,683 81 22,765 40,705 26,568 70 26,638 39,779 33,951 78 34,029 47,657 30,586 79 30,665 50,621 35,541 86 35,627 54,303 40,475 84 40,559 63,397 39,816 83 39,899 68,703 42,229 91 42,320 81,661 34,678 101 34,779 93,934 30,879 109 30,987 98,563 24,010 152 24,162 95,563 33,684 153 33,836 105,101 35,330 150 35,480 104,464 46,084 151 46,235 122,242 39,561 153 39,714 131,835 44,244 221 44,465 155,196 35,851 511 36,362 164,139 33,270 1,009 34,279 156,923 35,958 1,931 37,890 64,827 28,029 188 28,217 ELEKTRİK ÜRETİMİ,GWh Petrol Doğalgaz Diğer TERMİK 23,275 24,673 26,552 27,347 30,614 34,219 39,695 44,353 48,049 52,043 57,543 60,246 67,342 73,808 78,322 86,247 94,862 103,296 111,022 116,440 124,922 122,725 129,400 140,581 150,698 161,956 176,300 191,558 198,418 194,813 93,044 GENEL TOPLAM Taşkömürü 3.9 3.6 3.4 2.9 2.3 2.1 1.9 1.4 0.7 0.6 1.1 1.7 2.7 2.4 2.5 2.6 2.7 3.2 2.7 2.7 2.5 2.2 2.0 1.9 1.6 1.8 1.7 1.7 1.7 1.9 2.21 İthal Doğal Termik Yenilenebilir Linyit Kömür gaz Toplam Toplam 21.7 51.2 48.8 21.3 48.9 51.1 20.8 46.6 53.4 28.5 58.5 41.5 30.7 56.1 43.9 41.8 0.2 64.8 35.2 47.0 3.4 70.0 30.0 38.4 5.7 57.9 42.1 25.3 6.7 39.6 60.4 38.3 18.3 65.4 34.6 34.0 17.7 59.6 40.4 34.1 20.9 62.2 37.8 33.8 16.1 60.4 39.6 29.8 14.6 53.9 46.1 33.5 17.6 60.8 39.2 29.9 19.2 58.7 41.3 29.3 18.1 57.2 42.8 29.6 21.4 61.4 38.6 29.5 22.4 61.9 38.1 29.1 31.2 70.1 29.9 27.5 0.5 37.0 75.2 24.8 28.0 1.1 40.4 80.3 19.7 21.7 1.1 40.6 73.9 26.1 16.8 4.2 45.2 74.8 25.2 14.9 6.3 41.3 69.3 30.7 18.5 6.3 45.3 75.5 24.5 18.4 6.3 45.8 74.8 25.2 20.0 6.2 49.6 81.0 19.0 21.1 6.3 49.7 82.7 17.3 20.1 6.6 49.3 80.6 19.4 27.78 1.50 22.59 64.45 35.55 TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI ,[%] Ek-39. Türkiye Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı ve Yıllar İtibarı ile Toplam Üretim İçindeki Oranları Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 71 0 10 20 30 1942 1940 Toplam üretimin dağılımı, % 88 87 86 1950 88 Taş kömürü 1944 40 88 1946 50 88 84 81 87 1952 87 87 81 87 82 1954 87 1948 60 88 87 21 % 79 6% 61 % 82 87 75 61 89 1958 70 86 63 55 1960 80 86 49 60 1962 89 1956 38 91 54 91 1964 91 45 89 47 89 1966 91 34 73 32 78 1968 90 31 75 33 68 30 57 P etrol 1970 90 47 26 26 11 % 54 1972 90 12 % 14 % 29 21 % 54 51 % 1974 10 % 26 64 24 69 1976 90 27 % 89 24 65 26 29 78 25 24 K öm ür T o pla m 74 26 69 74 76 31 73 33 77 44 79 49 79 86 26 47 % 40 30 % 82 17 % 2% 3% ( K ö m ü r +y e n ile n e bilir ) T o pla m 1978 91 1980 92 1982 92 1984 93 1986 93 1988 92 74 76 78 75 74 39 35 36 36 33 L inyit 32 36 Yenilenebilir 74 75 1990 92 1992 93 1994 91 32 75 1996 90 33 71 32 70 1998 Diğer 32 62 31 55 25 51 1.9 % 31 51 23 17 % 6% 23 25 % 48 54 45 % Doğal gaz 2000 2.5 % 2002 100 2004 Ek-40. Elektrik Üretiminin Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı 26 52 28 47 46 29 1.9 % İthal kömür 27 51 2006 2.5 % 49 % 19 % 29 48 7% 20 % 2008 72 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 73 Ek-41. Kişi Başına Milli Gelir Elektrik Tüketimi İlişkisi (1970-2009 Dönemi) 3000 2800 Y = 0.886 X - 1719.56 n = 40, r =0.984 2600 2400 Elektrik Tüketimi, kWh/fert 2200 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000 2500 3000 3500 4000 4500 Kişi Başı Milli gelir, $/fert (2000 yı lı sabit) 5 000 5500 Ek-42. Toplam Elektrik Üretiminin “Termik” ve “Yenilenebilir” Enerji Bazında Dağılımı 100.0 90.0 Ortalama: 35 % (1955-2009) YENİLENEBİLİR 70.0 60.0 50.0 TERMİK 40.0 30.0 20.0 10.0 2009 2007 2005 2003 2001 1999 1997 1995 1993 1991 1989 1987 1985 1983 1981 1979 1977 1975 1973 1971 1969 1967 1965 1963 1961 1959 1957 1955 1953 1951 1949 1947 1945 1943 1941 1939 1937 1935 1933 1931 1929 1927 1925 0.0 1923 Toplam E lektrik Üretiminin, % 80.0 74 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-43. 1984-2009 Döneminde Kurulu Gücün “Termik”,” Hidrolik” ve “Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı KURULU GÜCÜN TERMİK VE HİDROLİK OLARAK GELİŞİMİ 34 34 32 33 34 38 41 41 47 41 42 46 80% 70% 60% 66 66 67 68 67 66 62 59 59 53 59 30% 58 40% 65 50% 54 Toplamın Yüzde dağılımı, % 90% 35 33 100% 20% 10% 0% 1984 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 43 41 46 42 42 41 39 34 26 22 10 10 80% 70% 54 57 59 58 58 59 30% 61 66 74 90 78 40% 90 50% 85 60% 85 Toplamın Yüzde Dağılımı, % 90% 15 100% 15 KURULU GÜCÜN KAMU VE ÖZEL SEKTÖR OLARAK GELİŞİMİ 20% 10% 0% 1984 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Değerlendirme: 1984 yılında toplam elektrik kurulu gücünün % 54’ünü termik, %46’sını hidrolik santrallar oluştururken, 2009 yılında termik santral oranı % 66’ya çıkmış, hidrolik santrallarının oranı ise %34’e düşmüştür. Kurulu güce kamu/özel bazında bakıldığında; 1984 yılında toplam kurulu gücün %85’i kamuya ait santrallar oluşturuken, %15’ini ise özel sektöre ait santrallar oluşturmuştur. 2009 yılına gelindiğinde kamu santralların oranı %54’e düşerken özel sektöre ait santrallar % 45’e yükselmiştir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 75 Ek-44. 1984-2009 Döneminde Elektrik Üretiminin “Termik”,” Hidrolik” ve “Kamu”, “Özel” Bazında Dağılımı 19 17 19 25 24 31 25 41 44 80% 25 90% 26 40 100% 20 ELEKTRİK ÜRETİMİNİN TERMİK VE HİDROLİK OLARAK GELİŞİMİ 60% 81 83 81 75 76 69 75 74 59 60 30% 75 40% 80 50% 56 Dağılım, % 70% 20% 10% 0% 1984 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 70% 51 52 52 55 55 80% 55 40 30 25 90% 54 9 8 100% 13 ELEKTRİK ÜRETİMİNİN KAMU VE ÖZEL SEKTÖR OLARAK GELİŞİMİ 49 48 48 46 20% 45 45 30% 45 60 75 40% 70 91 92 50% 87 Doğılım, % 60% 10% 0% 1984 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Değerlendirme: 1984 yılında toplam elektrik üretiminin % 56’sını termik, %46’sını hidrolik santrallar oluştururken, 2009 yılında termik santral oranı % 81’e çıkmış, hidrolik santral oranı ise % 19’a düşmüştür. Elektrik üretimine kamu/özel bazında bakıldığında; 1984 yılında toplam elektrik üretiminin %87’sini kamu, %15’ini ise özel sektör oluştururken, 2009 yılına gelindiğinde kamunun payı %45’e düşerken özel sektörün elektrik üretimindeki payı % 54’e çıkmıştır. Başka bir deyişle elektrik üretiminde kamunun payı 1984 yılına göre %40 düşmüştür. 76 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-45. Elektrik Üretimi-Tüketimi ve Tüketimin Kullanım Alanlarının Yıllar İtibarıyla Gelişimi 90% 9. 0 1.4 2.6 7. 0 7. 7 2.6 4.6 7. 7 Resmi daire 3.7 2.6 49.7 64.2 63.8 4.2 3.1 3.0 47 5.6 3.7 12.9 9.5 183 170 4.2 4.5 4.5 14.2 14.2 14.9 14.8 23.7 24.1 23.5 24.4 3.6 5.5 7 19.4 17.2 22.8 24.3 100 4.5 80 15.9 25.0 8 14.5 0% 20 22 Mesken 54 Ticaret 10% 140 44.9 120 155 145 40% Resmi daire 46.2 47.6 47.5 130 98 30% 160 121 62.4 50% 180 157 190 Sanayi 162 155 200 7. 3 2.5 2.5 143 Net elektrik tüketimi 119 Toplam tüketimin dağılımı, % 7. 6 6. 9 49.2 60% 20% 7. 2 2.8 47.8 80% 70% 7. 4 3.2 60 40 20 Net elektrik üretimi/tüketimi TWh/yıl 9. 8 187 Diğer Net elektrik üretimi 100% 0 1970 1980 1990 2000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ek-46. Net Elektrik Tüketiminin Tüketim Alanlarına Göre Dağılımı (2009) Net Elektrik Tüketimi GWh 39,148 25, 019 6,990 70,470 3,845 11,423 156,894 Tüketim Grupları Mesken Ticaret Resmi daire Sanayi Genel Aydınlatma Diğer TOPLAM Dağılım, % 25.0 15.9 4.5 44.9 2.5 7.3 100 Resmi daire 5% Ticaret 16% Sanayi 45% Mesken 25% Diğer 7% Aydınlatma 2% Değerlendirme: Elektrik tüketiminin yaklaşık %50’si sanayide tüketilirken, %25’i meskende, % 16’sı ticaret ve geri kalan %7’si de diğer sektörler tarafından tüketilmektedir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 77 Ek-47. İthal Enerji Kaynaklarının Dağılımı (2009) İthal enerji kaynakları İthalat [MTOE] Dağılım, % Doğalgaz 32,148 43.5 Petrol 28,216 38.2 Taşkömürü 13,474 18.2 TOPLAM 73,838 100.0 İthal edilen birincil enerji kaynaklarının dağılımı (2009) Taşkömürü % 18.2 Doğalgaz % 43.5 Petrol % 38.2 Değerlendirme: Türkiye tükettiği toplam birincil enerji kaynaklarının yaklaşık %70’ini ithal etmektedir. 2009 yılı itibarı ile 73 MTEP enerji ithalatının %43’ünü doğalgaz, %38’ini petrol ve geri kalan %13’ünü ise taşkömürü oluşturmuştur. 78 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-48. İthal Birincil Enerji Kaynakları ve Üretimin Tüketimi Karşılama Oranı İthal enerji kaynakları toplamı, Yıllar Üretimin tüketimi karşılama oranı ,% [MTEP] Taşkömürü Petrol 1970 93 4,239 - 4,332 97 47 1975 89 10,928 - 11,017 97 23 1980 629 13,627 - 14,256 78 15 100 1985 1,576 15,918 - 17,494 58 12 100 1990 4,070 19,999 2,917 26,986 34 16 6 1995 4,586 25,632 6,147 36,365 26 13 3 2000 8,873 29,410 13,146 51,429 16 9 4 2005 11,330 29,797 23,910 65,037 11 7 3 2008 12,975 29,516 32,876 75,367 12 7 3 2009 13,474 28,216 32,148 73,838 12 8 2 97 100 97 Petrol Doğalgaz 100 90 78 Doğalgaz 80 60 50 Taşkömürü 70 58 47 40 30 20 34 Petrol Üretimin tüketimi karşılama oranı, % 100 Doğalgaz Toplam Taşkömürü 26 23 15 16 6 10 16 13 12 11 9 4 3 12 7 3 12 8 7 3 2 - 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2008 2009 Değerlendirme: Türkiye 3 enerji kaynağını ithal etmekte, bu 3 enerji kaynağı; doğalgaz, petrol ve taşkömürüdür. Bu 3 enerji kaynağı toplam birincil enerji tüketiminini yaklaşık % 70’ini oluşturmaktadır. 1970’li yıllarda Türkiye’nin enerji tüketiminde yer almayan doğalgaz 2009 yılında enerji tüketiminde ciddi kullanım rakamlarına ulaşmıştır. Toplam tüketilen doğalgazın % 98’i ithal edilirken yerli üretimle karşılanma oranı % 2’dir. 2009 yılı itibarıyla Yerli üretimle karşılanma oranı petrolde %8 ve taşkömüründe %12’dir. 1970’li ���������������������������������� yıllarda taşkömürü tüketiminin tamamına yakını yerli üretimle karşılanırken yıllar itibarıyla ülkemiz taşkömüründe de ciddi ithalatçı durumuna gelmiştir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 79 Ek-49. İthal Enerji Kaynakları ve Toplam İthalat İçindeki Oranları Yıllar İthal enerji kaynakları, [MTEP] Topla ithalat içindeki dağılım,% Taşkömürü Petrol Doğalgaz Toplam Taşkömürü Petrol Doğalgaz Toplam 1970 93 4,239 - 4,332 2 98 - 100 1975 89 10,928 - 11,017 1 99 - 100 1980 629 13,627 - 14,256 4 96 - 100 1985 1,576 15,918 - 17,494 9 91 - 100 1990 4,070 19,999 2,917 26,986 15 74 11 100 1995 4,586 25,632 6,147 36,365 13 70 17 100 2000 8,873 29,410 13,146 51,429 17 57 26 100 2005 11,330 29,797 23,910 65,037 17 46 37 100 2008 12,975 29,516 32,876 75,367 17 39 44 100 2009 13,474 28,216 32,148 73,838 18 38 44 100 9 11 17 90% 44 26 37 13 70% 50% 44 17 60% 17 98 40% 99 96 91 74 PETROL İthal edilen enerji kaynaklarının dağılımı,% 15 80% 30% 17 18 39 38 70 TAŞKÖMÜRÜ 4 DOĞALGAZ 1 2 100% 57 46 20% 10% 0% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2008 2009 Değerlendirme: Türkiye 3 enerji kaynağını ithal etmekte, bu 3 enerji kaynağı; doğalgaz, petrol, ve taşkömürüdür. Bu 3 enerji kaynağı toplam birincil enerji tüketiminini yaklaşık % 70’ini oluşturmaktadır. 1970’i yıllarda Türkiye’nin enerji tüketiminde yer almayan doğalgaz 2009 yılında enerji tüketiminde ciddi kullanım rakamlarına ulaşmıştır. Diğer yandan ithal taşkömürü oranı da yıllar itibarı ile sürekli artmıştır. 2009 yılı itibarıyla ithal edilen 3 enerji kaynağı içinde en yüksek oran % 43 ile doğal gaz olurken bunu % 38 ile petrol ve % 18 ile taşkömürü takip etmektedir. Toplam ithalat-ihracatın yüzdesi, % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 1996 14 25 53 62 100 100 100 1997 12 23 54 62 1998 10 16 59 65 1999 13 20 65 75 İhracatın ithalatı karşılama oranı,%) (enerji ithalatı hariç) 100 TOPLAM İTHALAT 2000 17 34 51 62 100 70 85 100 68 82 100 65 76 100 2002 18 25 2003 17 24 79 100 18 29 63 21 34 61 20 32 63 2005 2006 2007 2008 24 37 65 86 100 Toplam ithalat içinde enerji ithalatın oranı, (%) 2004 15 23 77 100 İhracatın ithalatı karşılama oranı,%) 77 100 Toplam ihracat içinde enerji ithalatın oranı, (%) 2001 20 26 76 94 100 2009 21 29 73 92 100 Ek-50. Enerji İthalatının Türkiye İhracatı-İthalatı İçindeki Oranı ve Enerji İthalatı (Dahil-Hariç) İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 80 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 81 Ek-51. Türkiye Toplam İthalatı ile Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı Arasındaki İlişkiİthalatına İle Enerji İthalatı ve Türkiye Toplam İhracatı Arasındaki Ek-51.Türkiye Toplam İlişki 500 450 Y = 0.244 X - 51.36 n = 14, r = 985 Enerji Enerji ithalatý ithalatı,, [Milyar [Milyar $] $] 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Topalam ihracat,[Milyar [Milyar$]$] Toplam ihracat, 400 400 800 1200 1600 Toplam ithalat, [Milyar $] 600 800 1000 1200 1400 Y = 0.663 X - 20.56 n = 14, r = 991 2000 2400 82 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-52. Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik Üretimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki Ek-52.Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] İle Kişi Başına Elektrik Üretimi ve Kişi Başı Elektrik Tüketimi Arasındaki İlişki 2400 y = -2.10-5x2 + 0.5019x - 61.117 n =86, r = 0.977 2200 Kişi başına elektrik tüketimi, [kWh/fert] 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 0 0 1000 2000 3000 4000 5000 Kişi başına GSMH , [$/fert] 6000 7000 8000 Kişi başına elektrik üretimi, [kWh/fert] 500 1000 1500 2000 2500 3000 y = -3.10-5x2 + 0.6286x - 86.656 n =86, r = 0.973 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 83 Ek-53. Yıllar İtibarıyla İletim, Dağıtım ve Toplam Kayıplar ve Toplam İçindeki Oranları Yıllar 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 İletim+Dağıtım kaybı [GWh/yıl] İletim Dağıtım Toplam 1,577 2,163 3,741 1,611 2,735 4,346 1,344 4,102 5,447 1,627 3,993 5,620 2,017 4,292 6,309 1,544 4,703 6,247 1,787 4,893 6,680 1,438 6,123 7,561 1,343 7,652 8,995 1,635 8,617 10,252 1,800 10,043 11,843 2,035 11,734 13,769 2,462 13,393 15,855 2,936 15,646 18,582 3,337 17,458 20,795 2,985 18,560 21,545 3,182 20,574 23,756 3,374 19,954 23,329 3,441 20,491 23,932 3,331 20,722 24,053 3,423 19,820 23,243 3,695 20,349 24,044 4,544 19,245 23,789 4,523 22,124 26,647 4,388 23,093 27,482 3,973 25,018 28,991 Toplam Brüt üretim içindeki oranı, [%] İletim Dağıtım Toplam 5.0 6.9 11.9 4.7 8.0 12.8 3.6 10.9 14.5 3.8 9.4 13.3 4.4 9.3 13.7 3.1 9.5 12.7 3.3 9.0 12.3 2.5 10.7 13.2 2.1 12.1 14.2 2.3 12.3 14.6 2.4 13.6 16.0 2.5 14.3 16.8 2.7 14.8 17.5 2.9 15.5 18.4 3.1 16.0 19.1 2.6 16.4 19.1 2.6 16.8 19.4 2.8 16.5 19.3 2.7 16.1 18.8 2.4 15.2 17.6 2.4 13.6 16.0 2.4 13.0 15.4 2.7 11.3 14.0 2.5 12.0 14.5 2.3 12.1 14.4 2.1 13.3 15.5 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 17.2 14.5 9.4 9.0 8.4 8.1 NORVEÇ 8.0 7.9 PORTEKİZ 7.8 7.8 7.7 İSVEÇ 7.4 7.2 7.0 6.8 Ek-54. Ülkelere Göre (İletim +Dağıtım) Kaybı (2008) İletim + Dağıtım Kaybı, % MEKSİKA TÜRKİYE MACARİSTAN POLONYA KANADA YUNANİSTAN İRLANDA YENİ ZELANDA İNGİLTERE ÇEK CUMHURİYETİ AVUSTURALYA İSVİÇRE 6.6 FRANSA 6.5 DANİMARKA 6.0 İTALYA 5.9 ABD 5.3 ALMANYA 5.3 AVUSTURYA 5.2 İSPANYA 5.0 JAPONYA 4.8 BELÇİKA 3.9 HOLLANDA 3.8 FİNLANDİYA 3.8 İZLANDA 3.8 KORE 3.7 SLOVAKYA 1.5 LÜKSEMBURG 6.5 OECD 8.7 DÜNYA 84 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 85 Ek-55. Ülkelere Göre Elektrik Satış Fiyatları (2008) Elektrik Fiyatı [cent/kWh) Sanayi Mesken 15.40 25.70 14.00 26.60 15.10 19.10 13.00 39.60 9.70 17.20 10.50 16.40 11.20 15.70 17.00 22.40 18.60 26.70 29.00 30.50 13.90 20.60 6.00 8.90 12.30 21.50 12.60 9.60 14.00 24.30 7.10 16.40 6.40 16.40 11.90 19.30 13.10 22.00 17.40 22.00 12.50 21.80 9.50 21.80 9.40 15.40 13.90 16.50 14.60 23.10 13.30 19.90 ÜLKELER AVUSTURYA BELÇİKA ÇEK CUMHURİYETİ DANİMARKA FİNLANDİYA FRANSA YUNANİSTAN MACARİSTAN İRLANDA İTALYA JAPONYA KORE LÜKSEMBURG MEKSİKA HOLLANDA YENİ ZELANDA NORVEÇ POLONYA PORTEKİZ SLOVAKYA İSPANYA İSVEÇ İSVİÇRE TÜRKİYE İNGİLTERE OECD 29.0 25 18.6 20 17.4 17.0 15.4 15.1 15 14.6 14.0 14.0 13.9 13.9 13.0 13.1 12.6 12.5 12.3 13.3 11.9 11.2 10.5 10 9.7 9.5 9.4 7.1 6.4 6.0 5 OECD KORE NORVEÇ YENİ ZELANDA İSVEÇ İSVİÇRE FRANSA FİNLANDİYA POLONYA YUNANİSTAN İSPANYA LÜKSEMBURG MEKSİKA PORTEKİZ JAPONYA DANİMARKA BELÇİKA TÜRKİYE İNGİLTERE HOLLANDA AVUSTURYA ÇEK CUMHURİYETİ SLOVAKYA MACARİSTAN İTALYA 0 İRLANDA Sanayi elektrik Satış fiyatı, [cent/kWh] 30 86 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-56. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu “TKİ” Kısa Kimliği, 2008 • TKİ Kuruluş yılı • Mevcut organizasyon o Müessese müdürlükleri o İşletme müdürlüğü • Kurumun sahalarında bulunan linyit rezervi : 1984 : :4 :8 ve toplam rezerv içindeki payı : 2,5.109 t., % 22 • Mevcut rezervlerin kullanım alanı itibarıyla dağılımı: % 50’si kalorifik değeri (2000 Kcal/kg) olup termik santrallerde elektrik enerjisi üretiminde kullanılabilir. • Ortalama üretim miktarı : 75.106 t/yıl • Üretim şekli : o % 87 Açık işletme o ~ % 13 Yeraltı • Dekapaj miktarının ortalaması : 214.106 m3/yıl (~ % 59’si özel sektör) • Ortalama satış miktarı : 43.106 t/yıl • Satışın sektörel dağılımı : % 81 Termik % 19 Isınma + sanayi • 2008 yılı itibarıyla TKİ’nin • toplam linyit üretimindeki payı : % 47 (TKİ: 35,8.106 t/yıl) • Kurumun Ülke GSMH’sına katkı payı : 209.319 Trilyon Tl (1999) 271.909 Trilyon Tl (2000) • Toplam personel ortalaması : 9068 Kişi/yıl • Genel üretim verimliliği ortalaması : 3494 t/personel. yıl • Toplam personel giderinin satış hasılatı-geliriiçindeki ortalama payı (1998-2001) : ~ % 42.8 • TEAŞ’a verilen kömürün maliyet ve satış fiyatlarının ortalamaları (1997-2001) : o Maliyet 11.18 $/ton o Satış 13 $/ton • Ortalama yatırım büyüklüğü (1997-2001) : 0.294 $/ton • Kurum karının ortalama değeri (1997-2000) : 33.88.106 $/yıl • Kümülatif kar : 196.106 $/yıl • Makine park -2000 yıl- : o 6 adet 3000 m3/saat döner kepçeli ekskavatör o 9 adet 20-70 yd3 değişen dragline o 87 adet 10-75 yd3 ekskavatör o 578 adet 65-170 ston değişen kamyon Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 87 Ek-57. TKİ Hakkında Kısa bilgi ve Üretim Bölgeleri KURULUŞU 6974 sayılı Kanunla 22.05.1957 tarihinde kurulan ve 08.06.1984 tarih, 233 sayılı KHK ile faaliyetleri yeniden düzenlenen Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu bir İktisadi Devlet Teşekkülüdür. Çalışmalarını 27.11.1984 tarih, 18588 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Ana Statüsü” hükümlerine göre sürdürmektedir. AMACI Devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak linyit, turp, bitümlü şist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin ihtiyaçlarını karşılamak, yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak, plan ve programlar tanzim etmek, takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleştirilmesini sağlamaktır. MÜESSESELER VE İŞLETME MÜDÜRLÜKLERİ ELİ Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü........................SOMA / MANİSA ÇLİ Çan Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü...........................................ÇAN / ÇANAKKALE GELİ Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü.........YATAĞAN / MUĞLA YLİ Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü....................................MİLAS / MUĞLA GLİ Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü......................TAVŞANLI / KÜTAHYA ILİ Ilgın Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü...........................................ILGIN / KONYA SLİ Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi Müdürlüğü..............SEYİTÖMER / KÜTAHYA BLİ Bursa Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü........................................ORHANELİ / BURSA 88 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-58. Linyit Rezervlerinin Kurumlar Bazında Dağılımı (2009) KURUMLAR EÜAŞ TKİ MTA Özel Sektör TOPLAM GÖRÜNÜR 4.718 2.239 1.803 1.077 9.837 REZERVLER (1000 TON) MUHTEMEL MÜMKÜN 104. 218 1 685 123 337 138 1.344 262 MÜMKÜN 2.29% TOPLAM 4.822 2.458 2.611 1.554 11.445 GÖRÜNÜR 85.97% MUHTEMEL 11.75% Özel Sektör % 13.6 MTA % 22.8 EÜAŞ % 42.1 TKİ % 21.5 Ek-59. Linyit Sektörümüzle İlgili Çeşitli Büyüklükler Kül içeriği (%) 10 – 15 15 – 20 20 – 25 25 – 30 > 30 Rezervdeki pay (%) 1.54 2.19 52.37 19.03 24.87 Nem içeriği (%) 0 – 10 10 – 20 20 – 30 30 – 40 > 40 Rezervdeki pay (%) Kükürt içeriği (%) Rezervdeki pay (%) 0.89 14.25 14.21 13.21 57.44 0–1 1–2 2–3 3–4 >4 3.7 68.29 14.11 5.86 8.04 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 89 Ek-60. Kamu Sektörüne Ait Linyitlerin İllere Göre Dağılımı (2009) YERİ İL REZERVLER (1000 TON) İLÇE Adana Tufanbeyli Ankara Beypazarı Aydın Merkez Balıkesir Balya Bingöl Karlıova Bolu Göynük Bursa Keles Bursa Orhaneli Çanakkale Çan Çorum Alpagut Çorum Osmancık Denizli Dinar Eskişehir Alpu İstanbul Çatalca K.Maraş Elbistan K.Maraş Elbistan Konya Beyşehir Konya Ilgın Konya Karapınar Kütahya Seyitömer Kütahya Tavşanlı Manisa Soma Muğla Milas Muğla Yatağan Tekirdağ Çerkezköy Tekirdağ Merkez Tekirdağ Saray Sivas Kangal KAMU TOPLAMI ÖZEL SEKTÖR TÜRKİYE TOPLAM GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN 323.329 235.295 1.024 88.662 37.247 44.511 34.885 82.924 12.647 6.575 25.000 75.000 203.169 4.402.890 515.055 81.011 20.306 800.000 152.509 283.017 608.088 277.844 160.651 95.000 89.451 23.581 79.393 8.759.064 1.077.834 9.836.898 104.500 2.939 4.569 15.000 1.000 19.945 2.465 7.430 5.000 100.000 50.779 974 480.000 57.995 20.000 29.646 105.570 1.007.812 337.569 1.345.381 1.560 100.000 20.000 2.964 124.524 138.617 263.141 TOPLAM 323.329 339.795 2.939 5.593 103.662 38.247 66.016 34.885 82.924 15.112 14.005 30.000 275.000 253.948 4.402.890 515.055 81.011 21.280 1.280.000 152.509 283.017 666.083 277.844 160.651 135.000 122.061 129.151 79.393 9.891.400 1.554.020 11.445.420 Alt Isıl Değeri, Kcal/kg 1298 2000-2400 3260 500-3500 1460 2340 1900-2340 2500 3000 3150 1470 1480 2100 1031-1201 1031-1201 950-1115 1110-1150 2180-2250 1320 2080-2510 2560 2080-3340 1642-2279 1903-2692 2060 2183-2865 2080 1282 Kaynak, ETKB, 2010 (Alındığı kaynak Dünya Enerji Konseyi, Türk Milli Komitesi, 2010) - 90 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-61. Özel Sektöre Ait Linyit Rezervleri (2009) YERİ İL İLÇE Adana Tufanbeyli Adıyaman Gölbaşı Çankırı Orta Edirne Uzunköprü İstanbul Silivri Karaman Ermenek Kırklareli Pınarhisar Konya Ilgın Manisa Kırkağaç BAŞLICA ÖZEL SEKTÖR DİĞER ÖZEL SEKTÖR ÖZEL SEKTÖR TOPLAM REZERVLER (1000 TON) GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN 100.800 51.325 94.390 16.500 31.500 45.723 60.480 143.000 27.000 570.718 507.116 1.077.834 12.600 1620 20.040 34.260 303.329 337.569 TOPLAM 100.800 51.325 94.390 2.100 31.200 31.500 45.723 62.100 143.000 15.000 62.040 17.100 622.078 121.517 931.940 138.617 1.554.018 Alt Isıl Değeri, Kcal/kg 1940 1385 860-1000 4200 1500 4000 4000 4000 4900 Kaynak, ETKB, 2010 (Alındığı kaynak Dünya Enerji Konseyi, Türk Milli Komitesi, 2010) Ek-62. Türk Linyitleri Kalori Dağılımı Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 91 Ek-63. Türkiye Asfaltit Rezervleri (2009) YERİ İL Alt Isıl Değeri, GÖRÜNÜR MUHTEMEL MÜMKÜN TOPLAM Kcal/kg REZERVLER (1000 TON) İLÇE Ruhsat Sahibi Şırnak Silopi 31.812 16.210 1.000 49.022 5310 TKİ Şırnak Merkez 7.724 13.260 6.300 27.284 5330 TKİ 39.536 29.470 7.300 76.306 - - TOPLAM Kaynak, ETKB, 2010 (Alındığı kaynak Dünya Enerji Konseyi, Türk Milli Komitesi, 2010) Ek-64. Linyite Dayalı Santrallar Kurulu Güç (MW) Kömür Tüketim Kapasitesi (1000 ton/yıl) Muğla-Yatağan 630 5.350 Muğla-Milas-Sekköy 420 3.750 Muğla-Hüsamlar-Kemerköy 630 5.000 Çanakkale Çan 320 1.800 Kütahya Seyitömer 600 7.100 Kütahya Tunçbilek 365 2.450 Manisa Soma 1.034 8.000 Bursa Orhaneli 210 1.500 Afşin Elbistan A 1.360 18.000 Afşin Elbistan B 1.440 18.000 Sivas Kangal 450 5.400 Ankara Çayırhan 620 4.300 8.079 80.650 Santral Toplam Değerlendirme: Ülkemiz mevcut linyite dayalı santrallara ilave olarak 8079 MW gücünde bir potansiyele sahiptir. Bu ilave kurulu kapasite toplam Türkiye kurulu gücünün yaklaşık % 20’sine tekabül etmektedir. ���������������������������� 8079 MW kurulu kapasite yaklaşık yıllık 80.6 milyon ton linyit kömürü tüketecektir. Bu miktar Türkiye’nin mevcut linyit üretim kapasitesinin 2 katı demektir. Linyit üretiminin artması ekonomiye ilave bir güç katarken, elektrik üretimine kurulu kapasitesine % 20 katkı sağlayacaktır. 92 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-65. Linyit Kömürü Üretimi, Tüketimi ve Kullanım Alanlarının Dağılımı Linyit Üretimi/ Tüketimi (1000Ton/ Kurulu güç yıl) Yıllar Elektrik üretimi Tüketim alanları, (1000 ton/yıl) Tüketimin dağılımı,% 1,442 1,527 1,489 1,742 2,355 2,686 2,982 3,626 4,362 5,371 5,049 5,244 5,528 7,790 9,413 14,318 18,665 17,026 12,141 19,953 19,561 20,563 22,756 21,964 26,257 25,815 27,840 30,587 32,707 33,908 34,367 34,372 28,056 23,590 22,450 29,946 32,433 38,295 41,858 39,089 Elektrik santralı 1,130 1,181 1,163 1,453 2,021 2,463 3,394 3,835 4,792 5,951 6,032 6,723 6,992 9,048 11,736 19,835 28,044 23,649 16,062 29,366 29,884 32,293 35,318 31,917 39,701 39,815 42,441 45,694 52,115 53,780 53,312 53,435 42,576 35,556 33,777 48,319 50,584 60,536 65,685 62,894 Ev yakıtı 2,409 2,682 3,493 3,483 3,362 3,607 4,408 4,468 4,884 4,005 5,581 5,623 7,037 7,634 8,229 9,169 9,128 10,322 9,160 9,704 7,247 7,503 7,728 7,091 6,270 6,407 6,362 6,737 5,727 4,907 4,926 2,583 3,582 4,131 5,399 4,807 5,309 6,602 4,890 6,530 Diğer sanayi 2,233 2,513 2,699 2,706 2,805 2,903 3,196 3,372 3,559 3,926 3,630 3,833 3,687 3,981 5,667 5,763 5,182 6,682 7,858 8,487 8,760 9,055 7,613 7,078 5,207 6,183 6,158 7,043 6,662 5,362 6,146 4,992 5,881 6,364 5,647 3,445 4,291 5,179 4,689 6,217 Elektrik santralı 19.58 18.52 15.81 19.01 24.68 27.45 30.86 32.85 36.21 42.87 39.57 41.55 39.47 43.79 45.79 57.05 66.21 58.17 48.56 61.75 65.12 66.11 69.72 69.26 77.57 75.98 77.22 76.83 80.79 83.97 82.80 87.58 81.82 77.21 75.36 85.41 84.05 83.71 87.27 83.15 Ev yakıtı 41.74 42.06 47.49 45.58 41.06 40.20 40.08 38.27 36.90 28.85 36.61 34.75 39.72 36.95 32.10 26.37 21.55 25.39 27.69 20.40 15.79 15.36 15.25 15.39 12.25 12.23 11.58 11.33 8.88 7.66 7.65 4.23 6.88 8.97 12.05 8.50 8.82 9.13 6.50 8.63 Diğer sanayi 38.69 39.41 36.70 35.41 34.26 32.35 29.06 28.88 26.89 28.28 23.81 23.69 20.81 19.27 22.11 16.58 12.23 16.44 23.75 17.85 19.09 18.54 15.03 15.36 10.17 11.80 11.21 11.84 10.33 8.37 9.55 8.18 11.30 13.82 12.60 6.09 7.13 7.16 6.23 8.22 18,228 27,363 5,828 5,166 58.5 22.8 18.7 S 22,159 22,375 2,717 12,831 20,858 V 57.94 58.33 66.06 70.39 76.23 X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı, 2,062 35.38 1,842 35.66 ,% 23.3 39.87 13.9 61.03 9.9 52.76 Üretim Tüketim (MW) (GW) 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 5,782 6,222 7,342 7,754 8,354 9,150 11,146 12,176 15,122 13,127 14,469 16,476 17,804 20,956 26,115 35,869 42,284 42,896 35,338 48,762 44,407 43,207 48,388 45,685 51,533 52,758 53,888 57,387 65,204 65,019 60,854 59,572 51,660 46,168 43,709 57,708 61,484 72,121 76,171 75,577 5,772 6,376 7,355 7,642 8,188 8,973 10,998 11,675 13,235 13,882 15,243 16,179 17,716 20,663 25,632 34,767 42,354 40,653 33,080 47,557 45,891 48,851 50,659 46,086 51,178 52,405 54,961 59,474 64,504 64,049 64,384 61,010 52,039 46,051 44,823 56,571 60,184 72,317 75,264 75,641 306.6 306.6 308.6 608.6 608.8 608.8 608.8 908.8 1,069.1 1,069.1 1,069.1 1,234.1 1,621.5 1,825.8 2,381.4 2,886.4 3,601.4 4,456.4 4,456.4 4,735.8 4,896.2 5,071.8 5,451.0 5,660.5 5,861.2 6,047.9 6,047.9 6,047.9 6,213.9 6,351.9 6,508.9 6,510.7 6,502.9 6,438.9 6,450.8 7,130.8 8,210.8 8,211.4 8,109.3 8,110.0 X 38,241 38,357 4,113 V= S x100 X Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 93 Ek-66. Kömüre Dayalı Kurulabilecek Santrallar Kömür Sahası Kömür cinsi Durumu Kapasite Toplam kapasite (MW) (MW) Zonguldak (Amasya) Taşkömürü Proje Başlamış 1100 1100 1100 Elbistan Linyit Proje 7200 7200 Tufanbeyli Linyit Proje Başlamış 1050 1050 Konya-Karagöl Linyit Proje Başlamış 500 500 Bolu Göynük Linyit Proje Başlamış 2 x 135 270 Çankırı-Orta Linyit Proje Başlamış 170 Mihalıççık Linyit Proje Başlamış 2 x 135 Adıyaman-Gölbaşı Linyit Proje 150 150 Soma Linyit Ön proje 600 600 Kütahya-Tunçbilek Linyit Proje 300 300 Ankara-Çayırhan Linyit Proje 300 300 Şırnak Asfaltit Proje Başlamış 2 x 135 Silopi Asfaltit Proje Başlamış 2 x 135 10810 270 12450 60000 � 55000 GWh 55000 50000 L inyite daya lı elektrik üretimi (G Wh) 45000 Y = 4.53X-294.30 n = 70, r = 0.985 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 12450 MW 0 0 2000 4000 6000 8000 10000 Linyit kömürü kurulu güç, MW 270 270 540 İlave kurulacak güç 170 12000 14000 Toplam tüketimin dağılımı, % 0% 1970 10% 20 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 19 42 39 1972 19 46 35 1974 27 40 32 1976 33 38 29 1978 35 24 43 1980 42 EV YAKITI 29 28 DİĞER SANAYİ 1982 Ek-67. Linyit Kömürü Tüketim Alanları 44 37 19 1984 57 26 17 1986 66 22 25 16 1988 49 28 18 1990 65 16 19 78 12 12 77 12 12 1994 1996 ELEKTRİK SANTRALI 1992 70 15 15 1998 81 9 8 2000 83 8 88 8 2002 7 11 77 14 2004 12 13 85 2006 9 7 84 2008 6 6 83 9 94 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Kaynak: MTA, 2009 Ek-68. Önemli Kömür Sahaları ve Potansiyel Kullanım Alanları Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 95 Ek-69. Türkiye Linyit Yatakları Rezervinin Dağılımı 96 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Birim fiyaı [¢/10.000 kCal] 0 10 20 30 40 50 60 8.2 22.1 2000 2.7 9.0 23.2 2001 2.6 8.7 18.5 2002 2.1 8.2 28.1 2003 3.4 23.6 2004 12.2 1.9 30.8 2005 14.9 2.1 [Doğalgaz fiyatı/Buhar kömürü] 45.0 2006 14.9 3.0 46.2 2007 16.5 2.8 29.1 2.2 65.3 2008 B U HAR K Ö MÜR Ü 70 DO Ğ AL G AZ Ek-70. Kömür ve Doğalgaz Fiyatlarının Karşılaştırılması 2009 26.1 1.8 48.1 0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 97 [Doğa gaz fiyatı/Buhar kömür fiyatı] 12 18 10 1986 11 1985 18 12 1983 4 8 1975 8 1.0 1.0 0.9 1.1 12 12 1989 13 8 9 1.1 0.9 1.2 1.3 14 13 19 18 15 1982 16 15 1981 1.3 1.6 2.1 1.9 2.1 2.8 65 2.2 1.8 48 28 8 Birim fiyat , ¢/(10.000 Kcal 0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 Değerlendirme: 1971-2009 yılları arasında özellikle enerji üretiminde yaygın kullanılan doğalgaz ve buhar kömürünün birim kalori bazında maliyetlerinin aynı paralelde değişim gösterdiği görülmektedir. 1980’li yılların başına kadar doğalgazın lehine olan maliyet değişimi, 80’li yıllar boyunca maliyetlerin buhar kömürü lehine olduğu görülmektedir. 2000’li yıllarla beraber doğalgaz kullanımındaki yoğun artışa bağlı olarak doğalgaz fiyatında önemli artışlar meydana gelmiş, [doğalgaz fiyatı/buhar kömür fiyatı] oranı 3.5 seviyelerine kadar tırmanmıştır. Bu oran yaklaşık 2 seviyesinde bir ortalama ile anılan süreç boyunca devam etmiş ve etmektedir. 2009 yılı itibarı ile buhar kömür fiyatı 26 cent/10.000kCal olurken doğalgaz için anılan büyüklük 48 cent/10.000kCal olarak gerçekleşmiştir. [Doğal gaz fiyatı/buhar kömür fiyatı] =[48/26] = 1.8 olarak gerçekleşmiştir. 0 5 1976 0.3 7 1977 0.7 7 1978 0.5 10 9 1979 10 11 1980 0.8 11 1984 0.8 12 1987 1.1 12 12 1990 1.2 12 11 1991 1.2 1992 0.9 11 12 0.9 10 10 12 1988 0.9 11 1993 20 10 11 1994 1.2 12 11 10 1995 1.2 14 1996 1.7 11 1997 1.6 10 1998 1.4 13 8 30 12 8 1999 doğalgaz fiyatı > kömür fiyatı 9 40 22 2000 2.6 23 9 2001 2.7 19 2002 [Doğalgaz fiyati /kömür fiyatı] oranı 8 2003 Kömür fiyatı = Doğalgaz fiyatı 24 3.0 15 2005 50 12 2004 Natural gas 31 15 2006 3.4 45 60 46 BUHAR KÖMÜR FİYATININ DOĞALGAZ İLE KARŞILAŞTIRILMASI 17 2007 29 Kömürü 2008 70 3 1974 26 2009 Ek-71. Buhar Kömür Fiyatının Doğalgaz ile Karşılaştırılması 98 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 99 Ek-72. 1970-2009 Yılları Arasında Yakıt Fiyatlarının Karşılaştırılması YAKIT FİYATLARI, [Cent/10.000Kcal] YAKITFİYATLARI-ORİJİNALBİRİMYıl Petrol fiyatı [$/ varil] 1970 1.80 1971 2.24 1972 2.48 1973 3.29 1974 11.58 1975 11.53 1976 12.80 1977 13.92 1978 14.02 1979 31.61 1980 36.83 1981 35.93 1982 32.97 1983 29.55 1984 28.78 1985 27.56 1986 14.43 1987 18.44 1988 14.92 1989 18.23 1990 23.73 1991 20.00 1992 19.32 1993 16.97 1994 15.82 1995 17.02 1996 20.67 1997 19.09 1998 12.72 1999 17.97 2000 28.50 2001 24.44 2002 25.02 2003 28.83 2004 38.27 2005 54.52 2006 65.14 2007 72.39 2008 97.26 2009 61.67 Kok Buhar Doğal Kok Buhar Doğalkömürü kömür gaz fiyatı Petrol kömürü kömürü gaz [$/ton] $/ton] [$/1000m3] 21.41 21.41 22.17 26.32 50.01 34.29 56.00 35.76 59.02 33.65 59.20 35.00 59.58 37.99 61.25 43.18 66.73 55.60 72.60 67.14 74.21 63.61 65.52 52.57 62.39 48.28 58.88 44.59 56.27 43.45 53.44 40.70 55.06 44.12 58.68 50.07 60.54 50.51 60.45 49.48 57.82 47.36 55.26 44.86 51.77 43.51 54.47 47.86 56.68 49.54 55.51 45.53 50.76 40.51 42.83 35.74 39.69 34.58 41.33 37.96 42.01 36.90 41.57 34.67 60.96 51.34 89.33 62.91 93.46 63.04 88.24 69.86 179.03 122.81 167.82 110.11 10.24 11.30 12.01 13.42 18.01 27.19 37.43 46.62 52.27 63.92 80.16 102.06 122.90 126.43 130.66 125.37 85.81 81.93 82.28 85.81 84.05 76.99 83.34 92.17 80.52 71.34 95.00 98.17 84.76 92.52 154.68 162.80 129.96 196.70 165.54 216.01 315.54 324.06 457.95 337.60 1.6 2.0 2.2 3.0 10.4 10.3 11.5 12.5 12.6 28.3 33.0 32.2 29.6 26.5 25.8 24.7 12.9 16.5 13.4 16.3 21.3 17.9 17.3 15.2 14.2 15.3 18.5 17.1 11.4 16.1 25.6 21.9 22.4 25.9 34.3 48.9 58.4 64.9 87.2 55.3 5.1 5.1 5.2 6.2 11.8 13.3 14.0 14.0 14.1 14.5 15.8 17.2 17.6 15.5 14.8 13.9 13.3 12.6 13.0 13.9 14.3 14.3 13.7 13.1 12.3 12.9 13.4 13.1 12.0 10.1 9.4 9.8 9.9 9.8 14.4 21.1 22.1 20.9 42.4 39.7 8.1 8.5 8.0 8.3 9.0 10.2 13.2 15.9 15.1 12.4 11.4 10.6 10.3 9.6 10.4 11.9 12.0 11.7 11.2 10.6 10.3 11.3 11.7 10.8 9.6 8.5 8.2 9.0 8.7 8.2 12.2 14.9 14.9 16.5 29.1 26.1 1.5 1.6 1.7 1.9 2.6 3.9 5.3 6.6 7.5 9.1 11.4 14.6 17.5 18.0 18.6 17.9 12.2 11.7 11.7 12.2 12.0 11.0 11.9 13.1 11.5 10.2 13.5 14.0 12.1 13.2 22.1 23.2 18.5 28.1 23.6 30.8 45.0 46.2 65.3 48.1 [Doğalgaz fiyatı/Buhar kömür] oranı ARTIŞ HIZ Petrol Kok Buhar Doğalkömürü kömürü gaz 0.32 0.46 0.67 0.80 0.83 0.89 0.87 0.92 1.16 1.45 1.63 1.69 1.19 1.21 1.12 1.03 1.00 0.94 1.06 1.24 1.12 0.90 1.16 1.30 1.26 1.56 2.69 2.58 2.12 3.42 1.94 2.07 3.02 2.79 2.25 1.85 24.44 0.00 10.71 3.55 32.66 18.75 251.98 89.98 -0.43 11.97 4.28 11.01 5.39 -5.92 8.75 0.30 4.02 0.72 0.64 8.56 125.46 2.81 13.65 16.51 8.94 28.75 -2.44 8.81 20.75 -8.24 2.22 -5.26 -10.37 -11.71 -17.36 -2.61 -4.77 -8.16 -4.24 -5.62 -7.63 -47.64 -4.44 -2.57 27.75 -5.03 -6.32 -19.05 3.04 8.39 22.13 6.57 13.49 30.17 3.16 0.88 -15.69 -0.14 -2.04 -3.41 -4.36 -4.28 -12.16 -4.42 -5.28 -6.80 -6.32 -3.02 7.58 5.22 10.00 21.46 4.06 3.51 -7.62 -2.06 -8.09 -33.40 -8.56 -11.03 41.32 -15.62 -11.77 58.57 -7.32 -3.25 -14.22 4.12 9.78 2.37 1.66 -2.80 15.22 -1.06 -6.04 32.72 46.64 48.07 42.48 46.54 22.54 19.48 4.63 0.20 11.12 -5.59 10.83 34.35 102.88 75.79 -36.59 -6.26 -10.34 10.34 6.25 11.76 34.21 50.98 37.66 24.53 12.12 22.30 25.41 27.31 20.42 2.87 3.35 -4.05 -31.55 -4.53 0.43 4.29 -2.06 -8.40 8.26 10.59 -12.64 -11.40 33.17 3.35 -13.67 9.17 67.18 5.25 -20.17 51.36 -15.84 30.48 46.08 2.70 41.32 -26.28 26.06 61.24 50.25 115.89 23.36 14.50 10.70 16.53 EKSİ -14.1 -5.8 -6.7 -12.4 S 19.92 30.66 19.03 96.94 17.86 7.26 5.59 13.82 36.9 17.4 16.7 21.5 V 76.45 50.06 37.87 83.65 76.45 50.06 52.23 83.65 ARTI 1970- 16.0 7.4 4.6 11.6 16.6 18.6 14.5 18.2 X = Ortalama, S = Standart sapma, V = Değişkenlik katsayısı,% ORTALAMA X 2009 20002009 100 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-73. 1970-2009 Döneminde Buhar Kömürü, Kok Kömürü, Petrol ve Doğalgaz Fiyatlarının Gelişimi 100 Petrol fiyat,[$/varil] Doğalgaz fiyatı [$/1000 m3] P etrol fiya tı, [$/varil] 80 500 70 450 60 400 50 350 40 300 30 250 20 200 150 10 100 0 Doğalgaz fiyatı , [$/1000 m3] 90 50 K ömür s a tış fiyatı, [$/ton] 20 1972 1976 198 0 1984 1988 1992 1996 2000 2004 2008 0 2012 40 60 80 100 120 140 160 180 Kok kömürü fiyat, [$/ton] Buhar kömürü, [$/ton] Değerlendirme: 1973 yılında 15 $/ton seviyelerinde olan buhar kömürü fiyatı, o yıllarda yaşanan petrol krizleri sonucu ortaya çıkan yakıtlar arası rekabet nedeniyle sürekli artış gösteren bir eğilimle 1979 yılından sonra 40 $/ton sınırını aşmıştır. Artış eğilimi devam ederek 1980’li yılların başında, Polonya’da yaşanan grevlerin de etkisiyle, 70 $/ton düzeylerine kadar tırmanmıştır. 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren, kömür piyasasında başlayan rekabet ortamının etkisiyle, düşüş eğilimine giren kömür fiyatları 1990’lı yıllarda 40 $/ton sınırına oturmuştur. Uluslararası petrol karteli konumundaki firmaların kömür piyasasından çekilmeleri ve tedarikçi firmaların çeşitlenmesi ile oluşan daha rekabetçi bir pazar yapısının etkisiyle 1995 yılından itibaren yeniden düşüş eğilimine giren kömür fiyatları 1999 yılında 27- 30 $/ton’a kadar gerilemiş, 2000-2001 yıllarında yaşanan talep artışı nedeniyle tekrar 40 $/ton düzeyine çıkmıştır. 2005 yılında koklaşabilir taşkömürü fiyatları, FOB, 100$ /ton’ un üzerinde seyretmiştir (DPT, 2006). Doğal gaz fiyatlarında da özellikle 2000’li yıllardan itibaren artan talebe bağlı olarak fiyatların önemli ölçüde arttığı görülmektedir. 1970 2009 dönemi dikkate alındığında buhar kömürü ortalama artış oranı %4.6 olurken, doğalgazdaki artış oranı buhar kömüründeki artışın 3 katına yaklaşarak % 11.6 olarak gerçekleşmiştir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 101 Ek-74. Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Hakkında Kısa Bilgi GARP LİNYİTLERİ İŞLETMESİ MÜESSESESİ MÜDÜRLÜĞÜ Devlet eliyle işletilmesi ilk 1938-1939 yıllarına rastlayan bu işletme, müessese statüsüyle 1940 yılından 1957 yılına kadar ETİBANK’a bağlı olarak faaliyette bulunmuştur. 1957 yılında ise TKİ’ye bağlanarak daha sonra sırasıyla; bölge müdürlüğü ve işletme müdürlüğü olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. En son, Nisan 2004 de yeniden müessese tüzel kişiliği verilen bu işletmenin merkezi Tavşanlı’da olup, Kütahya’ya 45 km mesafededir. İşletme, ruhsatı TKİ’ye ait, yaklaşık 13,5 bin hektarlık alanı kapsayan Tunçbilek sahasında üretim çalışmalarını sürdürmektedir.Bu alanda, alt ısıl değeri 2560 kcal/ kg olan yaklaşık % 87’si yeraltı işletmeciliği ile alınabilecek toplam 283 milyon ton linyit rezervi bulunmaktadır. Yıllık üretim kapasitesi, yeraltı işletme projeleri toplamı 2,35 milyon ton olmak üzere 6,1 milyon ton düzeyindedir. Toplam 429 MW (2x32, 1x65, 2x150) gücündeki Tunçbilek Termik Santrallerine yakıt temin etmekte ve halen toplam satışlarının % 63’ü oranında piyasanın (sanayi ve ısınma sektörü) talebini karşılamaktadır. (TKİ nin de toplam piyasa satışlarının % 33’üne denk gelmektedir) Ayrıca, satış öncesi kömür kalitelerini iyileştirmek amacıyla Tunçbilek ve Ömerler’de kömür ayıklama ve lavvar tesisleri bulunmaktadır. Üretimin yaklaşık % 79’nun yapıldığı açık ocak üretim çalışmalarında dragli������� ne, ekskavatör ve ağır kamyon gibi büyük kapasiteli iş makinaları kullanılmaktadır. 2000-2008 döneminde 1 ton kömür için yapılan dekapaj ortalama 17,2 m3 olmak üzere yıllık ortalama 62,5 milyon m3 dekapaj yapılmış olup, bunun % 61’i ihale ile yaptırılmıştır. Yeraltı İşletmeciliği uygulanan Tunçbilek’de göçertmeli dönümlü klasik uzun ayak sistemi, Ömerler’de����������������������������������������������������� ise göçertmeli dönümlü tam mekanize uzun ayak sistemi uygulanmaktadır. Yeraltı işletmeciliği üretiminin yaklaşık % 21 olan oranının artırılması yönünde son yıllarda etüt ve proje çalışmaları yoğunlaştırılarak devam etmektedir. Halen, yeraltı üretimlerinin bir kısmı ihale ile yaptırılmaktadır. 2007’de %50’si, 2008’de %66’sı ihale ile yaptırılmıştır. Ayrıca, üretim yapıldıktan sonra terk edilen sahalar ağaçlandırılarak çevreye kazandırılmaktadır (TKİ, 2009). VERİLER Personel sayısı Dekapaj [Milyon m3] Üretim [ Milyon ton] Toplam satış [Milyon ton] Termik Santral Piyasa Satıl Hasılatı [Milyon TL] Kar-Zarar [Milyon TL] 2007 2835 80.9 3.3 3.4 1.3 2.1 306.6 -12.8 2008 2383 67.8 3.8 3.8 1.4 2.4 391.7 -10.6 102 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-75. TKİ Bölgeler ve İşçi Memur Sayıları (2008) BÖLGELER MEMUR İŞÇİ TOPLAM 474 107 581 160 112 272 331 56 387 192 138 330 699 8 2277 1978 333 2311 749 376 1125 2051 91 2142 620 395 1015 139 59 6791 2452 440 2892 909 488 1397 2382 147 2529 812 533 1345 838 67 9068 Soma Çan ELİ TOPLAM Yatağan Milas GELİ TOPLAM Tavşanlı Ilgın GLİ TOPLAM Seyitömer Orhaneli SLİ TOPLAM GENEL MÜDÜRLÜK DİĞER GENEL TOPLAM GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI, % MEMUR İŞÇİ TOPLAM 20.8 29.1 27.0 4.7 4.9 4.9 25.5 34.0 31.9 7.0 11.0 10.0 4.9 5.5 5.4 11.9 16.6 15.4 14.5 30.2 26.3 2.5 1.3 1.6 17.0 31.5 27.9 8.4 9.1 9.0 6.1 5.8 5.9 14.5 14.9 14.8 30.7 2.0 9.2 0.4 0.9 0.7 100.0 100.0 100.0 2051 1978 Memur-İşçi sayısı 1700 1200 699 700 749 474 620 331 333 200 107 Soma -300 Çan 376 160 Yatağan 192 112 Milas 56 Tavşanlı 395 138 91 Ilgın 139 Seyitömer Orhaneli Genel Müdürlük Değerlendirme: Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunda 2009 yılı itibarı ile toplam 9068 kişi çalışmaktadır. Tüm işgücü (memur+işçi) dağılımında ilk sırada 2452 ile (% 27) Soma yer alırken bunu, Tavşanlı 2382 (%26.3) ile takip etmektedir. Bu iki üretim bölgesi toplam çalışanların (memur+işçi) % 53’ünü oluşturmaktadır. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 103 Ek-76. TKİ Bölgelere Göre Rezerv Dağılımı BÖLGELER REZERV DAĞILIMI, [ X 1000 TON} GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI, % Mümkün Muhtemel Görünür Hazır TOPLAM Mümkün Muhtemel Görünür Hazır TOPLAM 54,895 599,204 8,884 662,983 0.0 22.1 26.2 36.8 25.8 82,674 250 82,924 0.0 0.0 3.6 1.0 3.2 681,878 9,134 745,907 0.0 22.1 29.8 37.8 29.0 Yatağan 159,632 1,019 160,651 0.0 0.0 7.0 4.2 6.3 Milas 272,121 5,723 277,844 0.0 0.0 11.9 23.7 10.8 431,753 6,742 438,495 0.0 0.0 18.9 27.9 17.1 278,503 4,514 283,017 0.0 0.0 12.2 18.7 11.0 974 100,721 596 102,291 0.0 0.4 4.4 2.5 4.0 974 379,224 5,110 385,308 0.0 0.4 16.6 21.2 15.0 149,487 3,022 152,509 0.0 0.0 6.5 12.5 5.9 Soma Çan ELİ TOPLAM GELİ TOPLAM - 54,895 - - Tavşanlı Ilgın GLİ TOPLAM - Seyitömer Orhaneli SLİ TOPLAM SİLOPİ (Asfaltit) 1,560 19,945 77,456 151 99,112 17.6 8.0 3.4 0.6 3.9 1,560 19,945 226,943 3,173 251,621 17.6 8.0 9.9 13.1 9.8 29,470 40,207 69,677 0.0 11.8 1.8 0.0 2.7 525,825 676,756 82.4 57.7 23.0 0.0 26.4 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 DİĞER* 7,300 143,631 GENEL TOPLAM 8,860 248,915 2,285,830 24,159 2,567,764 TOPLAM REZERVİN DAĞILIMI Silopi (Asfaltit) % 2.7 DİĞER % 26.4 Orhaneli % 3.9 Seyitömer % 5.9 Ilgın % 4.0 Soma % 25.8 Tavşanlı % 11.0 Milas % 10.8 Yatağan % 6.3 Çan % 3.2 * İşletilmeyen veya rödovansla işletilen sahalardır. Kaynak TKİ 2008 104 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-77. TKİ Bölgelere Göre Kaldırılan Dekapaj Miktarları ve Genel Toplam İçindeki Oranları BÖLGELER Soma Çan ELİ TOPLAM Yatağan Milas GELİ TOPLAM Tavşanlı Ilgın DEKAPAJ MİKTARI, [m3] İşletme Müteahhit GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI, % TOPLAM İşletme Müteahhit TOPLAM 28,617,000 25,067,630 53,684,630 31.9 20.1 25.0 7,138,500 23,061,507 30,200,007 8.0 18.5 14.1 35,755,500 48,129,137 83,884,637 39.9 38.5 39.1 12,639,300 15,353,659 27,992,959 14.1 12.3 13.0 4,750,000 11,427,945 16,177,945 5.3 9.2 7.5 17,389,300 26,781,604 44,170,904 19.4 21.5 20.6 23,320,000 44,529,335 67,849,335 26.0 35.7 31.6 154,921 412,259 567,180 0.2 0.3 0.3 23,474,921 44,941,594 68,416,515 26.2 36.0 31.9 Seyitömer 7,662,000 4,159,866 11,821,866 8.5 3.3 5.5 Orhaneli 5,377,823 837,136 6,214,959 6.0 0.7 2.9 SLİ TOPLAM 13,039,823 4,997,002 18,036,825 14.5 4.0 8.4 GENEL TOPLAM 89,659,544 124,849,337 214,508,881 100.0 100.0 100.0 GLİ TOPLAM BÖLGELERE GÖRE KALDIRILAN DEKAPAJ MİKTARININ GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI Seyitömer % 5.5 Ilgın % 0.3 Orhaneli % 2.9 Soma % 25.0 Tavşanlı % 31.6 Çan % 14.1 Milas % 7.5 Yatağan % 13.0 1,583,139 6,479,536 8,062,675 1,350,674 1,350,674 232,465 232,465 8,155,985 1,802,459 9,958,444 4,904,157 8,486,984 13,391,141 5,650,000 85,328 5,735,328 7,977,308 638,623 8,615,931 37,700,844 182,904 37,883,748 8,388,450 1,802,459 10,190,909 4,904,157 8,486,984 13,391,141 7,000,674 85,328 7,086,002 7,977,308 638,623 8,615,931 39,283,983 6,662,440 45,946,423 797,135 4,005,374 4,802,509 681,544 681,544 115,591 115,591 Yeraltı 6,204,952 6,320,543 1,742,254 1,742,254 7,947,206 8,062,797 4,865,722 4,865,722 7,336,182 7,336,182 12,201,904 12,201,904 3,132,862 3,814,406 82,715 82,715 3,215,577 3,897,121 6,977,187 6,977,187 545,325 545,325 7,522,512 7,522,512 30,887,199 31,684,334 182,904 4,188,278 31,070,103 35,872,612 TOPLAM Açık işletme TOPLAM Açık işletme Yeraltı 2.4 2.4 14.2 14.2 16.6 83.4 100.0 20.0 5.6 25.6 15.7 23.6 39.3 10.1 0.3 10.3 22.5 1.8 24.2 99.4 0.6 100.0 17.6 4.9 22.5 13.6 20.5 34.0 10.6 0.2 10.9 19.4 1.5 21.0 88.3 11.7 100.0 1.8 0.0 1.4 0.0 0.0 0.0 17.9 0.0 17.5 0.0 0.0 0.0 2.5 95.6 13.4 98.2 100.0 98.6 100.0 100.0 100.0 82.1 100.0 82.5 100.0 100.0 100.0 97.5 4.4 86.6 SATILABİLİR ÜRETİM* GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI, % Açık Yeraltı işletme Açık Yeraltı TOPLAM işletme * Toplam satılabilir üretime Rödovans üretim dahil edilmiştir. Değerlendirme: TKİ’nin 2008 yılı toplam tüvenan üretimi yaklaşık 46 milyon tondur. Satılabilir üretim ise yaklaşık 36 milyon ton seviyesindedir. 2008 yılı toplam Türkiye satılabilir üretimi 76 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Toplam üretim içinde TKİ’nin payı %47’dir. TKİ üretiminin (satılabilir) % 13’ü yeraltı işletmelerinden, % 87’si açık işletmelerden sağlanmıştır (Rödovans üretim dahil). Tunçbilek bölgesinin toplam üretim içindeki oranı % 10 seviyesindedir. Bu üretimin % 18’i yeraltı işletmesinden, % 83’ü ise açık işletmeden sağlanmıştır. Rödovans üretimin (satılabilir) dağılımı şu şekildedir: 4.005.374 ton Soma yeraltı üretimi, 49.039 ton Çan açık işletme üretimi, 133.865 ton Milas açık işletme üretimidir. Soma Çan ELİ TOPLAM Yatağan Milas GELİ TOPLAM Tavşanlı Ilgın GLİ TOPLAM Seyitömer Orhaneli SLİ TOPLAM TKİ Toplam RÖDOVANS GENEL TOPLAM BÖLGELER SATILABİLİR ÜRETİM [TON] TÜVENAN ÜRETİM [TON] Ek-78. Bölgelere Göre Tüvenan-Satılabilir Üretim Miktarları ve Oranlar, 2008 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 105 LİNYİT TÜKETİMİ, X 1000 TON Sanayi [1] Isınma [2] Piyasa [3] Termik [4] LİNYİT SATIŞ MİKTARI [TON] 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 Soma 3,219 6,877 Çan 194 1,736 Yatağan 46 5,031 Milas - 6,962 1,405 Tavşanlı 2,396 Ilgın 139 - GENEL TOPLAM İÇİNDEKİ ORANI, % Seyitömer 192 5,949 Orhaneli 15 1,481 48.3 3.0 51.3 45.2 3.4 48.7 100 DİĞER 776 TERMİK PİYASA 44.1 46.1 2.6 2.8 46.7 48.9 1.3 0.7 1.3 0.7 24.1 34.3 0.6 2.0 24.8 36.3 5.3 2.8 0.4 0.2 5.7 3.0 21.5 11.1 100 100 30.7 4.9 35.6 11.8 16.0 27.8 14.3 0.6 14.9 14.6 3.5 18.1 3.6 100 16.2 5.2 14.4 40.2 83.6 41.7 9.3 [1/5X100] 15.7 4.8 14.0 0.9 0.4 22.9 16.4 22.6 3.1 1.0 2.7 100.0 9.9 [2/5X100] 31.9 10.0 28.4 0.9 0.4 63.0 100.0 64.3 3.1 1.0 2.7 100.0 19.2 [3/5X100] 68.1 90.0 71.6 99.1 100.0 99.6 37.0 35.7 96.9 99.0 97.3 80.8 [4/5X100] TOPLAM İÇİNDEKİ ORANLARI, % Değerlendirme: TKİ’nin 2008 yılı toplam satış miktarı yaklaşık 36 milyon tondur. TKİ toplam satış miktarının sektörlere göre dağılımı şöyledir: Sanayi %9.3, ısınma %9.9 ve termik santral % 80.8. Aynı sektörlere göre Tavşanlı bölgesinin satış dağılımı ise şöyledir: Sanayi %40.2, ısınma %22.9 ve termik santral % 37. Tavşanlı bölgesinin toplam termik santral satışlarındaki payı %4.8 olurken, sanayideki payı %45.2 ve ısınmadaki payı ise %24.1 olarak gerçekleşmiştir. 23.4 5.9 29.3 17.1 23.6 40.7 4.8 4.8 20.2 5.0 25.2 100 TOPLAM [5] Sanayi Isınma Piyasa Termik TOPLAM Soma 1,632,645 1,586,590 3,219,235 6,877,391 10,096,626 Çan 100,785 93,153 193,938 1,736,389 1,930,327 ELİ TOPLAM 1,733,430 1,679,743 3,413,173 8,613,780 12,026,953 Yatağan 46,139 46,139 5,030,676 5,076,815 Milas 6,962,156 6,962,156 GELİ TOPLAM 46,139 46,139 11,992,832 12,038,971 Tavşanlı 1,527,589 868,701 2,396,290 1,405,089 3,801,379 Ilgın 116,525 22,862 139,387 139,387 GLİ TOPLAM 1,644,114 891,563 2,535,677 1,405,089 3,940,766 Seyitömer 192,136 192,136 5,948,550 6,140,686 Orhaneli 14,611 14,611 1,481,365 1,495,976 SLİ TOPLAM 206,747 206,747 7,429,915 7,636,662 DİĞER 775,554 775,554 775,554 GENEL TOPLAM 3,377,544 3,599,746 6,977,290 29,441,616 36,418,906 BÖLGELER Ek-79. TKİ Satış Miktarının Sektör ve Bölgelere Göre Dağılımı, 2008. (Piyasa = Isınma+sanayi) 106 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Memur 3,946 4,020 4,431 3,335 2,855 2,780 2,696 2,579 2,490 2,502 2,433 2,358 2,277 İşçi Toplam 23,308 27,254 25,475 29,495 27,855 32,286 19,192 22,527 14,553 17,408 13,582 16,362 11,949 14,645 10,407 12,986 10,153 12,643 9,472 11,974 8,800 11,233 8,199 10,557 6,791 9,068 PERSONEL * Rödovans üretimi dahil değil 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Yıllar DEKAPAJ ÜRETİM* SATIŞ (x1000m3/yıl) (satılabilir) [x1000 ton/yıl] İşletme Müteahhit Toplam [x1000ton] Piyasa Termik Toplam 19,768 40,501 60,269 13,641 5,458 8,059 13,517 76,743 90,189 166,932 30,993 19,580 10,188 29,768 123,896 52,705 176,601 36,859 10,138 28,056 38,194 97,820 67,684 165,504 33,421 7,055 25,339 32,394 111,870 105,253 217,123 39,198 5,831 33,478 39,310 97,740 113,803 211,543 33,609 4,834 28,910 33,744 99,637 81,713 181,349 30,661 5,541 25,323 30,864 94,179 78,996 173,175 25,685 6,407 18,990 25,397 97,850 116,346 214,196 24,349 6,277 19,026 25,303 93,219 175,662 268,881 26,932 5,971 22,434 28,405 90,042 194,753 284,795 27,493 6,453 23,362 29,815 94,318 174,020 268,338 26,210 6,493 25,074 31,567 89,660 125,031 214,691 31,684 6,977 29,442 36,419 Ek-80. Yıllar İtibarıyla TKİ İle İlgili Çeşitli Göstergeler. KAR/ZARAR YATIRIM [X1000] [X1000] [TL/yıl] [$/yıl] [TL/yıl] [$/yıl] $/ton 1 7,895 12 161,842 11.86 12 23,166 180 347,490 11.21 -200 -76,687 122 46,779 1.27 10,242 224,089 212 4,638 0.14 10,978 17,600 4,297 6,889 0.18 4,516 3,693 5,800 4,743 0.14 125,092 83,140 9,604 6,383 0.21 87,766 58,694 14,629 9,783 0.38 118,797 83,522 27,395 19,260 0.79 28,578 21,314 14,967 11,163 0.41 39,571 27,651 33,998 23,757 0.86 18,332 14,085 25,667 19,721 0.75 196,001 151,598 34,267 26,504 0.84 501 1,051 1,142 1,484 2,252 2,054 2,094 1,978 1,926 2,249 2,448 2,483 3,494 Genel verimlilik, [ton/kişi] Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 107 108 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-81. TKİ Satılabilir Üretiminin Bölgelere Göre Dağılımı, 2008 NO BÖLGELER SATILABİLİR ÜRETİM, [TON] DAĞILIM [%] 1 Soma 6,320,543 17.6 2 Çan 1,742,254 4.9 3 Yatağan 4,865,722 13.6 4 Milas 7,336,182 20.5 5 Tavşanlı 3,814,406 10.6 6 Ilgın 82,715 0.2 7 Seyitömer 6,977,187 19.4 8 Orhaneli 545,325 1.5 31,684,334 100 TOPLAM* Seyitömer % 22.0 Orhaneli % 1.7 Ilgın % 0.3 Soma % 19.9 Tavşanlı % 12.0 Çan % 5.5 Yatağan % 15.4 Milas % 23.2 * Rödovans üretim dahil değil Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 109 Ek-82. Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008) NO BÖLGELER 1 Soma Maliyet, TL/ton Maliyet, $/ton Genel Satılabilir Personel Verimlilik, Üretim Ticari Üretim Ticari Üretim, ton Sayısı Ton/kişi Maliyeti maliyet Maliyeti maliyet 6,320,543 2,452 2,578 52.62 70.9 Ek-82.Bölgelere Göre Genel Verimlilik ve Üretim Maliyeti İlişkisi (2008) Maliyet, Maliyet, 57.16 $/ton 2 Çan Satılabilir 1,742,254 440 3,960TL/ton 45.55 Genel Personel NO BÖLGELER Üretim, Verimlilik, Üretim Ticari Üretim Ticari Sayısı 3 Yatağan ton 4,865,722 909 Maliyeti 5,353maliyet 23.79 31.7 Ton/kişi Maliyeti maliyet 14 2 35 46 5 67 78 8 Soma Milas 6,320,543 2,452 7,336,182 Çan 1,742,254 440 Tavşanlı4,865,722 3,814,406 Yatağan 909 Milas Ilgın 7,336,182 488 82,715 Tavşanlı 3,814,406 2,382 6,977,187 IlgınSeyitömer 82,715 147 Seyitömer 812 Orhaneli6,977,187 545,325 Orhaneli 545,325 533 GENEL TOPLAM 31,684,000 GENEL TOPLAM 31,684,000 90 9,068 2,578 488 3,960 2,382 5,353 15,033 147 1,601 812563 8,593 533 1,023 9,068 52.62 15,033 70.9 13.1340.5 45.55 57.16 35.0 1,601 31.7 82.2618.3 23.79 13.13 563 19.47 30.8210.1 82.26 105.82 63.3 8,593 95.42 10.7323.7 30.82 10.73 1,023 19.39111.578.3 111.57 69.99 85.8 3,494 - 3,494 212.15 8 NO 1 2 3 4 5 6 7 8 80 Üretim maliyeti, [$/ton] 70 5 60 50 1 40 30 6 20 - 212.15 163.2 35.0 44.0 18.3 24.4 10.1 15.0 63.3 81.4 23.7 73.4 8.3 14.9 85.8 53.8 - 163.2 Bölge Soma Çan Yatağan Milas Tavşanlı Ilgın Seyitömer Orhaneli 4 7 0 44.0 105.82 24.4 15.0 95.42 81.4 19.39 73.4 14.9 69.99 53.8 54.5 3 10 0 y = 2073 x-0.542 n = 8, r = 0.719 2 - 54.5 19.47 40.5 2000 Değerlendirme: 4000 6000 8000 10000 Genel verimlilik, [ton/kişi] 12000 14000 16000 Değerlendirme: İşletmelerimizde genel işçilik verimi artarken üretim maliyeti İşletmelerimizde genel işçilik verimi artarken üretim maliyeti ise düşmektedir. Genel işçilik ise düşmektedir. Genel işçilik veriminin üretim ölçeğinin arması ile veriminin artması ise üretim ölçeğinin arması ile mümkünartması olmaktadır.ise Örneğin Yatağan, Milas Seyitömer bölgelerinde yüksek üretim miktarlarına bağlı olarak üretim maliyetleri de mümkün olmaktadır. Örneğin Yatağan, Milas Seyitömer bölgelerinde yüksek 18.3 , 10.1 ve 8.3 $/ton gibi düşük seviyelere inmiştir. Orhaneli bölgesinde üretim ölçeği üretim miktarlarına bağlı olarak üretim maliyetleri de 18.3 , 10.1 ve 8.3 $/ton düşük olmasına bağlı olarak birim maliyet de 85.8 $/ton gibi en yüksek değere ulaşmıştır. gibi düşük seviyelere inmiştir. Orhaneli bölgesinde üretim ölçeği Tavşanlı bölgesinde üretim rakamının yüksek olmasına rağmen gerek üretimin yaklaşık % düşük olmasına 20’sinin yeraltı üretiminden sağlanması gerekse yüksek sayısı değere maliyetlerin bağlı olarak birim maliyet de 85.8 $/ton gibipersonel en yüksek ulaşmıştır. Tavşanlı nispeten artmasına neden olmuştur. bölgesinde üretim rakamının yüksek olmasına rağmen gerek üretimin yaklaşık % 20’sinin yeraltı üretiminden sağlanması gerekse yüksek personel sayısı maliyetlerin nispeten artmasına neden olmuştur. 1 $ = 1.30 TL (2008 yılı) Kaynak TKİ,2011 1 $ = 1.30 TL (2008 yılı) Kaynak TKİ,2011 110 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-83. TKİ Gelirlerinin Dağılımı, TKİ 2010 Yıllar Termik 2002 [1] 489,515 TKİ GELİRLERİ, [x 1000 TL] Teshin Faiz Rödovans Diğer [2] [3] [4] 302,140 10,934 880 8,661 2003 461,718 406,291 29,914 7,508 20,475 2004 650,857 474,651 13,324 9,816 2005 656,296 527,803 1,703 18,601 2006 722,060 659,908 545 30,860 2007 897,212 775,648 704 ORANLAR [2/5] [3/5] [4/5] TOPLAM [1/5] [5] 812,130 x 100 x 100 X 100 x100 60.28 37.20 1.35 0.11 925,907 49.87 43.88 3.23 0.81 41,443 1,190,091 54.69 39.88 1.12 0.82 24,546 1,228,948 53.40 42.95 0.14 1.51 43,785 1,457,159 49.55 45.29 0.04 2.12 39,014 25,574 1,738,152 51.62 44.62 0.04 2.24 2008 1,115,581 1,006,842 1,171 46,326 20,819 2,190,740 50.92 45.96 0.05 2.11 2009 1,161,596 1,099,989 57,943 41,932 2,362,428 49.17 46.56 0.04 2.45 968 ORTALAMA 52.44 43.29 0.75 1.52 65 Toplam gelir içindki oranı, % 60 Termik 60 55 55 Teshin 53 52 50 50 45 50 45 44 40 51 49 45 46 47 43 40 37 35 30 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Değerlendirme: TKİ gelirlerinin dağılımı incelendiğinde; 2001 yılında toplam gelirin yaklaşık % 60’ını termik % 37’sini Teshin (ısınma +sanayi ) oluşturduğu görülmektedir. Bu yıldan sonra termik santral gelirlerinin sürekli bir azalma eğilimi gösterdiği görülmektedir. Bu durum 90’lı yılların ortasından itibaren yerli kömürlerimize karşı yürütülen haksız kampanyaların sonucu olarak gündeme gelen (ithal kömür+doğal gaz) kullanımının yaygınlaştırılmak istenmesinden kaynaklandığı açıktır. Termik santral gelirlerindeki azalma Teshin (sanayi+ısınma) gelirlerinde bir miktar artış olarak kendini gösteriyor. 2009 yılında her iki tüketim alanının oransal dağılımı yaklaşık birbirine eşit hale gelmiştir. Son yıllar itibarı ile faiz gelirlerindeki düşüş ve rödovans gelirlerindeki artış dikkat çekicidir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 111 Ek-84. Türkiye, TKİ ve Tavşanlı Bölgesi Linyit Üretim Büyüklükleri ve Oranlar Üretim Yıl Oran [x1000] Tavşanlı TKİ Türkiye [1/2] [1/3] [2/3] Üretim artış hızı, % Tavşanlı TKİ Türkiye 59 - - - 7 56 -10.6 -16.2 -10.6 14 8 56 4.7 -5.2 -5.3 57,708 14 6 47 13.1 10.6 32.1 27,493 61,484 13 6 45 -8.0 2.1 6.5 3,338 26,210 72,121 13 5 36 -3.2 -4.7 17.3 2008 3,814 31,684 76,171 12 5 42 14.3 20.9 5.6 2009 3,513 28,443 75,577 12 5 38 -7.9 -10.2 -0.8 Ort. 3,485 27,682 60,575 13 6 45 0.3 -0.4 6.4 [1] [2] [3] x100 x100 2002 3,539 30,661 51,660 12 7 2003 3,164 25,685 46,168 12 2004 3,313 24,349 43,709 2005 3,747 26,932 2006 3,449 2007 x100 80,000 Türkiye 72,121 61,484 57,708 28,443 31,684 26,210 27,493 25,685 20,000 24,349 30,000 26,932 40,000 43,709 46,168 51,660 50,000 30,661 Satılabilir üretim, [x1000 ton] 60,000 75,577 TKİ 76,171 TAVŞANLI 70,000 10,000 0 3,539 3,164 2002 Kaynak, TKİ, 2009 3,313 2003 3,747 2004 3,449 2005 3,338 2006 3,814 2007 3,513 2008 2009 112 A.O.Yılmaz, Bölüm-I Ek-85. TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü Statik ömrü 89 yıl Statik ömrü 89 yıl 100 100 t, Dinamik ömür, yılyıl t, Dinamik ömür, 90 90 80 80 t1 73 year t1 73 year 70 70 t2 63 year t2 63 year 60 t 56 year 60 t 3 56 year 3 50 50 40 40 % 0.5 üretim artışı % 0.5 üretim artışı 30 30 % 1 üretim artışı % 1 üretim artışı 20 20 İlk üretim: 6 İlk üretim: ton/yıl 27.6x10 27.6x106 ton/yıl R = 2458 x 106 ton 0 R = 2458 x 106 ton 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 R = Rezerv, x106 ton R = Rezerv, x106 ton Ek-85.TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü Ek-85.TKİ Linyit Rezervinin Dinamik Ömrü %1.5 üretim artışı %1.5 üretim artışı 10 10 Ek-86. Elektrik Üretimi Projeksiyonu 1200 1200 1000 1000 Elektrik Talebi, TWh Elektrik Talebi, TWh 800 800 981 TWh 981 TWh 807 TWh 807 TWh 662 TWh 662 TWh 600 600 543 TWh 543 TWh 400 400 %8 %%87 %7 %6 %%65 200 %5 200 0 0 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030 Ek-86.Elektrik Üretimi Projeksiyonu Ek-86.Elektrik Üretimi Projeksiyonu BÖLÜM – II TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TERMİK SANTRALLARDA KULLANIMININ “3E (ENERJİ - EKONOMİ - EKOLOJİ)” DENGE YAKLAŞIMINA GÖRE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ANALİZİ Doç. Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı İSTANBUL Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 115 1. GİRİŞ Kömür, enerjiye dönüştürülme sürecindeki SO2 ve CO2 baca gazı emisyonlarından dolayı çevreye olan olumsuz etkilerine ve kullanımına karşı tutum ve davranışlara rağmen yıllık ortalama %1.8’lik artışla küresel yerini ve önemini korumaktadır. Ülkemizdeki kömürlerimiz; hava kirliliği yarattığı gerekçesi ile aşağıdaki tarihsel süreçlerdeki girişimlerle adeta ürettirilmeden yeraltında varolduğu gibi bırakılmak istenmiştir. Bunlar; • 1984-1994 dönemlerinde SO2 emisyonunu önlemek adına yabancı kaynaklı doğal gaz alım sözleşmesi, • 2008 yılında imzalanan CO2 emisyonuna bağlı Kyoto Sözleşmesi ve ardından yapılan girişimler olarak sıralanabilir. Özellikle kömürün enerji yakıtı olma liderliğini azaltmaya zorlayacak bir yaptırımlar bütünü olarak dikkat çeken Kyoto Sözleşmesi girişimiyle, Türkiye’ye 2020 yılına kadar CO2 emisyonları bakımından bir geçiş süresi tanınmıştır. Bundan dolayı, ülkemiz CO2 emisyon indirimine bağlı malî bir yükümlülüğün “yaptırımsal farkındalığından” bugün için uzak görünmektedir. Bu sürede yabancı sermaye desteği ile dış kaynaklı kömür ve doğal gaza bağlı termik santrallar kurulmaya çalışılmaktadır. Böylelikle, ülkemiz enerji üretimi hammaddesi için dışa bağımlı duruma getirildikten ve Kyoto Sözleşmesi de 2020 yılında yürürlüğe girdikten sonra, yerli kömürümüzü enerji üretiminde kullanmak mümkün olamayacaktır. Bu sürecin ülkemiz ve kömür işletmelerimiz ile bu iş dalından geçinen Türk mühendislerimize ve Türk işçilerimize yaratacağı olumsuz etkiler gözden uzak tutulmaktadır. Konu; “küresel ısınma” ve “dünya vatandaşlığına büründürme” propagandası ile “kendi vatandaşlığını unutturmak”, böylece yerli kömürün kullanılmasını önlemek sürecine getirilmiştir. Yerli ve ucuz enerji kaynağımız olan kömür konusunda yukarıda özetlenen bu iki önemli ve tarihî girişimin ülkemize sadece ekonomik boyutta neler kaybettirdiği ya da kaybettirmeye devam edeceği kamuoyu tarafından iyi bilinmekle birlikte ne yazıktır ki bilimsel ve teknik boyutuyla sorgulanamamaktadır. Kömür varlığımızın gerek çevreye olumsuz etkilerine sığınılarak, gerekse “yanlış ve yabancılaştırılmış enerji politikalarıyla” kullanım dışı bırakılması çabaları bu konunun bilimsel ve teknik boyutuyla titizlikle irdelenmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda ve kitabın bu bölümünde; Tunçbilek Havzası kömürlerinin termik santrallerde kullanımının yakıt kalite karakteristiklerine göre analiz ve değerlendirmesi, Türkiye’nin mevcut enerji kaynakları içinde kömürün yeri ve ekonomik önemi, yeni ve eski yakma teknolojilerine göre SO2, CO2 gibi emisyon değerlerinin hava kirliliği olgusuna göre analizi ve CO2’nin doğal yutak alanları (ormanlar) ile tutulabilmesine ilişkin veriler, “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji) denge yaklaşımı” ile 1990-2011 yılları için sayısal olarak analiz edilip değerlendirilmiştir. 116 N. Tokgöz, Bölüm-II 2. TERMİK SANTRALLARDAKİ HAVA KİRLİLİĞİ OLGUSUNU BELİRLEYEN VE DENETLEYEN BÜYÜKLÜKLER AÇISINDAN GENEL BİR DEĞERLENDİRME Hava kirliliği karmaşık olduğu kadar, birbirini izleyen kimyasal ve fizyolojik etkiler yapan reaksiyonlar sürecine sebep olmaktadır. Fosil bir yakıt olan kömürün termik santrallarda (veya sobalarda) yakılmasıyla kirletici katı-gaz atık salımı ve yayılımının hava kirliliğine ve dolayısıyla çevreye (canlı, cansız) olumsuz etkileri, ancak aşağıdaki bağımsız değişkenlerin etki derecelerine göre çok değişkenli bir fonksiyonel analiz sürecinde analitik olarak sorgulanıp, bazı kestirimler yapılabilir. Bu değişkenler: • Yeryüzü şekli ve özellikleri: Dağlık arazi, düz veya çukurluk alanların dağlık arazi ile karşılıklı etkileşimleri, vd.) • Meteorolojik özellikler ile bu özelliklerin arazinin yapısına bağlı olan değişimleri: Rüzgâr hızı, yönü, soğuk hava çökelmeleri ve tekerrür sıklığı, hava koridorlarının sayısı ve çarpık kentleşme ile termo-dinamik etkinliği, ısı adaları oluşumu, vd.) • Yakıt (kömür) hammaddesi: Türü, rezervi, üretimi, tane boyutu, kalitesi, tüketim alanı ve miktarları, vd.) • Kullanılan kömür temizleme ve zenginleştirme teknolojilerinin durumu: (Islak ve kuru yöntemlerle zenginleştirme teknikler, v.d). • Kömürü yakma yöntemlerindeki teknolojik yenilikler: Çeşitli akışkan yatakta yakma teknikleri (atmosferik dolaşımlı –kabarcıklı v.d)] • Emisyon giderim teknikleri [Islak ve kuru baca gazı kükürt arıtma yöntemleri, kül depolama alanların varlığı, ormanların (doğal yutak alanlar) geliştirilmesi ve böylece CO2’nin doğal olarak bağlanması, diğer CO2 tutma ve depolama teknolojileri]. olarak sıralanabilir. Her biri tek başına bir bağımsız değişken niteliğinde olan bu büyüklüklerin sadece bir veya bir kaçı ele alınarak bir ülkeye emisyon (kirletici) faturası kesmeğe kalkışmak(*), bilimsellikten uzak ve anlamsızdır. Örnek olarak; sadece “yakıta (kömüre)” hava kirlenmesine sebep olan fosil bir kaynak olarak yaklaşmak doğru olamaz. Böyle bir yaklaşım yerine, ortamı oluşturan tüm faktörlerin (*) 1995 yılında İstanbul İlinde Kilyos-Karaburun arası kömür ocaklarından üretilen ve ısınma amaçlı tüketilen kömüre Valiliğe bağlı İl Mahalli Çevre Kurulu tarafından yüksek kükürt içeriği sebebiyle ortaya çıkan SO2 emisyonu salınımından dolayı sınırlama getirilmiştir. Böylelikle, kömür üretimi hava kirliliği yarattığı gerekçesiyle durdurularak, yerine ithâl doğal gazla ısınma dönemine geçilmiştir. Bu gelişme karşısında, mesleki sorumluluk gereği kamuoyunu doğru bilgilendirme adına TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi’nin öncülüğünde ve Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU’nun editörlüğünde “Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği” adlı kitap yayımlanarak, hava kirliliği olgusunun karmaşık bir olgu olduğu, faturanın sadece yakıta (kömüre) kesilemeyeceği konusu, bilimsel, teknik, ekonomik analiz ve değerlendirmelerle ortaya konulmuştur (Arıoğlu, 1995). Sözkonusu kitap, bugün gelinen noktada 17 yıl sonrasının öngörüsünü doğrulayan tarihi bir bilimsel belge niteliğini sürdürmesi açısından fevkalâde dikkat çekicidir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 117 karşılıklı etkileşimlerinin belirlenip, etki derecelerinin önem ve önceliklerine göre analiz edilmesi gerekir. Tersi tutumlar veya politikalar, bir ülkedeki kamu payının azaltılarak “yanlış ve yabancılaştırılmış enerji politikalarına” yönelimi körüklemekten başka bir işe yaramaz (Tokgöz-Arıoğlu, 2009; Arıoğlu,1995; Arıoğlu-Tokgöz, 1993). Kömürün jeolojik olarak doğal oluşum sürecine müdahale şansı olunamayacağına göre, kömürün kirletici gaz (atık emisyon) üretimini belirleyen ve denetleyen en önemli teknik yöntem olan kullanılan “yakma teknolojisi” üzerinde durmak gerekmektedir. 2.1. Tunçbilek ve Seyitömer Termik Santrallarının Yeryüzü Şekli ve Meteorolojik Şartlara Göre Konum ve Durum Analizleri Bu bölümde, Tunçbilek ve Seyitömer termik santrallarının Kütahya’nın hava kirliliği üzerinde etkisinin yeryüzü şekli ve meteorolojik özelliklere göre konum ve durum analizi yapılmıştır. Şekil 1 çerçevesinde sunulan kesitlerdeki bulgulara göre ulaşılan sonuçlar ve değerlendirmeler aşağıda sıralanmıştır (Kantarcı, 2012) • Kütahya Ovası ile güneyindeki dağlık arazi arasında ova ve dağ meltemleri oluşmaktadır. Özellikle dağlık arazinin kuzey yamaçlarına yığılan veya ısınıp ova meltemleri halinde yamaç yukarı yükselen hava kütleleri gece soğumaktadırlar. Soğuyan havanın içerdiği su buharı yoğuşmakta ve ağırlaşan hava yamaç aşağı akmaktadır. Bu soğuk hava Kütahya üzerinde ve ovada çökelmektedir [Bkz. Şekil 1 (a)]. Diğer bir anlatımla; soğuk havanın Tavşanlı-Kütahya Oluğuna çökelmesinde kuzeyde ve güneyde yer alan iki dağlık kütle etkili olmaktadır. Soğuyan hava taşıdığı kirleticilerle birlikte (SO2 yüklü) alçak araziye çökelmektedir. • Kuzey yönlerden esen hâkim rüzgârlar termik santral baca gazlarını (özellikle Seyitömer Termik santralinin) Kütahya üzerine taşımaktadırlar. • Tavşanlı - Kütahya oluğu kirli havayı batıdan doğuya doğru yöneltmektedir. Kirli hava alçak arazide soğuk ve kirli hava olarak çökelmektedir. • Kuzeydeki iki termik santralin baca gazlarındaki SO2 ile uçucu külleri önemli ve etkili kirlilik kaynaklarıdır. Bu termik santralleri kapatmak, başka bir yere taşımak veya ürettikleri elektrik enerjisinden vazgeçmek mümkün değildir. Termik santrallerin yenilenmesi sürecinde yakma sistemlerinin ve akışkan yatakta yakma sistemlerine dönüştürülmesi ve baca gazlarını gidermek için SO₂’i arıtma (desülfürizasyon) tesislerinin eklenmesi veya yöntemlerinin kullanılması, hava kirlenmesini ivedilikle önleyecek en iyi çare olarak görünmektedir. 2.2. Tunçbilek Havzası Kömürlerinin Termik Santrallarda Kullanılacak Yakıt Kalite Karakteristiklerine Göre Analiz Ve Değerlendirmesi Kömür içeriği; madenin yeri, derinliği, yayılımı ve jeolojik oluşum şartlarına bağlı olarak gerek üretim sürecinde gerekse harmanlama ve stok sahalarında büyük değişkenlikler sunabilir. Kömürde istenilen şartlarda kalitede “tekdüzelik (homojenite)” ve “süreklilik” sağlamak özellikle jeolojik oluşum koşullarına bağlı “doğal değişkenlik”den dolayı oldukça zordur. Termik santral perspektifinden ÇÖKELMESİNE SEBEP OLMAKTADIR KUZEY RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARIVE VE KUZEY SOĞUYAN HAVA HAVA SOĞUYAN KUZEY RÜZGÂRLARI VE İKİ TERMİK SANTRALIN İKİ TERMİK SANTRALIN SOĞUYAN HAVA BACA GAZLARININ BACA GAZLARININ İKİ TERMİKOVASINDA SANTRALIN KÜTAHYA KÜTAHYA OVASINDA BACA GAZLARININ ÇÖKELMESİNE SEBEP ÇÖKELMESİNE SEBEP KÜTAHYA OVASINDA OLMAKTADIR OLMAKTADIR TÜRKMEN DAĞI DAĞI TÜRKMEN 800 1000 1200 1400 1600 1800 HARMANCIK’TAN HARMANCIK’TAN TÜRKMEN DAĞİ’NA DAĞİ’NA TÜRKMEN YATAY MESAFE MESAFE km km YATAY HARMANCIK’TAN TÜRKMEN DAĞİ’NA YATAY MESAFE km 00 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2000 2000 1900 1900 1800 1800 1700 1700 1600 1600 1500 1500 1400 1400 1300 1300 1200 1200 1100 1100 1000 1000 900 900 800 800 700 700 600 600 500 500 400 400 300 300 200 200 100 100 00 SO K K TÜRKMENDAĞI TÜRKMENDAĞI 1665 m m 1665 969 m 969 m m 969 KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KUZEYBATI KIZILTEPE TEPEKUZEYBATI KIZIL RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI 1180m m SEYİTÖMER SEYİTÖMER 1180 İSHAKÇILAR İSHAKÇILAR 1300m m 1300 1180 m SEYİTÖMER TERMİKSANTRALI SANTRALI TERMİK TERMİK SANTRALI İSHAKÇILAR 1300 m GECE SOĞUYAN HAVADAKİ NEM YOĞUŞUR VE HAVA AĞIRLAŞARAK YAMAÇ AŞAĞI AKAR (DAĞ MELTEMLERİ). KÜTAHYAOVASINA OVASINAÇÖKELEN ÇÖKELENSOĞUK SOĞUKVE VEKİRLİ KİRLİ HAVA HAVA İNSANLARA, İNSANLARA, HAYVANLARA, HAYVANLARA,BİTKİLERE BİTKİLEREZARAR ZARARVERMEKTEDİR. VERMEKTEDİR. KÜTAHYA (Kantarcı, 2012). M. DOĞAN KANTARCI M. DOĞAN KANTARCI OLUKBOYUNCA BOYUNCA OLUK BATIRÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI BATI 1350m m KUZEYBATI 1350 KIZIL TEPE RÜZGÂRLARI 1350 m OLUK BOYUNCA BATI RÜZGÂRLARI AÇIKLAMA: AÇIKLAMA: KÜTAHYA’NIN YÜKSELTİSİ 969 m. KUZEY VE BATI RÜZGÂRLARI ETKİLİ. AÇIKLAMA: KÜTAHYA’NIN YÜKSELTİSİ 969 m.KUZEY KUZEY VEBATI BATI RÜZGÂRLARI ETKİLİ. KÜTAHYA İLE GÜNEYİNDEKİ DAĞLAR ARASINDA 800-1000 m YÜKSELTİ FARKIETKİLİ. VAR. KÜTAHYA’NIN YÜKSELTİSİ 969 m. VE RÜZGÂRLARI KÜTAHYA İLE GÜNEYİNDEKİ GÜNEYİNDEKİ DAĞLARARASINDA ARASINDA 800-1000 m mYÜKSELTİ YÜKSELTİFARKI FARKIVAR. VAR. GÜNDÜZ ISINAN BACA GAZLARI DAĞ YAMAÇLARINDA YÜKSELMEKTEDİR. KÜTAHYA İLE DAĞLAR 800-1000 GECESOĞUYAN NEMGAZLARI YOĞUŞURDAĞ VE HAVA AĞIRLAŞARAKYÜKSELMEKTEDİR. YAMAÇ AŞAĞI AKAR (DAĞ MELTEMLERİ). GÜNDÜZHAVADAKİ ISINAN BACA BACA GAZLARI DAĞ YAMAÇLARINDA YÜKSELMEKTEDİR. GÜNDÜZ ISINAN YAMAÇLARINDA KÜTAHYA OVASINA ÇÖKELEN SOĞUK NEM VE KİRLİ HAVA İNSANLARA, HAYVANLARA, BİTKİLERE ZARAR VERMEKTEDİR. M. DOĞAN KANTARCI GECE SOĞUYAN HAVADAKİ YOĞUŞUR VE HAVA AĞIRLAŞARAK YAMAÇ AŞAĞI AKAR (DAĞ MELTEMLERİ). ALİPAŞA 1500 m 1500 m YAYLASI 1500 m ALİPAŞA ALİPAŞA YAYLASI YAYLASI GÜMÜŞ DAĞI 1830 m GÜMÜŞ DAĞI DAĞI GÜMÜŞ 1830m m 1830 M. DOĞAN KANTARCI 2. KÜTAHYA’NIN GÜNEYİ YARAN DAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-YELLİCE DAĞ KÜTLESİ İLE KAPATILMIŞTIR. 3. KUZEY YÖNLERDEN ESEN HAKİM RÜZGÂRLAR BACA GAZLARINI KÜTAHYA ÜZERİNE TAŞIMAKTADIRLAR. 4. KÜTAHYA ‘DA VE ÇEVRESİNDE ISINMAK İÇİN KÖMÜR KULLANILMAKTADIR. 5. SOĞUYAN HAVA TAŞIDIĞI KİRLETİCİLERLE BİRLİKTE (SO₂YÜKLÜ) ALÇAK ARAZİYE ÇÖKELMEKTE DİR. ALAYUNT 950 m K SÖĞÜTLÜYAYLA YAYLA SÖĞÜTLÜ 1250m m 1250 TÜRKMENDAĞI 1665 m ALAYUNT950 950m m ALAYUNT SÖĞÜTLÜ YAYLA 1250 m TAVŞANLI-KÜTAHYA TAVŞANLI-KÜTAHYA 2 m OLUĞU 850-980 850-980 m OLUĞU SEYİTÖMER Termik Santrali SO22 SO SEYİTÖMER SEYİTÖMER Termik Termik Santrali Santrali 1.TAVŞANLI-KÜTAHYA OLUĞUNUN OLUĞUNUN YÜKSELTİSİ YÜKSELTİSİ850-980 850-980 m mARASINDADIR. ARASINDADIR. 1.TAVŞANLI-KÜTAHYA 2. KÜTAHYA’NIN KÜTAHYA’NIN GÜNEYİ GÜNEYİYARAN YARAN DAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-GÜMÜŞDAĞI-YELLİCE DAĞI-YELLİCEDAĞ DAĞ KÜTLESİ KÜTLESİİLE İLEKAPATILMIŞTIR. KAPATILMIŞTIR. 2. 3. KUZEY KUZEYYÖNLERDEN YÖNLERDEN ESEN ESENHAKİM HAKİMRÜZGÂRLAR RÜZGÂRLARBACA BACAGAZLARINI GAZLARINIKÜTAHYA KÜTAHYAÜZERİNE ÜZERİNETAŞIMAKTADIRLAR. TAŞIMAKTADIRLAR. 3. 4. KÜTAHYA ‘DA VE ÇEVRESİNDE ISINMAK İÇİN KÖMÜR KULLANILMAKTADIR. 4. KÜTAHYA ‘DA VE ÇEVRESİNDE ISINMAK İÇİN KÖMÜR KULLANILMAKTADIR. 5. SOĞUYAN HAVA TAŞIDIĞI KİRLETİCİLERLE BİRLİKTE (SO₂YÜKLÜ) ALÇAK ARAZİYE ÇÖKELMEKTEDİR. DİR. 1.TAVŞANLI-KÜTAHYA OLUĞUNUN YÜKSELTİSİKİRLETİCİLERLE 850-980 m ARASINDADIR. 5. SOĞUYAN HAVA TAŞIDIĞI BİRLİKTE (SO₂YÜKLÜ) ALÇAK ARAZİYE ÇÖKELMEKTE KÜTAHYA OVASI OVASI VE VE ÇEVRESİNDEKİ ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK DAĞLIK ARAZİ ARAZİ KÜTAHYA KÜTAHYA OVASI VE ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK ARAZİ 0 200 400 600 400 400 200 200 800 800 600 600 1200 1200 1000 1000 (c) (c) M. DOĞAN DOĞAN KANTARCI M. KANTARCI M. DOĞAN KANTARCI TÜRKMEN DAĞI PORSUK BARAJI 2000 Şekil Ovasına soğuksoğuk ve kirlive havanın çökelmesiçökelmesi ile çevresindeki dağlık arazi arasında 2012). Şekil1.1.Kütahya Kütahya Ovası'na kirli havanın ile çevresindeki dağlıkilişkisi arazi (Kantarcı, arasında ilişkisi (a) (a) AKITMAKTADIR. GÜMÜŞ DAĞI YELLİCE DAĞ DAĞ YELLİCE YELLİCE DAĞ GÜMÜŞ DAĞI DAĞI GÜMÜŞ KÜTAHYA OVASI KÜTAHYA OVASI OVASI KÜTAHYA SEYİTÖMER TERMİK SANTRALI SEYİTÖMER SEYİTÖMER TERMİK TERMİK SANTRALI SANTRALI SO2 TAVŞANLI-KÜTAHYA OLUĞU 850-980 m Şekil 1. Kütahya Ovasına soğuk ve kirli havanın çökelmesi ile çevresindeki dağlık arazi arasında ilişkisi (Kantarcı, 2012). (a) YARAN DAĞI YARAN DAĞI DAĞI YARAN KOCASU VADİSİ VADİSİ KOCASU TAVŞANLI OLUĞUNA OLUĞUNA TAVŞANLI KOCASU VADİSİ ÇÖKELEN SOĞUK SOĞUK VEOLUĞUNA ÇÖKELEN VE TAVŞANLI KİRLİ HAVANIN HAVANIN BİR SOĞUK VE ÇÖKELEN KİRLİ BİR KİRLİ HAVANIN BİR BÖLÜMÜNÜ GÜNEYE BÖLÜMÜNÜ GÜNEYE BÖLÜMÜNÜ GÜNEYE AKITMAKTADIR. AKITMAKTADIR. TAVŞANLI BATI RÜZGÂRLARI BATI RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI BATI TAVŞANLI TAVŞANLI KIZIL TEPE PORSUK BARAJI BARAJI PORSUK 24,0 24,0 32,0 YAYLACIK DAĞI 26,0 26,0 33,5 TERMİK SANTRALI 28,5 28,5 35,5 1600 1600 1400 1400 30,0 30,0 37,5 2000 2000 1800 1800 32,0 32,0 39,5 KUZEY DOĞU RÜZGÂRLARI 33,5 33,5 42,0 KUZEY RÜZGÂRLARI 35,5 35,5 45,0 KUZEYBATI RÜZGÂRLARI TUNÇBİLEK TUNÇBİLEK TERMİK TERMİK YAYLACIK DAĞI DAĞI YAYLACIK SANTRALI SANTRALI . KIZIL TEPE TEPE KIZIL TUNÇBİLEK 52,5 KUZEY DOĞU DOĞU KUZEY RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI 39,5 39,5 56,0 . -2,5 42,0 42,0 58,5 KUZEY RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI YÜKSELTİ m YÜKSELTİ m 52,5 52,5 71,5 KUZEY GÖRE KİRLİ HAVANIN YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ OLAYI HARİTA 2. KÜTAHYA OVASI VE ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK ARAZİ YAPISINA -7,5 YÜKSELTİ YÜKSELTİ mm SO22 86,5 86,5 KUZEYBATI RÜZGÂRLARI RÜZGÂRLARI KUZEYBATI -12,5 TUNÇBİLEK Termik Santrali 95,0 95,0 (b) 2,5 2,5 -2,5 -2,5 2,5 21,5 21,5 TAVŞANLI-ÇOBAN -KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUK VADİSİ-TÜRKMEN DAĞI KESİTİ KUZEYDE TUNÇBİLEK - YAYLACIK DAĞI - SEYİTÖMER KESİTİ İLE GÜNEYDE KÖYLÜ DAĞI-OLUK DAĞI-YARAN DAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-KÖTEĞİ DAĞI-YELLİCE DAĞ KESİTİ ARASINDA 110,0 110,0 HARİTA 2. 2. KÜTAHYA KÜTAHYA OVASI OVASI VE VE ÇEVRESİNDEKİ ÇEVRESİNDEKİ DAĞLIK DAĞLIK ARAZİ ARAZİ YAPISINA YAPISINA GÖRE GÖRE KİRLİ KİRLİ HAVANIN HAVANIN YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ YOĞUNLAŞMASI/ÇÖKELMESİ OLAYI OLAYI HARİTA 11,5 11,5 11,5 45,0 45,0 62,5 -12,5 -12,5 13,5 13,5 17,0 YELLİCE DAĞ 1776 m 105,0 YÜKSELTİ YÜKSELTİ mm 17,0 17,0 19,0 YELLİCE DAĞ 67,0 67,0 110,0 -7,5 -7,5 19,0 19,0 21,5 13,5 37,5 37,5 50,0 KÜTAHYA YELLİCE DAĞ 50,0 50,0 67,0 KÜTAHYA YELLİCE DAĞ KÖTEĞİ DAĞI 1776mm 1903 m1776 56,0 56,0 76,0 KÜTAHYA PORSUK 24,0 YELLİCE YELLİCEDAĞ DAĞ 58,5 58,5 86,5 YARAN DAĞI 1300 m 62,5 62,5 95,0 KESİT-5 71,5 71,5 KESİT-4 26,0 969 m 76,0 76,0 113,5 YARAN YARAN DAĞI DAĞI 1300 1300mm PORSUK PORSUK 105,0 105,0 KESİT-3 28,5 KÜTAHYA TUNÇBİLEK TUNÇBİLEK Termik Termik Santrali Santrali TAVŞANLI-ÇOBAN -KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUK -KÖPRÜÖREN-KÜTAHYA-PORSUKVADİSİ-TÜRKMEN VADİSİ-TÜRKMENDAĞI DAĞIKESİTİ KESİTİ TAVŞANLI-ÇOBAN M.DOĞAN DOĞANKANTARCI KANTARCI M. -- -- KESİT-5 KESİT-5 (b) KESİT-3 KESİT-3 KESİT-1 KÖTEĞİ KÖTEĞİDAĞI DAĞI 1903 1903mm 969 969mm KUZEYDETUNÇBİLEK TUNÇBİLEK --YAYLACIK YAYLACIK DAĞI DAĞI--SEYİTÖMER SEYİTÖMER KESİTİ KESİTİ İLE İLE KUZEYDE GÜNEYDEKÖYLÜ KÖYLÜ DAĞI-OLUK DAĞI-OLUKDAĞI-YARAN DAĞI-YARANDAĞI-GÜMÜŞ DAĞI-GÜMÜŞDAĞI-KÖTEĞİ DAĞI-KÖTEĞİDAĞI-YELLİCE DAĞI-YELLİCEDAĞ DAĞKESİTİ KESİTİARASINDA ARASINDA GÜNEYDE KESİT-2 KESİT-2 30,0 KÜTAHYA KÜTAHYA 113,5 113,5 KESİT-4 KESİT-4 KESİT-2 -KESİT-1 KESİT-1 118 N. Tokgöz, Bölüm-II Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 119 bakıldığında; bu değişkenliğin sistemin verimine doğrudan etkisini minimize edebilmek için “kömür kalite karakteristiklerinin” santral tasarım parametrelerine göre doğru belirlenip “süreç” karakteristiği ile kontrol altında tutulması gerekmektedir. Bu düşüncelerden hareketle, enerji yakıtı olarak Tunçbilek Havzası kömürlerinin termik santrallarda kullanımını belirleyen ve denetleyen kömür kalite karakteristiklerinden elementel analiz (karbon, hidrojen, azot ve kükürt) ve endüstriyel analiz (nem, kül, uçucu madde, sabit karbon) büyüklüklerine göre irdelenmesi ve değerlendirilmesi bu bölümde verilmiştir. 2.2.1. Elementel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt Kalite Karakteristiği Bu 1 verilerden, karbon (C sabit karbonun (CBu e) ve analiz s) 1991-2008 Tablo ve Şekil elementel 2’de istatistiksel olarak edilmiştir. değerler yılları yıllık arasında kömürdeki üretim süreç karakteristiğine göre değişkenliği Tablo 1 ve ortalama değerleri kapsamaktadır. Ayrıca, Şekil 3’de ise elementel karbon Şekil 2’de istatistiksel olarak analiz edilmiştir. Bu değerler yıllık ortalama değerleri (Ce), azot (N) ve hidrojen (H) içeriklerinin mertebe değişimleri ve kapsamaktadır. Şekil 3’de toplam ise elementel (Ce), azot (N) ve hidrojen birbirleri ile Ayrıca, olan ilişkileri 528 karbon adet (ASTM D5373) ham (H) içeriklerinin mertebe değişimleri ve birbirleri ile olan ilişkileri toplam 528 adet verinin analizi ile ortaya konulmuştur. (ASTM D5373) ham verinin analizi ile ortaya konulmuştur. 55 ( ) Tunçbilek (A):3 45 40 35 30 25 20 15 10 Elementel Karbon (%) Sabit Karbon (%) (+)Tunçbilek (B): 4-5 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Karbon İçeriği (%) 50 Şekil 2.2.1991-2008 arasında Tunçbilek Termik santralinin (A ve (A B üniteleri) Elementel Karbon Şekil 1991-2008yılları yılları arasında Tunçbilek Termik santralinin ve B üniteleri) Elementel (CKarbon Sabit Karbon (C , %) içeriğine göre sayısal değişim analizi. e, %) ve(C e, %) ve Sabits Karbon (Cs, %) içeriğine göre sayısal değişim analizi. Şekil 3 birlikte değerlendirildiğinde önemli elde Şekil 22veve 3 birlikte değerlendirildiğinde şu önemlişu bulgular eldebulgular edilmektedir: edilmektedir: • Elementel karbon içeriğinin Ce = %32 - 48 arasında olup, ortalama Ce = %32.90 Elementel karbon içeriğinin %32 - katsayısı 48 arasında olarak belirlenmiştir. Toplam 528 adet veri C için değişkenlik ise V=%olup, 8.86 e = ortalama Ce = %32.90 olarak belirlenmiştir. Toplam 528 değerlendirmede adet veri için olarak hesaplanmıştır. 18 yıllık gerçekleşen veriler üzerinden yapılan ise A:3 no’lu termik santral kömürün Ce = %44.64, B4:5 değişkenlik katsayısı iseünitesine V=% beslenen 8.86 olarak hesaplanmıştır. 18 no’’lu yıllık ünitesine beslenen kömürün ise Ce = %29.28 olduğu belirlenmiştir 1). gerçekleşen veriler üzerinden yapılan değerlendirmede ise A:3(Bkz. no’luTablo termik Ortalamalardaki bu farklılıkların ise, kömürün elementel karbon (Ce) içeriğinin, santral ünitesine beslenen kömürün Ce = %44.64, B4:5 no’’lu ünitesine jeolojik istiflenme bağlı olarak kaynaklanabileceği beslenen kömürün derinliğine ise C = %29.28 olduğu artmasından belirlenmiştir (Bkz. Tablo1). e Ortalamalardaki bu farklılıkların ise, kömürün elementel karbon (Ce) içeriğinin, jeolojik istiflenme derinliğine bağlı olarak artmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Nitekim, kömür üretiminde açık [H], Hidrojen İçeriği (%) [N], Azot İçeriği (%) 120 N. Tokgöz, Bölüm-II 3,0 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 [C(ort).] = 39.60 (%) [n = 528, S=3.51 % V= 8.86 %] [N(ort).] = 1.45 (%) [n =528, S=0.24% V= 16.82%] [C], Karbon İçeriği (%) 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 [Ce], Karbon İçeriği (%) [H(ort).] = 3.42(%) [n = 460, S=0.18 % V= 5.26%] [H] = 0.063[C]+0.94 r=0.946, n=460 Veri Büyüklükler Sayısı Ortalama Standart Sapma Değişkenlik Katsayısı %95 güven aralığında ortalamanın Alt limiti Üst limiti n X(ort.) S V (%) Karbon, C, (%) 528 39.60 3.51 8.86 39.30 39.90 Azot, N (%) 528 1.45 0.24 16.82 1.33 1.57 Hidrojen , H, (%) 528 3.42 0.10 5.26 3.40 3.44 Elementel analizlerde, ASTM / D5373 standardı kullanılmıştır. Şekil 3. 2011 yılı Tunçbilek Havzası kömürlerinin orijinal bazda Elementel Analiz değerlerine (Ce, N, H) Şekil 3. 2011 yılı Tunçbilek Havzası kömürlerinin orijinal bazda Elementel Analiz göre istatistiksel bir değerlendirmesi [n =Numune sayısı, r=Korelasyon katsayısı, =Ortalama değer, değerlerine (Ce, N, H) göre istatistiksel bir değerlendirmesi [n =Numune sayısı, S=Standard sapma, V=Değişkenlik ̅ katsayısı, )]. r=Korelasyon katsayısı, ( ⁄ ̅) katsayısı, =Ortalama değer, S=Standard sapma, V=Değişkenlik )]. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 121 düşünülmektedir. Nitekim, kömür üretiminde açık işletme üretim pano rezervlerinin dinamik ömürlerini tamamladığı, bundan sonra yeraltı işletmesi ile sürdürüleceği bildirilmektedir. • Karbon içeriğine bağlı olarak hidrojen içeriği ise azaldığı belirlenmiştir. Değişkenlik katsayısı ise V= %5.26 olarak hesaplanmıştır. 2.2.2. Endüstriyel Analiz Verilerine Göre Tunçbilek Kömürlerinin Yakıt Kalite Karakteristikleri Bu verilerden, Alt Isıl Değer (AID), Nem (N), Kül (K) ve toplam kükürt (St) ve yanabilir kükürt (Sy) değerlerinin 1991-2008 yılları arasında kömürdeki üretim süreç karakteristiğine göre değişkenliği Şekil 4’de verilmiştir. Ayrıca, 2011 yılı’ında (ilk altı aylık), termik santrala beslenen orijinal bazdaki kömürlerin, Alt Isıl Değeri (AID) ile Nem (N) ve Kül (K) arasındaki çoklu regresyon ilişkisi, toplam 218 ham veri üzerinden analiz edilerek termik santralin tasarım değerleri ile mertebe yakınsaklığı irdelenmiştir (Şekil 5). Şekil 4 ve Şekil 5 birlikte incelendiğinde şu önemli bulgu ve değerlendirmeler ön plana çıkmaktadır: • Tunçbilek termik santralının A (3) ünitesinin tasarım üst limitinin üstündeki (AID > 3900 kcal/kg) alt ısıl değerlerle çalıştığı dikkat çekmektedir (Bkz. Şekil 4a). Açık işletme Dragline panosunda üretilen kömürün alt ısıl değeri yaklaşık AID=5000 – 5200 kcal/kg değerine ulaşabilmektedir. Böyle bir durumda, B:4-5 no’lu termik santral ünite tasarım değerinin AID = 2170 ± 100 kcal/kg olduğu dikkate alındığında, bu tasarım değerinin oldukça üzerinde bir alt ısıl değer almaktadır. Bu kömürler, alt ısıl değeri daha düşük düzeyde olan kömürlerle harmanlanarak kalori değeri termik santral tasarım değerlerine çekilmektedir. 2011 yılı ilk altı ayı için alt ısıl değerlerin 2200-4100 kcal/kg arasında değiştiği görülmektedir (Şekil 5). Özellikle, kömürün ısıl değerinin; kısa zaman aralıklarında sık sık değişmesinin santral kazanlarında yarattığı ritim bozukluğunun giderilmesi ve yük stabilitesinin sağlanabilmesi için, santralda kullanılacak farklı özellikteki kömürlerin iyi karıştırılması, bir tekdüzelik (homojenizasyon) çalışması yapılması şarttır. Bu nedenle, gerek kömür ile çalıştırılacak yeni termik santralların tasarımı aşamasında, gerekse işletmedeki termik santrallarda kullanılacak ortalama kömür özellikleri; «Kömür Harmanlama -Homojenizasyon Projesi» yapılarak elde edilmesi gerekliliği bildirilmektedir (Taştekin, 2002). • Toplam kükürt değerlerinin 1993-2003 yılları arasındaki 10 yıllık süreçte, yaklaşık St ≤ %1.5 olarak gerçekleştiği, 2003 yılından sonra ise, yine aynı kükürt içeriğinin yükselerek maksimum St > %1.5 olarak gerçekleştiği dikkat çekmektedir (Şekil 4b). Özellikle 2006 yılından sonra toplam kükürt değerinin St = %2.0 - 2.5 olarak gerçekleştiği ve 2008 yılında ise bu büyüklüğün %3 değerine kadar yükseldiği görülmektedir. Nitekim, toplam kükürt için % 35.41olan değişkenlik katsayısı da bu durumu doğrulamaktadır (Bkz. Tablo 1). B:4-5 no’lu termik santral ünitesini besleyen kömür panolarındaki yanabilir kükürt içerikleri ise Sy = %0.6-1.4 arasında değiştiği görülmektedir (Şekil 4b). 10.12 8.93 3.41 2.46 46.74 30.81 (V), Değişkenlik Katsayısı, (%) 1.80 1.66 33.31 19.38 29.57 17.23 10.77 11.48 24.50 35.41 1.38 1.14 3.39 2.10 18.31 31.44 18 16 Sabit Karbon Cs (%) 0.39 0.50 1.40 1.56 18 17 Toplam Kükürt St (%) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Ce N+O St Elementel Analiz H Cs U N M Sy 22.68 18.06 20.52 15.94 9.42 12.10 2.03 2.07 17.12 21.58 18 1.13 1.08 0.75 0.80 24.48 29.12 0.33 0.27 0.96 1.37 17 15 Sk AID ÜID ( 0.22 0.46 0.16 0.36 31.49 23.70 0.06 0.09 0.44 0.19 18 16 ) Külde (Sk),(%) Kükürt , S (%) Yanabilir (Sy), (%) )], Alt ve Üst sınır değer= 21.19 43.48 17.21 39.52 20.26 9.32 3.89 3.86 41.49 19.22 18 18 K (%) N (%) 17 Kül Nem ̅ 4345 2675 4019 2379 7.61 11.05 318 289 2527 4182 18 18 ( ⁄√ 18.19 11.20 16.83 9.96 - - ) 4703 2915 4251 2603 9.86 11.43 442 305 2759 4477 17.51 10.58 18 18 18 18 19.69 12.21 17.80 10.90 - - 11.55 18.74 18 18 Üst Isıl (ÜID) (Kcal/kg) (MJ/kg) Isıl Değer Alt Isıl (AID) (Kcal/kg) (MJ/kg) ENDÜSTRİYEL ANALİZ Endüstriyel Analiz K ( ⁄ ̅) 28.15 23.96 26.25 22.04 6.31 8.18 1.72 1.88 23.01 27.19 18 16 Uçucu Madde U (%) (A):3 (B):4-5 [n =Veri sayısı, ̅ =Ortalama değer, S=Standard sapma, V=Değişkenlik katsayısı, (A):3 (B):4-5 3.19 2.18 Üst Sınır Değer, (%) 9.32 8.17 5.71 11.00 8.56 9.85 (A):3 (B):4-5 7.11 8.26 0.19 0.26 3.82 2.88 (A):3 (B):4-5 42.54 27.75 0.69 0.71 2.32 29.28 (B):4-5 (A):3 (B):4-5 8.55 3.30 44.64 (A):3 Alt sınır Değer, (%) 17 17 17 9.72 15 15 16 (B):4-5 Ce (%) Karbon (A):3 % 95 Güvenlik Aralığında Değişkenlik Katsayısı, (V) (%) Standart Sapma, (S) Ortalama Değer, ̅ (%) Veri sayısı, [n (1991-2008) ] İSTATİSTİKSEL BÜYÜKLÜKLER Azot+ Hidrojen Oksijen H N+O (%) (%) ELEMENTEL ANALİZ Tablo 1. 1991-2008 yılları arasında Tunçbilek Termik santralinin (A ve B üniteleri) için kömürün kalitesini belirleyen ve denetleyen elementel ve endüstriyel analiz büyüklüklerine göre (orijinal bazda) istatistiksel analizi. 122 N. Tokgöz, Bölüm-II ---- Toplam kükürt, St (%) Yanabilir Kükürt, Sy (%) TUNÇBİLEK (B):4-5 (Gerçekleşen AID, [kcal/kg]) TUNÇBİLEK (B):4-5 TUNÇBİLEK (A):3 (c) (d) 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 0 5 10 15 20 25 30 TUNÇBİLEK (A):3 (Gerçekleşen Nem içeriği, (%) TUNÇBİLEK (B):4-5 (Gerçekleşen Nem içeriği, (%) TUNÇBİLEK SANTRALI Tasarım Nem İçerikleri, (A):3 = %22 , (B):4-5 = %24 TUNÇBİLEK (A):3 (Gerçekleşen Kül içeriği, (%) (Tasarım Kül İçeriği, K= %42 TUNÇBİLEK (B):4-5 (Gerçekleşen Kül İçeriği , (%) N.TOKGÖZ -- Şekil 4. 1991-2008 1991-2008 yılları arasında Tunçbilek Termik(Asantralinin (Aiçin vekömürün B üniteleri) içinbelirleyen kömürün kalitesinibüyüklüklerden belirleyen ve(a)denetleyen (a) Şekil 4. yılları arasında Tunçbilek Termik santralinin ve B üniteleri) kalitesini ve denetleyen Alt Isıl Değerbüyüklüklerden (AID), AltKükürt Isıl Değer Kükürt (S), (c) Nem (N) ve (d) Kül (K) içeriklerinin “tasarlanan” ve “gerçekleşen” değerlere göre analizi. (b) (S), (c)(AID), Nem (N)(b) ve (d) Kül (K) içeriklerinin “tasarlanan” ve “gerçekleşen” değerlere göre analizi. (b) 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 0 TUNÇBİLEK (B):4-5 (Tasarım AID= 2170 100 k cal/kg] 1990 (AID), Alt Isıl Değer (kcal/kg) (a) 500 1000 1991 1991 1500 1993 1992 2000 1994 1993 2500 1992 1990 1995 3000 2001 1996 1994 2003 2002 1997 1995 2004 2003 [S], Kükürt içeriği, (%) TUNÇBİLEK (A):3 (Tasarım AID= 2600-3900[kcal/kg] 2000 1998 2005 2004 1998 1996 2001 1999 2006 2005 1999 1997 2002 2000 2007 2006 3500 2008 2007 4000 2009 2008 4500 1990 35 1991 1990 (Gerçekleşen AID, [kcal/kg]) 1992 1991 5000 2000 40 2001 TUNÇBİLEK (A):3 1993 1992 2002 2002 [N], Nem İçeriği (%) [K], Kül İçeriği (%) 2009 1994 1994 2003 2003 1996 1995 2004 2004 1997 1996 2005 2005 1998 1997 2006 2006 1995 1993 2000 1998 2007 2007 1999 2001 1999 2008 2008 5500 2009 2009 6000 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 123 [AID], Alt Isıl Değer (kca/kg) 7 8 9 10 11 12 13 [B:(4-5) Santral Tasarım Değeri] AID=2170 100 (kcal/kg ) 14 16 17 18 19 [N], Nem İçeriği (%) 15 N(ort.) =%15 (n=218) 20 21 K (ort.) = %40.8 (n=218) 23 24 K=%50 K=%45 25 26 27 N.TOKGÖZ 28 Tasarım Değeri (B:4-5) N =%24 29 AID (ort.) =3004 (kcal/kg ) (n=218) K=%42 (Santral Tasarım Değeri (B:4-5) K=%40 K=%35 K=%30 22 (Orjinal bazda) r = 0.903, n=218 AID= 7494 - 87.7 [N] - 77.9 [K] katsayısı; AID(ort)., N(ort.), K(ort.) = Sırasıyla, alt ısıl değer, nem içeriği ve kül içeriğindeki ortalama değerler). Şekil 5. 2011 yılı (ilk altı aylık dönemde) Tunçbilek Termik Santrali (B:4-5)’ne beslenen kömürlerin (orijinal bazda) Alt Isıl Değer (AID) – Nem (N) - Kül (K) büyüklüklerine bağlı kalite karakteristiği nomogramı (n=Veri sayısı; r=Korelasyon 4.400 4.300 4.200 4.100 4.000 3.900 3.800 3.700 3.600 3.500 3.400 3.300 3.200 3.100 3.000 2.900 2.800 2.700 2.600 2.500 2.400 2.300 2.200 2.100 2.000 1.900 1.800 1.700 1.600 1.500 124 N. Tokgöz, Bölüm-II Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 125 • B:4-5 no’lu termik santral ünitesini besleyen kömürlerin nem içeriklerinin ise, 1991-2008 yılı ortalamasının N(ort.) =%17.12 (%15.94-%18.06) olarak gerçekleştiği ve bu nem değeri ile N =%24’ün olan tasarım değerinin altında gerçekleştiği belirlenmiştir (Şekil 4c ve Tablo 1). • Tunçbilek kömürlerinin kül içeriklerinin ise için, 1991-2008 yılı ortalamasının K(ort.) =%41.49 (%39.52-%43.48) olarak gerçekleştiği ve bu kül değeri ile K =%42 olan B:4-5 no’lu termik santral tasarım değerinin üst limit değeri olan %43.48 ile bu tasarım değerini aştığı anlaşılmaktadır. (Şekil 4c ve Tablo 1). Ayrıca, 2011 yılı’ında (ilk altı aylık), termik santrala beslenen orijinal bazdaki kömürlerin, Alt Isıl Değeri (AID) ile Nem (N) ve Kül (K) içerikleri arasında denenen çoklu regresyon analizinde: AID = 7494 - 87.7 [N] - 77.9 [K], → (r = 0.903, n=218) yüksek derecede anlamlı bir ilişki (r = 0.903) saptanmıştır. Diğer bir anlatımla, bağımsız değişken olarak kullanılan nem ve kül içeriklerinin, kömürün AID büyüklüğünün kestirimini % 90.3 gibi fevkalâde yüksek bir oranla açıklayabildiği görülmektedir (Şekil 5). Bu anlamlı fonksiyonel ilişki, kömürün artan nem ve kül içeriklerinde alt ısıl değerinin azaldığı, ya da tam tersine, azalan kül ve nem içeriklerinde alt ısıl değerinin arttığını ortaya koymaktadır. Elde edilen diğer önemli bir sonuç ise; AID’e ait regresyon (fonksiyonel kestirim) bağıntısındaki “A = 7494”, “B=87.7 ve “C=77.9” sabitlerinin ise, Tunçbilek Havzası kömürlerini, endüstriyel olarak kalite sınıflamasını karakterize edebilecek ve bu konuda bir veri bankası oluşumunu destekleyecek olmasıdır. Ayrıca, yukarıda belirtilen her üç büyüklüğe ait değişkenlik katsayılarının ise 2011 yılının ilk altı ayı için; V(AID)= % 13.8, V(N) = % 12, V(K) = % 7.48 olarak hesaplanmıştır. Özellikle en düşük değişkenlik %7.48 ile, kül içeriğinde ortalama % 40.80 (%32- %48) olup, tasarım değerinin (% 42) altında gerçekleşmiştir. Ancak bununla birlikte, toplam 218 veriden yaklaşık % 43’ünün termik santralın tasarım değeri olan K > % 42 üzerinde gerçekleştiği burada önemle belirtilmelidir. Kezâ, Şekil 4(d)’de son 18 yılda gerçekleşen kül değerlerinin ortalamasının ise % 41.49 ile % 9.32 değişkenlik ile gerçekleştiği, son 2011 yılı ortalama değerleri ile mertebe yakınlığı veya uyumluluğu göstermesi de oldukça önemli diğer bir bulgudur (Bkz. Şekil 4d ve Tablo 1). Zirâ, kül içeriğinin yükselmesi; pirit (FeS2) minerali içeren kömürlerde cüruflaşmaya sebep olmakta, erimiş cüruf ısı aktarımı engellenmekte, erimiş cürufun içinde kalan yanmamış karbondan dolayı yanma verimi düşmekte, elektrostatik filtreler fazla yüklenmekte, uçucu ve kaba kül atma maliyetlerinde artış gibi olumsuzluklara sebep olmaktadır (Aslan, 2008). Nitekim, Tunçbilek termik santralında elektrostatik filtre bulunmamasının sonucunda, açığa çıkan partikül madde miktarının ortalama 30-35 gr/kwh’lik enerji kaybına sebep olabileceği tahmin edilmiştir. 126 N. Tokgöz, Bölüm-II 3. TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN TERMİK 3.TUNÇBİLEK HAVZASI KÖMÜRLERİNİN SANTRALLARDA KULLANIMININ , “3E (ENERJİ-TERMİK SANTRALLERDE KULLANIMININ , “3E (ENERJI-EKONOMI EKONOMİ VE EKOLOJİ)” YAKLAŞIMINA GÖRE SAYISAL VE EKOLOJI)” DİNAMİK DENGE YAKLAŞIMINA GÖRE ANALİZİ ANALİZİ 3.1 (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Dinamik Denge Yaklaşımı 3.1“3E “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” Dinamik Denge Yaklaşımı Son 40-50 yıllık süreçte gelişen çevre bilinci artık ve atık konularında yeni kavramlar Son 40-50 yıllık süreçte gelişen çevre bilinci varolan artık ve“doğrusal” atık konularında getirmiştir. Bu yeni kavramlarla, üretim ve tüketimde düşünme yeni kavramlar getirmiştir. Busürdürülebilirlikle yeni kavramlarla,beraber üretimçevre ve tüketimde varolan kalıpları terkedilmiş olup, yerine (yaşama ortamının “doğrusal” kaygısı düşünme kalıpları terkedilmiş yerine sürdürülebilirlikle devamlılığı) içermeyen temiz (sıfır atık)olup, üretimle “çevrimsel” düşünmeye beraber çevre (yaşama ortamınınatık devamlılığı) kaygısı “atık içermeyen temiz (sıfır geçiş öngörülmektedir. Dolayısıyla, üretimini öngören yönetiminden”, atık atık) üretimle “çevrimsel” düşünmeye geçiş öngörülmektedir. Dolayısıyla, üretimini azaltan, önleyen veya dönüştürmeyi öngören “kaynak yönetim”ine geçiş, atık üretimini “atık Burada yönetiminden”, atıktasarımı üretimini önleyen önem ve önceliköngören kazanmıştır. hammadde ve azaltan, üretimi sürecinde; veya dönüştürmeyi öngören “kaynak yönetim”ine geçiş, önem ve öncelik kaynak tasarrufu, geri dönüşümü, uzun ürün ömrü ve çevre kirliliğinde üretici/tüketici kazanmıştır. Burada hammadde tasarımı ve üretimi sürecinde; kaynak sorumluluğu öne çıkmaktadır (Anon, 2000 ve 2002; Arol, 2005). tasarrufu, geri dönüşümü, uzun ürün ömrü ve çevre kirliliğinde üretici/tüketici çıkmaktadır (Anon, yerini 2000korumaktadır. ve 2002; Arol, Mevcut kömürsorumluluğu santrallerinin öne özelleştirilmesi gündemde Bazı 2005). santrallerin enerjide dinamik ömürlerini (enerjide üretim süreçlerini) tamamlamak kömür santrallerinin üzereMevcut olması, bazılarının ise Tunçbilek, özelleştirilmesi Elbistan ve Somagündemde gibi Türkiyeyerini linyit korumaktadır. Bazı santrallerin enerjide dinamik ömürlerini (enerjide üretim rezervlerinin yaklaşık %70’ini elinde bulundurması nedeniyle “havza madenciliği” süreçlerini)önem tamamlamak üzere bazılarının ise Tunçbilek, Elbistan kapsamında ve öncelikli birolması, yere sahiptir. Bu önemli kömür havzalarında, ve Soma gibi Türkiye linyit rezervlerinin yaklaşık %70’ini elinde çevre kaygısı taşımayan bir enerji üretim/tüketimin sürdürülebilirliğinden söz bulundurması nedeniyle “havza madenciliği” kapsamında önem ve öncelikli edebilmek için, “Enerji-Ekonomi-Ekoloji’nin birlikte değerlendirilebileceği bir bir yere sahiptir. Bu önemli kömür havzalarında, çevre kaygısı taşımayan bir “3E” denge yaklaşım modeli tasarlanmalıdır. Şekil 6’da basitçe şematize enerjidinamik üretim/tüketimin sürdürülebilirliğinden söz edebilmek için, “Enerjiedilen bu modelde temel düşünceyle, ekosistemdeki biyolojik çeşitliliğin korunarak Ekonomi-Ekoloji’nin birlikte değerlendirilebileceği bir “3E” dinamik denge biyolojik fiziki sistemlerin dengesiniŞekil ve devamlılığının böylelikle yaklaşımve modeli tasarlanmalıdır. 6’da basitçesağlanması şematize veedilen bu kömürün termik santrallerde enerji amaçlı sürdürülebilirliği, öngörülmektedir. modelde temel düşünce, ekosistemdeki biyolojik çeşitliliğin korunması, [e], Ekosistem Gerilmesi Ekosistemin kırılma noktası emax) EKOLOJİK DENGE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Yenilme ÖNCESİ davranış Yenilme SONRASI davranış 𝑺𝑺 ൌ 𝝈𝝈𝒆𝒆ǡ𝒎𝒎𝒂𝒂𝒙𝒙 𝝈𝝈𝒓𝒓ǡ𝒆𝒆 ሺ̶𝟑𝟑𝑬𝑬̶𝑻𝑻ü𝒌𝒌𝒆𝒆𝒕𝒕𝒊𝒊𝒎𝒎ሻ re (KALICI EKOSİSTEM HASARI) emax) [e] , Ekosistem deformasyonu N. TOKGÖZ Şekil Sürdürülebilirlikte “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” dinamik denge yaklaşım Şekil 6. 6. Sürdürülebilirlikte “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” dinamik denge yaklaşım modeli. modeli. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 127 Ekosistemin dinamik dengesinin sağlanıp, “sürdürülebilmesi” için belli bir çevresel risk altında sınır-eşik tüketim değerine [se(max)] ve ekosistemin bu tüketimi taşıyabilme kapasitesinin dikkate alınması gerekmektedir. Diğer bir anlatımla, verimli kaynak yönetimiyle tüketimde sürdürülebilirlik anlayışı burada öngörülmektedir. Bu düşüncelerden hareketle, ekosistemin devamlılığından söz edebilmek için Şekil 6’de tipik bir malzemenin yük altındaki zamana bağlı “gerilme – deformasyon” davranış anolojisi esas alınmıştır. Yukarıda açıklanan “3E” dinamik denge yaklaşım modeli doğrultusunda Tunçbilek Havzası kömürleri sırasıyla, “Enerji”, “Ekonomi” ve “Ekoloji” alt başlıkları ile sayısal olarak belli bir ayrıntıda irdelenip, değerlendirilecektir. 3.1.1. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası Kömürlerinin “ENERJİ” Konusundaki Önemi ve Sayısal Analizi Sanayileşmenin önemli ve öncelikli göstergelerinden biri elektrik enerjisi olarak kabûl edilmektedir. Bu noktada öne çıkan gerçek ise; enerji üreten hammadde kaynaklarının bulunması ve bunların verimli kullanılmasıdır. Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler enerji konusunda yerli kaynaklara öncelik vermekte ve özellikle temiz kömür yakma alanındaki teknolojik gelişmeleri desteklemektedirler. Yakma teknolojisindeki bu son gelişmeler sayesinde, PC (Toz/pulverize kömür yakma) ve CFB (dolaşımlı akışkan yatak) tasarımlı kömüre dayalı termik santraller süper kritik basınç ve sıcaklık uygulaması ile %46 verimliliği aştığı rapor edilmektedir (Direskeneli, 2012). Tunçbilek Havzası kömürlerinin Türkiye’nin Enerji üretimine katkısına geçmeden önce burada, 2011 yılında Türkiye’nin birincil enerji üretimi Türkiye enerji sektörünün kısa bir kritiği Şekil 7 çerçevesinde şematize edilerek, genel bir durum değerlendirmesi verilmiştir. Tunçbilek Termik santrali toplam kurulu gücü 365 MW [A:(3)+B:(4-5)] olup, yıllık 2.79 milyar kwh elektrik üretim kapasitesiyle kamuya (EÜAŞ) aittir. Ancak 2002-2008 yılları arasında bu kurulu kapasitesinin yaklaşık % 44.8’i kullanılabilmiştir. A(3) ünitesi 46 yıl ile dinamik ömrünü tamamlamıştır. 2012 yılı için üretim B(4-5) den sağlanmaktadır. 2008 yılı emre amâdelik oranı ise %51.2 olarak gerçekleşmiştir. 1.46 milyon ton kömüre karşılık, 1.6 milyar kwh elektrik üretimi gerçekleştirilmiştir (M.M.O, 2009). Bu üretim değerleri ile birim elektrik üretimi başına harcanan kömür miktarı 0.94 (ton/kwh) olarak hesap edilmektedir. 2009 yılında Tunçbilek termik santralinin bu elektrik üretim mertebesiyle, birim elektrik üretimi başına harcanan kömür miktarı 0,94 (ton/kwh) olarak hesap edilmektedir. 2009 yılında Tunçbilek termik santralinin bu elektrik üretim mertebesiyle, Türkiye üretimine katkısı %0,83 olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu oranın adı geçen bu termik santralin %50,2 gibi % 10 İTHÂL KÖMÜR YERLİ KÖMÜR 2011 %18(Linyit: %17, Taşkömür:%1) BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDEKİ KAYNAK DAĞILIMI, (%) 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 %49 %35 İTHÂL TAŞKÖMÜR - 17 % SIVI YAKIT DOĞAL GAZ YILLAR %10 %18 % 44.7 %74.8 FOSİL YAKITLAR BAZINDA TOPLAM TERMİK SANTRAL PAYI YERLİ KÖMÜR (Linyit :%17, Taşkömür:%1) CO2 Emisyonu İndirim Hakkı (%35-%18=%17) KYOTO'NUN CO2 EMİSYON İNDİRİMİNİ ÖNGÖRDÜĞÜ YIL (1990) N. TOKGÖZ 3465 GWh TOPLAM SIVI YAKIT (% 36) Yerli kömür: 40844 GWh (% 64) İthâl kömür: 22922 GWh Linyit :38 607 GWh Taşkömür : 2 237 GWh İthâl kömür: 22 922 GWh Toplam : 63766 GWh 63766 GWh KÖMÜR TOPLAMI (Linyit+taşkömür+ithâl) DOĞAL GAZ 102 128 GWh 170 959 GWh TERMİK SANTRAL TOPLAMI 228 406 GWh 2011 YILI TÜRKİYE TOPLAM BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ Şekil 7. 7. 1970-2011 1970-2011 Yılları Türkiye’nin birincil enerji enerji üretimindeki kaynak dağılımı varolan uluslararası sözleşmesi ve AB uyum yasalarına genel bir Şekil Yıllarıarasında arasında Türkiye’nin birincil üretimindeki kaynakvedağılımı ve varolaniklim uluslararası iklim sözleşmesi ve AB göre uyum yasaladeğerlendirmesi rına göre genel bir değerlendirmesi DEĞERLENDİRME ve ÖNERİLER: Türkiye’de, 1990 yılında birincil enerji üretiminde yerli enerji kaynak payı % 75 (kömür+su) olmasına karşılık, “yanlış ve yabancılaşmış” enerji politikalarına bağlı olarak 1985’de doğalgaz ve 2000 yılında başlayan taşkömürü ithalatları ile yerli enerji kaynak üretimindeki payı % 43.4 değerine gerilemiştir. 2011 yılı sonunda taşkömüründeki %10 (22 922 GWh) , doğalgazda %44.7(102 959 GWh) ve sıvı yakıtta %1.5 (3 465 GWh) olan ithâl enerji kaynaklarının toplamı % 56.2 mertebesine ulaşmıştır. Türkiye’nin yerli enerji kaynakları ile sürdürülebilirliği; gerek 1973-74 yıllarındaki petrol krizine, gerekse son yıllarda da Rusya ve İran’da vana kapamalarına bağlı olarak “jeopolitik” ve “jeo-stratejik” tehditlere açık olarak son derece tehlike altındadır. Bundan dolayı, yerli kaynağımız “kömür (%35)” ve “suya (%35)” kamu yatırımları ve yerli sermaye ile önem ve öncülük verilerek, 2011 yılında enerji eldesindeki %44.7 olan doğal gaz payı, kısa vadede en az %20 mertebesine indirilmelidir. İthâl kömüre ayrılan %10 ‘luk pay, kendi ülkemizin yerli enerji kaynağı olan Türkiye Taşkömür İşletmesinden karşılanmalıdır. Ülkemizin ortalama yıllık enerji talebinin de yaklaşık %8 mertebesinde arttığı gözönünde tutularak, yenilenebilir kaynakların (rüzgâr, güneş, vd.) enerjideki payı en az % 5-8, hidroelektrik santrallerde ise %35 değerine yükseltilmelidir.) Gerek Kyoto sözleşmesi kapsamında gerekse AB uyum süreci çerçevesinde, ülkemizde kömüre dayalı termik santraller için, 2012 yılından sonra gelişmiş ülkelerle birlikte” CO2 emisyonu indirim baskısının artması kaçınılmazdır. Ülkemiz, 1990’da %35 olan yerli kömürüne dayalı termik santral payının % 18 düzeyine indirilmesi ile (- % 17‘lik azalma), doğalgaza milyarlarca dolar ödeyerek gerçekleştirilmiştir. Bu pay, masada pazarlık sırasında ”CO2 emisyon indirim hakkı” olarak Kyoto sözleşmesine taraf ülkelerden ısrarla talep edilerek, Türkiye’nin emisyon indiriminden mali yükümlülük almadan muaf tutulması sağlanmalıdır. DOĞAL GAZ SU 44.7% 22.8% YERLİ KAYNAK TOPLAMI : %18 (Kömür) + %22.8 (Su)+ (Rüzgâr+Jeotermal) = %43.4 1.5 % SIVI YAKIT TOPLAMI RÜZGÂR + JEOTERMAL %2.4 YERLİ KAYNAK TOPLAMI :%35 (Kömür)+%40 (Su) = %75 YERLİ KÖMÜR 1990 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 , 128 N. Tokgöz, Bölüm-II Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 129 fevkalâde düşük olan bir kapasite kullanım oranı(*) ile gerçekleştirildiği burada hatırlatılmalıdır. Önümüzdeki yıllarda, Ebilcek mevkiinde özel sektöre ait 216 MW’lık (3x17 MW+1x165 MW) yerli kömür ile çalıştırılacak ve temiz kömür yakma teknolojisi (dolaşımlı akışkan yatakta yakma) ile kurulmakta olan ilave santrallerle %0,83 olan ülke enerjisine katkısının, yaklaşık %1’in üzerine çekileceği öngörülmektedir. Halen elektrik üretimini sürdüren ve sırasıyla 35 ve 34 yaşları ile orta yaşın (1530) üzerinde dinamik ömüre sahip B:(4-5) üniteleri ivedilikle “temiz kömür teknolojileri”(**) ile donatılması ve çalıştırılması kaçınılmazdır (Şekil 8). Bu durum, “zaten özelleştirilecek, bırakalım burayı devir alacak özel sektör iyileştirsin” mantığı ile bir termik santralın kaderine terkedilmesi sakıncalıdır. Böyle bir yaklaşım, üretim verimliliğini düşürdüğü gibi, emisyonların kontrol altına alınamamasına da yol açmakta ve çevresel kaygılara bağlı çatışmaları da ayrıca körüklemektedir. Türkiye’nin enerjide her yıl yaklaşık %6-8’lik talep artışı göz önünde bulundurulduğunda; Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının toplam rezervi 283 017 000 ton (MTA, 2010) ve AID=2021 kcal/kg, N=%18, K= %41, St = %1.60 (MTA, 2010) olan kömür kalitesi ile, dinamik ömrü t >30 yıl olacak şekilde ve yaklaşık 600 - 1000 MW’lık, akışkan yatakta yakma (atmosferik dolaşımlı) yöntemiyle (%95 SO2 tutma verimiyle) kurulacak ek bir termik santral daha kurulabilir. Bu bağlamda; yukarıda anılan kömür rezervine göre kurulacak akışkan yataklı (atmosferik dolaşımlı) çevre dostu böyle bir termik santral nomogramı Şekil 9-10’da verilmiştir. (*) Santralde emre amadelik %35 oranına indiği, elektrostatik filtrelerin geçerli normlara uygun olmadığı için çalışmadığı, dolayısıyla termik santral çalışması minimum seviyeye indiği bildirilmektedir (Direskeneli, 2007). (**)Düşük ısıl değere (kalori) sahip kömürlerin [AID <1200-1500 (kcal/kg)] termik santrallerde yakılması sırasında; yakıt esnekliği (turbadan antrasite kadar her türlü kömür, petrokok ve yüksek yanma verimi, düşük emisyon aralığı gibi avantajları ile ülkemizdeki termik santrallerin büyük bir çoğunluğunda mevcut olan pülverize yakma teknolojisine karşı büyük avantajlar sağladığı için tercih edilmektedir. Özellikle, Atmosferik Dolaşımlı Akışkan Yatak (A.D.A.Y) [Atmospheric Circulating Fluidized Bed, (A.C.F.B.C)] teknolojisi günümüzde yaygın olarak kullanılan temiz kömür yakma teknolojisidir. Bu teknoloji ile kazan yanma sıcaklığı 850-900 ºC’de gerçekleşmekte olup, yanma sırasında SO2 tutmak için Ca/S ≅ 2.0-2.5 kireçtaşı kullanılmaktadır. Yanma odasından gazla taşınan uçucu kül, yanmamış kömür, kireçtaşı vd. tanecikler siklonlar ile tutularak kazana geri beslenmektedirler. Bu geri beslemedeki sirkülasyon, katı taneciklerin döngüsünü ve dolayısıyla kazanda kalış sürelerini arttırdığından, yanma ve kükürtsüzleştirme (desülfürizasyon) verimleri de böylelikle artmış olur. Bundan dolayı bu temiz kömür yakma teknolojisinde, nemli ve kuru baca gazı desülfürizasyon ünitesine gerek duyulmaz. Bu yakma sisteminin diğer önemli bir avantajı ise, 850ºC’de gerçekleşen düşük yanma sıcaklığı ve aşamalı yanma ile, yakıt içindeki azotun oksitlenmesini en alt seviyeye indirdiğinden çok düşük NOx emisyonları oluşturması sağlanmaktadır. Ayrıca, yanma odası sıcaklığı, külün ergime sıcaklığından küçük olduğu için (850-900 < 1000-1350 ºC) külün ergiyip cüruflaşması sınırlandırılarak önlenmektedir. Böylelikle yanma verimindeki ani düşüşler kontrol altında tutulmaktadır. 130 N. Tokgöz, Bölüm-II TUNÇBİLEK 60 55 54 55 50 46 Kapasite kullanım oranı (2008) = % 50.2 Türkiye elektrik üretimine katkısı (2009)=%0.83 Tunçbilek termik santrali A(3) ünitesi dinamik ömür sürecini (46 yıl) tamamlamıştır. B(4-5) üniteleri 34 ve 35 yıl ile ise orta yaşın üzerindedir. Termik Santral Yaşları 45 39 39 40 31 30 30 28 27 26 24 25 29 29 28 27 27 23 20 20 15 10 ORTA YAŞ (15-30) 35 34 35 35 23 22 26 25 21 20 18 18 17 12 9 6 6 6 6 5 A.E (A)-1 A.E(A)-2 A.E(A)-3 A.E(A)-4 A.E(B)-1 A.E(B)-2 A.E(B)-3 A.E(B)-4 Çan Orhaneli Seyitömer-1 Seyitömer-2 Seyitömer-3 Seyitömer-4 Tunçbilek-3 Tunçbilek-4 Tunçbilek-5 Kangal-1 Kangal-2 Kangal-3 Soma (A)-1 Soma (A)-2 Soma (B)-1 Soma (B)-2 Soma (B)-3 Soma (B)-4 Soma (B)-5 Soma (B)-6 Kemerköy-1 Kemerköy-2 Kemerköy-3 Yeniköy-1 Yeniköy-2 Yatağan-1 Yatağan-2 Yatağan-3 0 N. TOKGÖZ Şekil 8. 2012 göre Tunçbilek termik santralinin üniteler bazında dinamik yaş Şekil 8. 2012 yılınayılına göre Tunçbilek termik santralinin üniteler bazında dinamik yaş analizi. analizi. 3.1.2. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası Türkiye’nin enerjide her yıl yaklaşık %6-8’lik talep artışı göz önünde Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK” Önemi ve Analizi bulundurulduğunda; Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının toplam rezervi kavramı, artan kaynakkcal/kg, kullanımı ve bunun 283Sürdürülebilir 017 000 tonkalkınma (MTA, 2010) ve AID=2021 N=%18, K= sonucunda %41, St = açığa atıkların bırakılması büyüyen %1.60çıkan (MTA, 2010) çevreye olan kömür kalitesi yoluyla ile, dinamik ömrüekonomik t >30 yıl ölçeğin olacak sürdürülemez hale geldiği ortayaakışkan atılmışyatakta bir kavram olup, “ekolojik şekilde ve yaklaşık 600 -düşünülerek 1000 MW’lık, yakma (atmosferik sorumluluk”, “ekonomik yapabilirlik” ve “sosyal dayanışma” gibi ek üç bir boyutu ile dolaşımlı) yöntemiyle (%95 SO2 tutma verimiyle) kurulacak termik tanımlanmaktadır. Uzun yıllardır devam eden “iktisadi büyüme” kavramının bu temel santral daha kurulabilir. Bu bağlamda; yukarıda anılan kömür rezervine göre üçkurulacak boyutu açıklayamadığı ile, sondolaşımlı) zamanlardaçevre “ekolojik akışkan yataklıgörüşü (atmosferik dostuiktisat böyle yaklaşımı” bir termik dikkat çekmektedir. Bu yaklaşım ise, başta ekolojik sorumluluk boyutu olmak üzere santral nomogramı Şekil 9-10’da verilmiştir. sürdürülebilirliğin sağlanmasını, büyümenin durağan duruma erişmesi koşuluna bağlamaktadır. Bu yaklaşım, güçlü sürdürülebilirlik varsayımı doğrultusunda 3.1.2.“3E” Dinamik Denge Yaklaşımına Göre Tunçbilek Havzası kalkınmanın sürdürülebilirliğinin sağlanması için; öncelikle ekonomik faaliyetin Kömürlerinin Sürdürülebilirlikte “ EKONOMİK” Önemi ve bugünkü bileşimi nedeniyle en çok tehdit altında olan ekolojik kaynak ve hizmetlerin Analizi belirlenmesini önermektedir. İkinci olarak, doğal sermayenin bu unsurlarının korunması için; vergiler konması, mülkiyet geliştirilmesi, Sürdürülebilir kalkınma kavramı, artanhaklarının kaynak kullanımı ve kotalar bunun belirlenmesi gerekli politika önlemlerinin alınması gerektiğini, son olarak da bu sonucunda gibi açığa çıkan atıkların çevreye bırakılması yoluyla büyüyen ekolojik kaynak ve hizmetlerin, bunların olduğu temelortaya ekosistemlerin de ekonomik ölçeğin sürdürülemez haledayanmakta geldiği düşünülerek atılmış bir işleyişinin ve esnekliğinin korunmasını gerektirdiğini ifade etmektedir (Munasinghe, kavram olup, “ekolojik sorumluluk”, “ekonomik yapabilirlik” ve “sosyal 2001; Arslan, 2010). dayanışma” gibi üç boyutu ile tanımlanmaktadır. Uzun yıllardır devam eden “iktisadi büyüme” kavramının bu temel üç boyutu açıklayamadığı = 83 x106 ton 2 nç= 6000 s/yıl nç= 6500 s/yıl nç= 7000 s/yıl 70 60 50 40 2 30 2 20 (R = 255.10 ton) 6 AID=2000 Kcal/kg AID=1700 Kcal/kg AID=1800 Kcal/kg AID=1700 Kcal/kg 6 (R =114.10 ton) AID=2000 Kcal/kg AID=1800 Kcal/kg (R = 130.106 ton) AID=1900 Kcal/kg AID=1700 Kcal/kg 6 (R =83.10 ton) 80 G = (1000 x R x AID) / T 90 [T], Termi Miktarı,(x1010 kcal/MW) 1 10 1 0 25 100 125 150 175 200 [R], Kömür Rezervi, (x 106 ton) 75 225 a =% 5.0 a =% 2.5 a =% 1.5 250 N. TOKGÖZ AÇIKLAMALAR: a = Üretim artış hızı, (%) R = Rezerv miktarı, (ton) Ü = Kömür üretim miktarı, (ton/ yıl) t = Dinamik ömür, (yıl) T = Termi miktarı, (Kcal / MW) nç = Termik santralın yıllık çalışma zamanı, (saat/yıl) AID = Alt ısı değeri, (Kcal/kg) G = Termik santral gücü, (MW) =130 x 106 Toplam ton 1 =R Tekirdağ-Saray Linyit Rezervi (130x106 ton) Tekirdağ-Saray Açık işletme rezerv toplamı (83x106 ton) = 83 x 106 ton 2 =R 50 2 1 t = (1 / a) x ln[ (a x R / Ü) +1 ] nomogramı. 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 10 20 30 40 50 60 70 10 20 30 40 50 10 20 30 40 50 60 70 80 - - Şekil 9. 9. Tunçbilek Tunçbilek Havzası kömürleri ile işletilecek akışkan yataklı bir termik santral Şekil Havzası kömürleri ile işletilecek akışkan yataklı bir tasarım termiknomogramı. santral tasarım Termik santral Gücü [G, MW], G =[(1000 x R x AID) / T] Termik santralın 1 MW’lık birim ünitesi için gerekli termi miktarı [T, Kcal /MW], T =2.388 x 106 x nç x t (1MW= 2388 Kcal) Dinamik ömür (Termik santral ömrü) [t, yıl], t = (1/a) x ln[(a x R) / Ü], yıl Ü = kxR Ü = 0.015x130 x106 1.95x106 ton/yıl HESAPLANAN BÜYÜKLÜKLER: Santral çalışma süresi, [nç], [nç] = 6000 saat/yıl [a] = % 1.5 [k] = % 1.5 [k : Rezerv kullanım oranı, k = (Ü/R)x100, %] Kömür işletmesi ömrü, termik santral ömrüne eşit kabul edilmiştir KABÛLLER: [AID] = 1800 - 2000 Kcal/kg Alt Isı Değeri [AID, Kcal/kg], [R] AÇIK [R] TOPLAM = 130 x106 ton 1 T = 2.388.106 x t x nç [R = 83x106 ton] Kömür Rezervi [R, ton], [t], Dinamik Ömür. (yıl) [G], Termik Santral Gücü, (MW) [R = 130x106 ton] VERİLER: Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 131 S = %2.0 S = %1.5 S = %1.0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 [MK], Beslenenen Kömür Miktarı, (gr /Kwh) -3 Is = 3600 (KJ/Kwh) Is = 7200 (KJ/Kwh) Is =10800 (KJ/Kwh) Is =14400 (KJ/Kwh) Is =18000 (KJ/Kwh) Is =21600 (KJ/Kwh) 1 Kcal/kg = 4.185x10 [KJ/gr] [MK] = 239 [Is / AID] verimlerini (ηs) hesaplama nomogramı. 0 84 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 85 1200 1400 1600 1800 2000 2200 86 [AID], Alt Isıl Değer, (Kcal/kg) 87 88 [S] = [1 - (ESO2,İ) / (ESO2)] AÇIKLAMALAR: 89 Santral verimi 1/3 olarak kabûl edilmiştir 90 AID = Kömürün alt ısıl değeri. ortalama AID=1970 ( kcal/kg) 91 alınmıştır. 92 ESO2,İ = 2.810 (gr/kwh) S = Toplam kükürt içeriği, S(max) = % 2.4 ( Saray kömürlerinin 93 en yüksek kükürt içeriği hesaplamalarda esas alınmıştır.) ESO2,İ = 1.400 (gr/kwh) 94 Is = Termik santralın ısı girişi (KJ/Kwh) 95 ESO2,İ = 0.936 (gr/kwh) 96 E(SO2,İ)= İzin verilebilir SO2 emisyonu. ESO2,İ = 0.468 (gr/kwh) E(SO2,İ) emisyonunun ABD’deki temiz hava kanununun 97 öngördüğü “260 E(SO2,İ)/ 106 KJ” olarak bu hesaplamalarda 98 esas alınmıştır. 99 100 N. TOKGÖZ Şekil 10. Tunçbilek Havzası kömürlerinin çevre dostu akışkan yataklı bir termik santralda yakılması sonucu, “Alt Isıl Değerinden (AID)”, Şekil 10. Tunçbilek Havzası kömürlerinin dostunomogramı. akışkan yataklı bir termik santralda yakılması sonucu, “alt ısıl değerinden (AID)”, “kükürt tutma hesaplama “Kükürt Tutma Verimlerini (s)” çevre [ESO2], SO2 Emisyon Miktarı, (gr /Kwh) S = %2.5 [ESO2] = MK x S - - [S] Kükürt Tutma Verimi, (%) 132 N. Tokgöz, Bölüm-II Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 133 Tunçbilek Havzası kömürlerinin, Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahasının yaklaşık 283 milyon ton toplam rezervi (MTA, 2010) ve Alt ısıl değeri AID= 2021kcal/kg, Nemi N=%18, Külü K=%41 ve Toplam kükürt St = %1.60 (MTA, 2010) olan kömür kalitesi ile 1 ton petrol eşdeğeri (tep) aşağıda belli bir yaklaşıklıkla: • • • • • Tep çevrim katsayısı = (AID /10000) AID(ort.)= 3004 (kcal/kg) (Bkz. Şekil 4- 2011 yılı gerçekleşen değer) AID(ort.)= 2021 (kcal/kg) (MTA, 2010) Tep = 3004/10000 ≅ 0.30 Tep = 2021/10000 ≅ 0.20 R= 283.106 ton → R= 283.106 x 0.30 ≅ 85.106 (tep) R= 283.106 ton → R= 283.106 x 0.20 ≅ 57.106 (tep) 1x106 ton petrol ≅ 1x 109 litre. 85 x 106 (tep) ≅ 85 x 109 litre 54.3 x 106 (tep) ≅ 57 x 109 litre 1 varil petrol = 159 litre 9 85x10 lt /159 lt ≅ 535 x 106 varil 57 x109 lt /159 lt ≅ 358 x 106 varil 109 $/varil (Temmuz, 2012) 535 x 106 varil x 109 $/varil ≅ 58.32 milyar $ 358 x 106 varil x 109 $/varil ≅ 39.02 milyar $ olarak hesaplanabilmektedir. Dikkat edileceği üzere; 283 milyon ton toplam rezerv (MTA, 2010) ile “Tunçbilek-Domaniç-Ömerler” sahası 2012 yılı ortalama parasal değeri yaklaşık olarak 49.27 milyar $ (58.32-39.02 milyar $) olup, ham petrol eşdeğeri ise ortalama 71 milyon tep (57 – 85 milyon tep) ve 447 milyon varil (358 – 535 milyon varil) ham petrol olarak kestirilebilmektedir. Petrol fiyatlarındaki artışa bağlı olarak Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahası yaklaşık 49.27 milyar dolar bu parasal rezerv ederi ile Türkiye’nin 2012 yılı ilk çeyrekteki dış borç yükünün (318 milyar $) yaklaşık %15.7’ni karşılayabilir, görünmektedir. 3.1.3. “3E” Dinamik Denge Yaklaşımına göre Tunçbilek Havzası Kömürlerinin “ EKOLOJİK” Önemi ve Sayısal Analizi Madencilik atık ve artık üreten meslek dallarından birisidir. Ancak, üretilen atıkların büyük bir çoğunluğu doğal malzeme ve hattâ değerli hammadde niteliğindedir. Özellikle son yıllarda atık yönetiminden hammadde kaynak yönetimine geçiş, atık üretimini azaltmak, önlemek veya dönüştürmek hedeflerini esas almaktadır. Enerjide yakıt hammaddesinin tasarımı ve üretimi sürecinde; enerji verimliliği açısından yakıt kaynak tasarrufu, geri dönüşümü, çevre kirliliğinde özellikle “üretici / tüketici sorumluluğu”, bu durumda daha da ön plana çıkarmaktadır. 134 N. Tokgöz, Bölüm-II Yerli ve yabancı doğal kaynakların yanlış ve eski teknolojiler ile eşik-sınır değerlerin üstünde enerji amaçlı üretilip-tüketilmeleri sonucundaki kirlilikle, ekosistemdeki biyolojik çeşitlilik kayba uğratılabilmektedir. Bu durum, ekosistemin(*) esnekliğinin yitirilerek, kırılgan hale getirilmesine ve dolayısıyla olumsuz etkilerle ekolojik risk alan ekosistemin dengesinin bozulmasına sebep olabilmektedir (Bkz. Bölüm 3.1, Şekil 6). Ülkemizin her yıl ortalama %6-8’lik enerji talep artışı ile, gelecek 20-30 yıllık süreçte ve elektrik üretiminde kullanılması amacıyla; AID≤1200-1500 düşük kaliteli yerli linyitlerimizin, AB uyum yasaları çerçevesinde “emisyonları kabul edilebilir sınırlar ( > 100 MW için SO2 ≤ 200 mg/Nm3, NOx ≤ 200 mg/Nm3) içinde tutabilen” akışkan yatakta yakma gibi temiz kömür teknolojisi donanımlı termik santral projeleri ile değerlendirilmek zorundadır. Nitekim, Tunçbilek havzası kömürleri ülkemizdeki mevcut kömürlerden daha iyi kaliteye sahip olmasına rağmen, süregelen eski ve kirli yakma teknolojileri (Toz / pülverize yakma, vd.) yanında herhangi bir baca gazı arıtma (desülfürizasyon) tesisi veya yakma yöntemi ve elektrostatik filtre gibi iyileştirme teknikleri olmamasından dolayı, enerjiye dönüştürülme sürecinde SO₂, CO₂ ve NOx baca gazı kirletici (emisyon) atıkları üretebilmektedirler. Burada benzer ve çarpıcı bir örnek uygulama olması açısından, Muğla Yatağan, Kemerköy, Yeniköy Termik santrallerinde arıtılmamış baca gazlarının SO2 = 9000 - 10240 mg/Nm3 mertebelerinde olduğu, ancak ıslak kireçtaşı ile baca gazı arıtma (desülfürizasyon) uygulamasından sonra SO2 = 440-661 mg/Nm3 mertebesine çekildiği bilinmektedir (DEK-TMK, 2010, s: 25, Tablo 3.1.3). Nitekim, AB –LCP (2001/80/EC) direktifinde (mevcut tesisler için) 50 MW - 100 MW → SO2 = 2000 mg/Nm3 100 MW - 500 MW → SO2 = 2000-400 mg/Nm3 ≥ 500 MW → SO2 = 400 mg/Nm3 Yeni kurulacak (01.01.2016 sonrası) termik santraller için SO2 emisyonu > 100 MW → SO2 = 200 mg/Nm3 olarak öngörüldüğü burada önemle hatırlatılmalıdır. Ülkemizde ise, 2009 yılı Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’ndeki SO2 emisyonu sınır değerleri: < 100 MW → SO2 = 2000 mg/Nm3 100 MW - 300 MW → SO2 = 1300 mg/Nm3 ≥ 300 MW → SO2 = 1000 mg/Nm3 olarak verilmektedir. Bu sınır değerler orman ağaçları ve kültür bitkileri için ölümcül olduğu rapor edilmektedir. (*) Ekosistem canlı toplumları ile bu toplumların yaşadığı ortamın bütünüdür. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 135 3.1.4. Türkiye’nin Kömüre Dayalı Termik Santrallarının C02 Emisyon Hesabı Ülkemizdeki termik santrallardaki enerji üretiminde kullanılan linyitin yanması sonucu oluşan CO2 miktarı, karbon emisyon faktörü üzerinden belli bir yaklaşıkla kestirilmiştir. Bu kestirime ait değerlendirmeler, Tablo 2 ve Şekil 11’de nomogram ölçeğinde verilmiştir. İlgili tablo ve nomogram birlikte değerlendirildiğinde şu önemli bulgular elde edilebilmektedir: • 2008 yılında, 11 adet kamu-1 adet özel sektöre ait olmak üzere toplam 12 adet linyite dayalı termik santralde toplam 62.78 milyon ton olarak gerçekleşen yakıt tüketimine karşılık 51.16 milyon ton CO2 emisyonu salındığı kestirilmiştir (Bkz. Tablo 2). CO2 = 51.16 milyon ton → (1) ve (2)’nolu bağıntılar ile CO2 = 43 milyon ton → (IPCC) Buradan, Tunçbilek Termik Santralinin 1.825 milyon ton olarak kestirilen CO2 emisyon değeri ile toplam CO2 değerinin yalnızca %3.58’ini üretebildiği anlaşılmaktadır. • Türkiye’deki termik santraller genelinde, Uluslararası İklim değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (IPCC) kapsamında, iklim bildirimlerinde rapor edilen CO2 emisyon faktörü ortalama CEF= 99.176 kgCO2/GJ olarak verilmektedir. Dikkat edileceği üzere, IPCC’nin bu emisyon faktörü Tunçbilek kömürleri için CEF=83.24 kgCO2/GJ olan emisyon faktörü ile kıyaslandığında, %16 (350 000 ton) daha az CO2 emisyonuna karşılık gelmektedir. Benzer durum da, Orhaneli ve Soma Termik santralleri için de geçerlidir. IPCC’nin öngördüğü daha yüksek CEF değerinden dolayı, olması gerekenin üzerinde CO2 emisyonu hesaplanabilmektedir. Ayrıca, ülkemizdeki termik santrallerin çoğu, orta yaşın üzerinde (> 30 yıl) olması ve oldukça düşük kapasite kullanım oranlarından dolayı yüksek CO2 emisyonu üretebilmektedirler. TUİK verilerine göre; Tablo 2’de verilen Türkiye’nin 12 adet termik santralinin 2008 yılı CO2 emisyonu 270.862 milyon ton olarak rapor edilmektedir. Bu değer, yukarıdaki hesaplanan CO2 emisyon değerleri ile ilişkilendirildiğinde; Türkiye’nin CO2(2008) = 270.862 milyon ton içindeki paylarının sırasıyla, %18.8 -%15.87 (IPCC) olarak elde edilmektedir. Ancak, TUİK 2008 yılı için elektrik üretiminden kaynaklanan CO2 miktarını 101.473 milyon ton olarak rapor etmektedir. Bu hesaplamalara doğal gaz ve petrol rafinerilerinden salınan CO2 emisyonlarının dahil edilmediği burada hatırlatılmalıdır. Ancak doğalgaza dayalı termik santrallardan kaynaklanabilecek (Hamitabat, Ambarlı, Bursa ve Aliağa) CO2 emisyonu ise, toplam 5.8 milyon yon yakıt tüketimi, 8500 kcal/kg’lik ortalama ısıl değer ve CEF = 55.82 (IPCC) esas alındığında, yaklaşık olarak 11.8 milyon ton CO2 hesaplanabilmektedir. Dolayısıyla, Türkiye’nin linyite dayalı 12 adet termik santrali (51.16 milyon ton) ve 4 adet doğal gaza dayalı termik santralının (11.8 milyon ton) CO2 emisyon miktarı 2 053 2 118 11.47 19.65 22.40 11.99 14.25 23.36 28.77 TUNÇBİLEK A-B 34.11 23.71 Yatağan 29.80 Yeniköy 2.07 62.78 TOPLAM 5.02 1.46 6.90 5.93 1.48 4.93 4.34 2.50 1.78 15.55 10.82 8 868 8 596 15 026 11 271 7 159 8 851 37.22 1.92 3.98 1.61 5.48 4.05 1.33 3.41 1.81 - 2.19 7.24 4.20 (x109kwh/yıl) 1.09 0.87 1.25 1.05 0.86 0.85 0.95 0.67 1.16 1.23 0.62 0.62 (1) kömür) 123.23 101.15 83.24 93.60 119.65 96.37 126.23 136.35 103.96 109.83 141.53 138.93 (2) /GJ) (2008) (kgCO2/kg (kgCO2 99.176 7 284 646 5 083 456 1 265 953 4 691 252 2 923 881 2 904 264 2 193 688 9 617 374 7 284 994 5 083 699 1 266 013 4 691 476 2 924 021 2 904 403 2 193 792 9 617 833 6 752 687 (2) (ton) TOPLAM 0.943 1.074 51 164 384 2 259 691 4 362 528 51 166 829 2 259 799 4 362 737 1.060 1 825 286 1 825 373 1.209 1.040 0.978 1.081 1.174 - 0.904 0.931 6 752 365 (1) (IPCC) (3) 1.148 (ton) N. TOKGÖZ 43 631 333 1 818 685 4 277 542 2 174 810 7 718 667 4 213 869 1 302 901 3 686 126 2 126 822 2 770 755 1 980 927 6 739 700 4 820 529 (IPCC) (3) (ton) Toplam CO2 Emisyonu (ton) (kgCO2 (kg/kwh) /GJ) Karbon Emisyon Faktörü (CEF) Ce = Elementel Karbon (%), Cs= Sabit Karbon (%), AID= Alt Isıl değer (kcal/kg) 1kcal/kg = 0.004187 GJ / ton 1kcal/kg = 4.187 kJ/kg , ( kg CO2/kg kömür) , ( t CO2/GJ ) 2 692 1 710 2 114 7 545 4 940 11 175 11 191 4 371 4 492 (GJ/ton) (x106ton/yıl) (2008) Kömür Elektrik Tüketimi Üretimi CO2 Emisyon Büyüklükleri (Hesaplanan) - - (1) CEF = (Ce / 100) x 3.667 (2) CEF = 10x (Ce / AID) x 3.667 (3) CEF = 99.176 kg CO2/ GJ 3 589 11.53 23.26 1 802 1 180 7.50 2 669 10.57 20.70 31.68 2 673 25.97 22.25 33.52 1 044 1 073 (kcal/kg) Alt Isıl Değer (AID) 18.37 6.86 16.87 7.47 17.02 Cs (%) Afşin-Elbistan B Çan Çayırhan Kangal Kemerköy Orhaneli Seyitömer Soma A-B Ce (%) Karbon İçerikleri, (%) Afşin-Elbistan A Termik Santral Adı Kömür ile ilgili büyükler (Gerçekleşen) Tablo 2. Türkiye’nin Linyite Dayalı Termik Santrallarinin 2008 Yılı için Hesaplanan (Stokiyometrik) CO2 Emisyon Faktörü (CEF) ve Toplam CO2 Emisyon Miktarları (Uçucu karbon dahil). 136 N. Tokgöz, Bölüm-II CEF= 80 (kgCO2 /GJ) CEF= 90 (kgCO2 /GJ) CEF=100 (kgCO2 /GJ) CEF=110 (kgCO2 /GJ) CEF=120 (kgCO2 /GJ) CEF=130 (kgCO2 /GJ) 17500 12500 3 10000 [E], CO 2 Emisyonu ( x10 ton) 15000 7500 5000 Nomogramda termik santrallere ait veriler gerçekleşen değerler olup, 2008 yılını içermektedir. 1kcal/kg = 0.004187 GJ / ton CEF(IPCC) = Uluslararası İklim Değişikliğinin linyit için öngördüğü karbon emisyon faktörü CEF = Karbon Emisyon Faktörü (kgCO2/GJ) AID= Alt ısıl değer (kcal/kg) AÇIKLAMALAR: 20000 2500 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 2 4 5 6 7 8 9 10 11 Seyitömer 13 15 16 17 18 N. TOKGÖZ AID=1000 (kcal/kg) AID=1500 (kcal/kg) AID=2000 (kcal/kg) AID=2500(kcal/kg) Afşin-Elbistan (B) Afşin-Elbistan (A) Üe = 0.3712[T] + 1.245 r = 0.930 Soma (A-B) 12 14 Afşin-Elbistan (B) Afşin-Elbistan (A) [T], Linyit Tüketimi (x10 6 ton) Kangal Yatağan Yeniköy 3 Seyitömer Kemerköy Kangal Yatağan Soma (A-B) TUNÇBİLEK (A-B) Kemerköy Çan Orhaneli 1 Çan Yeniköy Orhaneli TUNÇBİLEK (A-B) [H]= 0.004187x[T]x[AID] Şekil “Altısıl ısılDeğer” Değer”veveElektrik ElektrikÜretim Üretim büyüklüklerine bağlı olarak hesaplanan toplam Emisyon Şekil11. 11.Termik TermikSantrallerde, Santrallerde, “Linyit “Linyit tüketimi”, tüketimi”, “Alt büyüklüklerine bağlı olarak hesaplanan toplam CO2 CO 2 Emisyon NomogNomogramı ve Karşılaştırılması. Mertebe Karşılaştırılması. ramı ve Mertebe 22500 TUNÇBİLEK (A-B) 40 60 80 Çan 20 Kangal Yeniköy Orhaneli Yatağan Soma A-B Afşin-Elbistan (A) Seyitömer Kemerköy Afşin-Elbistan (B) [Üe], Elektrik Üretimi (x 109 kwh) CEF (IPCC) = 99.176 (kg CO2 /GJ) 100 120 140 [H], Giren Isı , (x10 6 GJ) 160 180 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri - - 137 [ T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 0 0 49 20 45 40 46 80 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 20 0 28 60 100 30 3 12 14 20 40 160 80 18 220 33 32 37 29 KÜTAHYA F = 185 470 ha [T] = 0.54 C 31 160 180 5 4 10 8 240 220 240 260 13 21 20 9 23 17 3 1. Acıpayam 2. Adana 3. Afşin 4. Alanya 5. Anamur 6. Andırın 7. Antakya 8. Antalya 9. Beyşehir 10. Burdur 11. Elbistan 12. Elmalı 13. Fethiye 14. Finike 15. Gazipaşa 16. Isparta 17. K.Maras 18. Karaisalı 19. Korkuteli 20. Kozan 21. Manavgat 22. Mersin 23. Silifke Akhisar Aydın Bergama Denizli Gediz İzmir Köyceğiz Kütahya M anisa M ilas M uğla Simav Tavşanlı Uşak Yatağan 2 TOPLAM ORMAN ALANI: 1 739 887 ha (2003) 7 -0.28 T] = 2.26[F] r = 0.810 ○ Doğu Akdeniz Y.O.B. Batı Akdeniz Y.O.B. (deniz etkisi altındaki) + Göller Bölgesi Y.O.B. 200 24. 25. 26 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. Bahçeköy 40. Bandırma 41. Bilecik 42. Bursa 43. Çanakkale 44. Çorlu 45. Edirne 46. İstanbul 47. Kırklareli 48. Kocaeli 49. Lüleburgaz 50. Tekirdağ 51. Yalova 100 120 140 160 180 200 220 240 260 19 22 200 TAVŞANLI F = 116 347 ha [T] = 0.75 C 180 [F], ORMAN ALANI, (x 10 ha) 60 15 6 1 MERSIN ΔT(ORT.))= +0.6°C 16 ELBISTAN 11 140 TOPLAM ORMAN ALANI: 3 150 647 ha (2003) 25 24 120 140 26 36 27 42 41 TOPLAM ORMAN ALANI: 3 018 194 ha (2003) 48 [F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha) 80 34 35 DENİZLİ AKDENİZ BÖLGESİ 40 120 40 43 EGE BÖLGESİ KÖYCEGIZ 38 100 47 51 [F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha) 60 50 ΔT(ORT.)= +0.5°C MARMARA BÖLGESİ ΔT(ORT.)= +0.7°C 39 44 LULEBURGAZ (2004) (2005) (2005) 0.1 0.0 0.4 0.3 0.2 0.6 0.5 0.9 0.8 0.7 1.2 1.1 1.0 1.4 1.3 Can 44 20 63 40 29 Soma 33 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0 133 0.8 130 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 129 114 60 80 46 42 27 35 1 117 140 160 3 31 16 7 21 111 69 131 127 115 109 240 60 130 15 100 150 200 250 [F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha) 119 66 59 5 117 115 300 67 77 68 120 126 123 22 18 122 112 127 ( İTHAL KÖMÜR) 2 Su Gözü 116 131 56 (1200 MW) 132 61 74 1 109. Afy on 110. Aksaray 111. Ankara 112. Cicekdag 113. Divrigi 114. Kangal 115. Karaman 116. Kayseri 117. Kırıkkale 118. Kırsehir 119. Kony a 120. Konya Eregli 121. Kony a Selcuk 122. Nevsehir 123. Nigde 124. Polatlı 125. Sivas 126. Ulukısla 127. Yozgat 128. Cihanbeyli 129. Ilgın 130. Hadım 131.Akdag M adeni 350 132. Develi 133. Bolvadin 23 110 Tuz Gölü 118 Amas ya Artvin Akcakoca Beypazarı Bafra Bartın Bolu Bozkurt Cerkes Corum Düzce Gires un Gümüs hane Hopa Ilgaz Inebolu Kas tamonu Kızılcahamam Nallıhan Ordu Rize Sams un Sinop Ş. Karahis ar Tokat Tos ya Trabzon Unye Zonguldak 8 125 6 11 114 71 1 0.0 0.1 (2800 MW) 113 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 80 100 120 91 99 0 108 75 1 63 108 106 50 104 103 100 101 (Batman) 105 64 160 180 88 1 86 1 89 99 1 78 1 88 106 Batman 105 90 1 107 96 1 101 97 1 Hopa 84 1 (Fuel Oil) 82 1 94 1 85 98 1 83 1 93 1 PETROL RAFİNERİSİ TERMİK SANTRAL (Doğal Gaz) 200 300 350 400 TOPLAM ORMAN ALANI: 1 008 595 ha (2003) 250 81 1 100 450 Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Kulu M ardin Siirt Urfa IRAK 87 1 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 91 95 1 92 1 N. TOKGÖZ 500 102 107 ΔT(ORT.)= +0.7 °C T] =0.79e -0.001[F] r = 0.755 [F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha) 150 260 81. Ağrı 82. Ahlat 83. Ardahan 84. Bitlis 85. Bingöl 86. Cemisgezek 87. Doğubeyazıt 88. Elaziz 89. Erzincan 90. Erzurum 91. Hakkari 92. Igdır 93. Kars 94. M alazgirt 95. M uradiye 96. Muş 97. Oltu 98. Sarıkamıs 99. Tunceli 100. Van GÜRCİSTAN 240 Van Gölü 220 52 53 200 TERMİK SANTRAL (Kömür) 102 85 1 72 1 [F], ORMAN ALANI, (x 10 3 ha) 140 GÜNEY DOĞU ANADOLU BÖLGESİ REGION SURİYE 104 103 17 60 93 T] =0.94[F] r = 0.810 ΔT(mean)= +0.86°C TOPLAM ORMAN ALANI: 1 675 740 ha (2003) 40 90 97 89 -0.003 0.2 20 83 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 84 0 92 86 81 87 (Dogubeyazıt) 96 95 82 86 98 94 100 (Van) 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Elbistan 3 Kangal 76 1 79 1 [T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) (460 MW) 20 73 1 KARA DENİZ 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. Kırıkkale (Hard Coal) (300 MW) 220 Catalagzı 57 200 ΔT(ORT.)= +0.8 °C T] = 0.9 e -0.003[F] r = 0.723 4 121 119 128 124 İÇ ANADOLU BÖLGESİ 9 Neysehir Gölü ANTALYA 14 19 133 AKDENİZ 12 52 ANKARA 129 55 80 1 180 (600 MW) Aksehir Gölü 109 70 Seyitömer Burdur 10 Gölü 37 28 36 58 (620 MW) 62 Cayırhan İzmit 54 61 ΔT(ORT.)= +0.5°C 76 TOPLAM ORMAN ALANI: 5 380 599 ha (2003) 120 64 73 TOPLAM ORMAN ALANI: 1 739 887 ha (2003) 13 (630 MW) 111 41 48 (210 MW) (630 MW) 34 70 100 Orhaneli 51 Yatagan 50 57 ISTANBUL (420 MW) 116 56 68 [F], ORMAN ALANI, (x 10 ha) Kemerköy 38 32 75 62 53 74 77 69 65 66 72 Tuncbilek 123 122 112 121 110 113 126 118 132 128 120 30 (420 MW) Yeniköy 25 Aliaga IZMIR (1034 MW) 24 26 40 80 78 79 71 58 T] = 44.8[F]-1.03 r = 0.802 KARADENİZ BÖLGESİ TRAKYA 67 55 60 Ambarlı 39 (630 MW) 50 47 0 59 54 (1432 (320 MW) MW) 43 49 Hamitabat M.Ereglisi 45 BULGARİSTAN 209.45 milyon ton (2004) 20 694 541 ha (2003) 24 179 MW 161 983.3 GWh 122 268.6 GWh - - ŞekilŞekil 12. Türkiye’de fosil yakıt kullanılan termik termik santraların coğrafya coğrafya bölgelerinebölgelerine göre dağılımı ve dağılımı bu bölgelerdeki orman varlığı orman (F) ile varlığı 1970-92(F) / 1993-2005 dönemleri 12. Türkiye’de fosil yakıt kullanılan santralların göre ve bu bölgelerdeki ile 1970-92 / 1993arasındaki ortalama sıcaklık artışlarının (∆T) ilişkisi (Tokgöz, 2007 a(∆T) b; 2008 a,b ; 2009; 2010). 2005 yıllık dönemleri arasındaki yıllık ortalama sıcaklık artışlarının ilişkisi (Tokgöz, 2007 a b; 2008 a,b ; 2009; 2010). [ T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) YUNANİSTAN EGE DENİZİ 2.0 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1.0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 [T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) [ T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) ERMENİSTAN İRAN TOPLAM TERMİK SANTRAL KAPASİTESİ = TOPLAM ELEKTRİK ÜRETİMİ = TOPLAM TERMİK SANTRAL ELEKTRİK ÜRETİMİ = (Lınyit+Taşkömürü : %35, Doğal gaz : %58, Fuel Oil: %6) TOPLAM CO2 EMISYONU = TOPLAM ORMAN ALANI = [ T], YILLIK SICAKLIK FARKI (ºC) 138 N. Tokgöz, Bölüm-II Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 139 toplamı yaklaşık olarak 63 milyon ton olarak hesaplanabilmektedir. Sözkonusu bu değer, TUİK, 2008 yılı Elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan 101.473 milyon değerinin yaklaşık % 38 daha altındadır. Dolayısıyla, %38’lik bu payın, özel sektöre dayalı termik santrallardan kaynaklanabilecek CO2 emisyon miktarına (kömür ve doğalgaz) karşılık gelebileceği burada öngörülmüştür. Burada, fuel oil ve motorine bağlı termik santrallar veri yetersizliğinden dolayı hesaplamaya dahil edilmemiştir. 3.1.5. Termik Santralların CO2 Emisyonuna Bağlı Sıcaklık Artışı - Orman Varlığı İlişkisine Göre Bölgesel Analizi Ülkemizde mevcut olan fosil yakıt kullanan termik santrallarımızın yeraldığı bölgelerde Jeomorfoloji, Meteoroloji ve Orman Mühendisliği gibi çok disiplinli ortak veri ve bilgi alış-verişini esas alan özgün bir araştırmanın sonuçları özetle Şekil 12 çerçevesinde verilmiştir (Ayrıntılı bilgi için Bkz. Tokgöz, 2007 a,b ve 2008 a,b; 2009; 2010). Türkiye’de fosil yakıtla çalışan termik santralların coğrafya bölgelerine göre dağılımı ve bu bölgelerdeki orman varlığı (F) ile 1970-92/1993-2006 dönemleri arasındaki yıllık ortalama sıcaklık artışlarının (∆T) ilişkisi, toplam 133 makro-klima meteoroloji istasyon verilerine(*) göre incelendiğinde; 0.5C°-0.9C° arasında değişen sıcaklık artışlarına bağlı bir ısınma dikkat çekmektedir. Ancak bu ısınma olayının Türkiye’nin coğrafya bölgelerine göre farklı olduğu anlaşılmaktadır (Tokgöz, 2007 a, b ve 2008 a,b; 2009). Bu konuda elde edilen bazı çarpıcı bulgular aşağıda özetlenmiştir: • Karadeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi, Ege Bölgesi ve Akdeniz Bölgesi’nin deniz etkisi altındaki bölümleri orman varlığı bakımından zengindir. Ilıman iklim bölgelerinde ormanların (orman ekosistemlerinin) fotosentez ile bağladığı CO2 miktarı yüksektir. Orman ekosistemlerinin bağladığı CO2, atmosferdeki CO2 miktarını azaltmakta ve ısınma miktarını da düşürmektedir. Buna karşılık İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgesi’nin Akdeniz ardı bölümlerinde orman alanı çok azdır. Ve üstelik buralarda herhangi bir termik santral ünitesi de bulunmamaktadır. Bu bölgelerde fotosentez ile emilen CO2 miktarı sadece mevsimlik tarım ve otlak bitkilerinin varlığına bağlıdır. Ormansız bölgelerde sıcaklık artışı daha belirgindir (Tokgöz, 2007 a,b ; 2008 a,b; 2009). • Türkiye, kuzey ve kuzeybatısında yer alan ülkelerden üretilen CO2 ile batısındaki ülkelerden (Akdeniz-Ege Denizi üzerinden gelen) üretilen CO2 emisyonunun etkisi altındadır. Hava hareketleri, İzlanda alçak basınç merkezi ve Atlas Okyanusu üzerinden (Kuzeybatı ve Batı Akdeniz üzerinden) Türkiye’ye doğru gelmektedir. Türkiye’de, alçak ve dağların arasında çanak gibi olan arazide hava çökelmektedir. Çökelen hava ve toz (*) Ham veriler; DMİ (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü) 2006’dan alınmıştır. 140 N. Tokgöz, Bölüm-II buharı ile ağırlaşarak çökelmekte ve “ısı adaları” (heating islands) etkisi yaratmaktadır (Bkz. Bölüm 2). Nitekim 133 meteoroloji istasyonunun bulunduğu mevkiler, yalnızca çukur alanlar olarak dikkate alınıp ayrı olarak değerlendirildiğinde, çukur alanlardaki sıcaklık artışlarının ortalama 0,8-0,9 Cº gibi oldukça yüksek değerlerde olduğu hesaplanmıştır (Tokgöz, 2007 a, b; 2008 a,b; 2009, 2010). • Kütahya 39°24” kuzey enlemi ile 29°58” doğu boylamında yer almaktadır (Meteoroloji İst. Koordinatları ile). Kuzeydeki Yaylacık Dağı Kütlesi ile güneyde uzanan Yaran Dağı-Gümüş Dağı-Yellice Dağ Kütlesi arasında Tavşanlı-Kütahya Oluğu bulunmaktadır. Türkmen Dağı Kütlesi bu oluğu doğudan kapatmaktadır. Kütahya Ovası oluğun doğu bölümündeki alçak arazidir. Kuzeyden esen hâkim rüzgârlar ile oluk boyunca batıdan doğuya doğru yönelen rüzgârlar Tunçbilek ve Seyitömer termik santrallarının baca gazlarını Kütahya ve çevresine getirmektedirler (Kantarcı, 2012). • Kütahya’da 1929-1970 (10.6 C°) ile 1994-2006 ısınma dönemi (11.0 C°) arasındaki yıllık ortalama sıcaklık farkı 0,4 C°tır. Bu yıllık ortalama sıcaklık artışının yaz aylarına yansıması 0,5-1,1 C° arasındadır. İlgi çekici olan kış aylarında da (I, II, III aylar) ortalama aylık ısınmanın 0,5-0,8 C° arasında oluşudur (Kantarcı, 2012). 3.1.6. Niteliklerine Göre Türkiye’nin Orman Varlığı ve CO2 Bağlayabilme Potansiyelinin Genel Bir Kritiği 2003 yılı orman envanterine göre, Türkiye’nin orman alanı toplam 20.7 milyon ha olarak verilmektedir (Kantarcı, 2005). CO2’in bağlanmasında etkin işlev görebilecek orman alanımız % 37’lik pay ile 7,63 milyon ha alan (kapalılığı > %40) olarak hesap edilmektedir. Bozuk ve çok bozuk nitelikli koru ile baltalık orman alanları toplamı ise 12,97 milyon ha (% 63) olup, geri kalan 0,95 milyon ha ise gençleştirmek için tıraşlanmış koru orman alanlarıdır. Türkiye’de 1990-2004 döneminde salınan toplam 2,85 milyar ton CO2 emisyonun 0,93 milyar tonu ormanlarımız tarafından bağlanmıştır (Şekil 13). Elektrik üretiminden kaynaklanan CO2 emisyonunda, özellikle 1997 yılı sonrası “üretilen - bağlanan” değerler arasındaki paralellik veya bire-bir ölçeğe yakın bir ilişki son derece dikkat çekicidir. Diğer bir anlatımla, CO2’in bağlanmasında nitelikli orman alanlarımız % 37’lik pay ile ancak elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan CO2’i bağlayabilmiştir. %63’lük pay ile temsil edilen “bozuk - çok bozuk” koru ve baltalık orman alanlarımızın ağaçlandırılarak veya gençleştirilerek, CO2’i bağlayabilecek nitelikli orman alanlarına en kısa sürede dönüştürülmesi; ulaşım, sanayi v.b diğer sektörlerin ürettiği CO2’in bağlanabilirliği açısından da fevkalâde önemlidir. 0 50 100 150 200 250 300 1989 Σ (BAĞLANAN C O 2 ) LUCF = 0.93 milyar t on (1990-2004 Dönemi) "LUC F" TARAFINDAN BAĞLANAN C O 2 EMISYO NU YILLAR "LUCF " CO2 EMISYONU KAYNAKLANAN ÜRETİMİNDEN ELEKTRİK (1990-2004 dönemi) = 0.93 milyar ton B AĞ LANAN Σ CO2 TARAFINDAN N. TOKGÖZ Şekil 13.13. Türkiye’nin 2006 yılı GHG verilerine 1990-2004 döneminde“üretilen bağlanan” CO2 emisyonları ile elektrik Şekil Türkiye’nin 2006 yılıgöre GHG verilerine göre 1990-2004 döneminde“üretilen üretiminden kaynaklanan CO2 emisyonları (Tokgöz, 2007 a, b; 2008 a,b; 2009 a,b, 2010). (LUCF: Arazi Kullanımınbağlanan" CO2 emisyonları ile elektrik üretiminden kaynaklanan CO2 da Değişim ve Ormancılık) emisyonları (Tokgöz, 2007 a, b; 2008 a,b; 2009 a,b, 2010). (LUCF: Arazi Kullanımında Değişim ve Ormancılık) CO2 EMISYONU ( Milyon ton) 350 170.07 126.53 1990 181.97 126.73 1991 193.64 134.42 1992 256.64 192.82 1998 203.99 145.50 1993 256.78 192.24 1999 200.48 140.94 1994 279.97 215.44 2000 220.72 160.63 1995 262.10 191.92 2001 242.10 181.96 1996 270.62 204.54 2002 255.52 192.92 1997 286.29 221.46 2003 296.61 222.53 2004 = 3.58 milyar ton (1990-2004 Dönemi) 2005 = 2.85 milyar t on (1990-2004 Dönemi) 2006 Σ SALINAN C O 2 2007 Σ SALINAN GHG 2008 400 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 141 142 N. Tokgöz, Bölüm-II 3.1.7. Yakıt Hammadde Üretimi Sürecinde Kaynak Tasarrufu ve Geri Dönüşümü Kazanda yakılan yakıtın ve kazanın özelliklerine bağlı olarak bacadan sıcak gazlar ile birlikte enerji atılmaktadır. Baca gazı çıkış sıcaklığını belirleyen faktör ise linyit yakıtlı termik santrallarda yakıtın içindeki kükürt oranına bağlı olarak oluşan SO2 miktarıdır. Baca gazı sıcaklığının, H2SO4 yoğuşma sıcaklığının altına düşmemesi istenir. Örneğin linyit içinde %3 civarında kükürt bulunduğunda, baca gazı çıkış sıcaklığının 160ºC nin altına düşürülmesi uygun olmaz. Türkiye’deki bir çok termik santralda baca gazı sıcaklıkları bu değerler civarındadır (TSAD, 2007; Erdem, 2010). Teorik olarak gerekli tedbirler alınarak baca gazı sıcaklığını katı ve sıvı yakıtlar için 100 ºC’ye, gaz yakıtlar için ise 30 ºC’ye kadar düşürmek mümkün olduğu belirtilmektedir. Bacadan geri kazanılan enerji sayesinde yakıt tasarrufu sağlanmış olur. Örneğin baca gazının sıcaklığının 20 ºC düşürülmesi %1’lik yakıt tasarrufu sağlar. Termik santrallerde %1’lik yakıt tasarrufu çok anlamlıdır. Çünkü bu durumda yerli linyit kaynaklarımızı daha verimli kullanarak dışarıya olan bağımlılığımızı azaltmış, çevreyi daha az kirletmiş ve de enerji üretim maliyetleriyle işletme-bakım maliyetleri düşürülmüş olacaktır (TSAD, 2007). Ayrıca, santralların baca gazı çıkış sıcaklıkları özellikle nemi yüksek kömürlerimizin kurutulması amacıyla kullanılarak kömürlerimizin alt ısıl değerleri yükseltilerek, yakıt tüketiminde azaltma yoluna gidilebilir. Termik santralların atık ısı potansiyelinin % 42’si ile çevrelerindeki yerleşim yerlerinin ısıtma talebini karşılamak mümkündür. Böyle bir uygulama ile yıllık 15 Milyon MWth’lik ısı tasarrufu ve ülke ekonomisine 1.8 Milyar TL kadar ekonomik katkı sağlanabileceği belirtilmektedir (TSAD, 2007). Yukarıdaki bilgi ve açıklamalar doğrultusunda; bir termik santralın atık baca gazı sıcaklığından yaralanmak üzere; aşağıda kazan verimi (%94) ve kömürle kazana verilen özgül ısı sarfiyatı (2480 kcal/kg) sabit kalmak şartıyla, 150 MW gücünde doğal sirkülasyonlu, domlu, tekrar kızdırmalı bir santral kazanında kül içeriği K= % 30 olan çeşitli nemdeki (N ≤ %35) kömürlerin; %16, %12 ve %8’lik kurutmayla 1 saat yakılması sonucu oluşabilecek değişimler, teorik olarak hesaplanarak, bir nomogram düzeninde Şekil 14’de verilmiştir. Şekil 14’den elde edilen bazı önemli değerlendirmeler şöyle sıralanabilir: • Alt ısıl değeri AID= 2500 (kcal/kg) olan %35 nem içeriğindeki kömürün %16’lık bir kurutma ile yaklaşık %20’lik artışla AID = 2976 (kcal/kg) [∆(AID) = 476 (kcal/kg)] mertebesine ulaşmaktadır. • %35 nem içerikli bir kömürde % 16’lık kurutma, 150 MW’lık bir termik santrala yaklaşık 155 000 ton/yıl yakıt tasarrufu sağlayabilmektedir. • 1 kWh elektrik enerjisi üretmek için yakılan kömür miktarı %35 nemli kömürde 0.992 (kg/ kwh) %16 kurutma sonrası ulaştığı %19 nem ile 0.833 (kg/ kwh) mertebesine düşmüştür. Böylelikle %16’lık kurutma ile kömürün yükselen alt ısıl değeriyle %20’lik bir yakıt tasarrufu sağlanabileceği teorik olarak hesaplanmaktadır. 11 11 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90 0,88 0,86 0,84 0,82 2400 2500 2600 2700 2800 2900 3000 0 10 15 20 25 11 21 11 35 Orijinal (Nemli, N=%35) Kömür %16 oranında kurutulmuş (N=%19) Kömür [Kazan Verim hesapları, Santral tam yükte çalışırken kazanda üretilen ve türbine gönderilen buhardaki parametreler (debi, sıcaklık, basınç, entalpi) kullanılarak Termodinamik hesaplarıyla yapılmıştır] Hesaplamalarda kullanılan kabûller: Termik Santral gücü = 150 MW Yıllık çalışma süresi = 6500 h/yıl Özgül Isı = 2480 kcal/kg Kurutma değerleri = %16, %12, %8 Kül içeriği = %30 Kazan verimi = %94 30 Şekil 14. 150 MW gücündeki bir termik santralin baca gazı atık ısısıyla kurutma sonrası elde edilecek yakıt tasarruf nomogramı. 40 N. TOKGÖZ N (1 - 0.08) N (1 - 0.12) N (1 - 0.16) [N], Nem İçeriği (%) AÇIKLAMALAR: 5 21 AID ARTIŞI (%20) 21 ORJİNAL KÖMÜR KURUTULMUŞ KÖMÜR Şekil 14. 150 MW gücündeki bir termik santralın baca gazı atık ısısıyla kurutma sonrası elde edilecek yakıt tasarruf nomogramı 11 21 1000 980 960 940 920 900 880 860 840 820 800 780 760 740 720 700 [Y], Yakıt Tüketimi (x 103 ton/yıl) 21 YAKIT TASARRUFU 155 000 ton/yıl) 21 [AID], Alt Isıl Değer (kcal/kg) [kg / kwh] 3100 Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri - - 143 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Bu araştırma bütünüyle değerlendirildiğinde şu önemli sonuçlar elde edilebilmektedir: • Türkiye’de 1990 yılında birincil enerji üretiminde yerli enerji kaynak payı %70 (kömür+hidrolik) olmasına karşılık, 1985 yılında başlayıp süregelen “yanlış ve yabancılaşmış” enerji politikalarına bağlı “dışalım doğalgaz” ile bu pay %50,5 değerine gerilemiştir. Bu durum yerli özel girişimcinin enerjide %90’lara varan ithâl kaynak bağımlılığı ile açıklanabilir. • Kömürün enerji yakıtı olarak kullanımı; yalnızca petrol ve doğalgaza dayalı kriz durumlarında veya bu krizlere bağlı olağanüstü durumlarda hatırlanılmamalı, enerji kaynakları eldesindeki % 17’lik yerli linyit payı en az %25-30’lara ivedilikle yükseltilmelidir. Eğer ülkemiz için gerçekten “sözde değil de, uygulamada yerli kaynaklardan kömüre önem ve öncelik veren bir enerji politikası hedefleniyorsa”; enerjide kamunun payı belli oranlarda korunarak, üretim ve kaliteyi belirleme ve denetlemede yerli girişimcimize örnek ve önceliğini sürdürmelidir. • Türkiye’nin dışalım enerji kaynakları ile sürdürülebilirliği; gerek 1973-74 yıllarındaki petrol krizine, gerekse son yıllarda da Rusya ve İran’da vana kapamaya bağlı olarak “jeopolitik” ve “jeostratejik” tehditlere açık olup, son derece tehlike altındadır. Bundan dolayı, yerli kaynağı “kömür” ve “su”’ya önem ve öncülük vermelidir. Bunun için öncelikle ve özellikli olarak 2011 yılında enerji eldesindeki % 49,5 olan doğal gaz payını, kısa vadede en az % 20 mertebesine indirip, yenilenebilir enerji kaynakları devreye sokarak (kamu yatırımları ve yerli sermaye ile) enerji çeşitliliğine ivedilikle yönelecek “millî enerji politikaları” esas alınmalıdır. • Afşin Elbistan ve Soma gibi, Tunçbilek kömür sahaları, birden fazla termik santrali besleyebilecek enerji hammaddesine sahip bir “kömür havzası” niteliğindedir. Özelleştirme öncesinde bu üç önemli kömür havzasında sorunlar yaşanmaması için, “kamu sektörünün önem ve önceliğindeki yatırım modellerinin birlikte değerlendirilme gerekliliği titizlikle incelenmelidir. Aksi durumda, santralın bulunduğu kömür sahaları ile birlikte özel sektöre devrinin, “havza madenciliğini” yok etme tehlikesini beraberinde getirebileceği gözardı edilmemelidir. • Üretilecek katma değerin ülke içinde kalması hedefleniyorsa; Türk mühendisine ve Türk işçisine istihdam olanağı sağlayacak yerli sermaye önem ve öncelikli olarak desteklenmelidir. Diğer bir anlatımla, kömüre dayalı termik santral konusunda ülkemizde “yakma ve yapma” becerisi üst düzeyde olan teknokrat beyinlere öncelikli olarak yer verilmelidir. Enerjide Sürdürülebilir Gelişimi ile Tunçbilek Havzası Kömürleri 145 • Doğalgaza dayalı yeni depolama alanlarına ayrılacak bütçenin, henüz özelleştirilemeyip EÜAŞ’ın elinde olan termik santralların, temiz kömür teknolojileriyle iyileştirilmesine (yakma üniteleri ve baca gazı arıtma (desülfürizasyon üniteleri, vd.) olanak tanınmalıdır. Özellikle alt ısıl değeri AID ≤ 1100 kcal/kg olan düşük kaliteli linyitlere bağlı termik santral projeleri tasarlanırken; tüvenan kömürün kalitesini belirlemek ve denetleyebilmek adına, elementel (C, N, H, S, O) ve endüstriyel analiz (nem, kül, uçucu madde, sabit karbon, alt ısıl değer, tane boyutu, v.d) büyüklüklerindeki değişkenlikler (dalgalanmalar) belli bir sınır değerde tutulabilmelidir. Bunun için, termik santral-kömür işletmeleri arasında koordinasyon sağlanarak, bütünleşmiş (entegre) bir tesis yönetimine göre ortak olarak planlanılmalıdır. Her iki kamu kurumu da (TKİ ve EÜAŞ) ayrı ayrı kömür laboratuarlarında kömür analizi yapmak yerine, kömürün kalitesini sürekli-yerinde (bant üzerinden on-line) ölçmelerle “kalitede otomasyon mekanizmaları” ivedilikle tercih etmelidir. • Tunçbilek-Domaniç-Ömerler sahası yaklaşık 283 milyon ton toplam rezerv miktarı ile 54.3 – 81 milyon tep’e (~ 447 milyon varil ham petrol) ve 49.27 milyar $ mertebesiyle de bugünkü (2012) parasal edere karşılık gelmektedir. • Tunçbilek Termik Santralının gerek A:(3) gerekse B:(4-5) birimleri göz göre göre kendi kaderine terkedilmiştir. A(3) birimi günümüzde devre dışı bırakılmıştır. Türkiye’de orta yaşın üzeri (15-30 yıl) santrallara yapılması gereken ciddi iyileştirme yatırımları kamu tarafından gerçekleştirilemediğinden ötürü, Tunçbilek B:(4-5) ünitesi de üretimini %50.2 gibi fevkalâde düşük kapasite kullanımıyla sürdürmektedir. Gerek pülverize yakma (1300-1500 ºC) sistemine göre sürdürülen yakma prosesi, gerekse partikül maddeyi tutacak elektrostatik filtresinin ve baca gazı arıtma tesisinin (desülfürizasyon ünitesinin) olmamasından dolayı, çevresel olarak insan sağlığını tehdit eder durumda bırakılmış ve özelleştirme sürecine sürükletilmiştir. • Bir termik santralın baca gazı arıtma tesislerinin (desülfürizasyon ünitelerinin) yaklaşık olarak fiyatları 135000-280000 ($/MW) olarak rapor edilmektedir (DEK-TMK, 2010). Bu verilere göre, Tunçbilek termik santrali B4-5 ünitesi (300 MW) yaklaşık 40-85 milyon dolar arasında değişebilecek bir maliyetle “özelleştirilmeksizin” baca gazı ıslak kükürt arıtma sistemiyle donatılabilir. Ancak iyileştirme işlemine, yeni bir termik santral kurulma maliyeti ile günün ekonomik ve teknik şartlarında başa baş noktası analizden sonra karar verilmelidir. Benzer durum Seyitömer Termik santrali için de geçerlidir. Kütahya’nın havasının kömür kokusundan arındırılabilmesi ve solunulabilir duruma getirilmesi için bu ivedilikli çözümler, yeter ve koşul şart olarak gözükmektedir. • Günümüzde sadece elektrik üretim amaçlı kurulmuş olan mevcut fosil yakıtlı termik santrallerde yapılacak uygun dönüşümlerle atılan enerjilerin 146 N. Tokgöz, Bölüm-II değerlendirilmesi mümkün olmaktadır. Santralların atılan enerjilerinden geri kazanılan enerji bina ve sera ısıtmasında, sanayide düşük sıcaklıklı proses ısısı elde etmede, binaların soğutmasında kullanmanın yanı sıra bölge özelliklerine göre birçok değişik alanda (örneğin havuz balıkçılığı gibi) (TSAD, 2007). • Ülkemizde bilinen linyit ve taşkömürü kaynakları, her yıl %6-8’lik enerji talep artışı ile gelecek 20-30 yıllık süreçte ve elektrik üretiminde kullanılması amacıyla, AID≤1200-1500 düşük kaliteli yerli linyitlerimizin, AB Uyum yasaları çerçevesinde “emisyonları kabul edilebilir sınırlar ( > 100 MW için SO2 ≤ 200 mg/Nm3, NOx ≤200 mg/Nm3) içinde tutabilen” akışkan yatakta yakma gibi temiz kömür teknolojisi donanımlı termik santral projeleri ile değerlendirilmek zorundadır. Sınır ve eşik kirletici mertebelerinin daha da azaltılması da gelecek yıllar için öngörülmektedir. • Havaya salınan SO2 miktarının yüksek olması [SO2 > 50 mg/Nm3)] orman ağaçlarının odun üretimini önemle etkilemektedir. Termik santralların yeri değiştirilemeyeceğine göre; baca gazı kükürt arıtma sistemlerinin kullanılması veya yakma sistemlerinin değiştirilmesi gerekmektedir. Çünkü ormanlardaki odun üretiminin azalması da Devlet Orman İşletmelerinin zarar etmesine ve dolayısı ile millî gelirimizin azalmasına sebep olabilmektedir. Kömür ve su, nasıl ki yerli temel enerji kaynaklarımız ise, ormanlarımızın da bu iki milli servetimiz açısından belli bir önem ve değere sahip olduğunu unutmamak gerekir. • Kömürlerimizin, kaliteyi belirleme ve denetlemede kendi ulusal standart ve sınıflamasını, bir veri bankası çerçevesinde üretecek, Ulusal Kömür Enstitüsü” gibi önem ve öncelikli bir kuruma ivedilikle gereksinimi vardır. Bu tür bir kurum, ülkenin enerjide “3E (Enerji-Ekonomi-Ekoloji)” yaklaşımı ile dinamik dengeyi koruyup etkin “hammadde kaynak yönetimi” sağlayabilir. Kömürlerimize getirilecek böylesi bir standardizasyon sayesinde çevresel kaygı ve çatışmalar da ancak böylelikle sonlandırılabilir. TEŞEKKÜR Yazar, bu bölümün hazırlanması sırasında Türkiye Ormancılığı, Hava Kirliği ve Ekoloji konularında değerli katkılarından dolayı Prof. Dr. M. Doğan KANTARCI ile akademik teşvik ve desteklerinden dolayı Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU’na en derin teşekkürlerini sunar. Ayrıca, bu çalışmanın bir kitap adı altında yayınlanması konusunda gösterdiği yüksek duyarlılık ile Tunçbilek Belediye Başkanı Sayın Mutahhar TEMEL’e ve bu çalışmaya ham veri desteklerinden dolayı TKİ – GLİ Müessesi Merkez Laboratuvarı ile EÜAŞ Sayın Yetkililerine de teşekkürü bir görev bilir. 5. KAYNAKLAR Anon, 2000. “Zero emissions, zero waste” minerals vision, (www.csiro.au) Anon, 2002. Demonstration of coal industrial park for İllinois Coal Industry minerals vision, (www. icci.org) Arıoğlu, E., Tokgöz, N., 1993. Ülkemiz Linyit Yataklarında Gerçekleştirilen Sondaj Çalışmalarına Ait Geometrik Büyüklükler ve Teknolojik Analiz Sonuçları Üzerine Bir Araştırma. İTÜ Maden Fakültesi, (42 s.), Aralık, İstanbul. Arıoğlu, E., Hava Kirliliği -Kömür Gerçeği-Enerji Tasarrufu Politikaları, (Editör: E. Arıoğlu), Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayını, İstanbul. Arol, A. I. 2005. Madencilikte Sıfır Atıklı Üretim, Madencilik ve Çevre Sempozyumu, 5-6 Mayıs, (S:83-89), Ankara Arslan, V. 2004. Kömür hazırlamanın termik santral verimine açısından değerlendirilmesi, Linyitlerin Gazlaştırılarak Sıvı Yakıt ve H2 Üretimi Çalıştayı TKİ, Ankara. Aslan, F. 2010. İktisadi Büyümenin Ekolojik Sınırları ve Kalkınmanın Sürdürülebilirliği, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Danışman: Kibritçioğlu, A.), Ankara. Direskeneli, H. 2007. Tunçbilek, (http://www.enerjienergy.com/artikel.php?artikel_id=88.) Direskeneli, H. 2012. Coal Country Policy 2012 for Turkey-II. (http://www.enerjienergy.com/artikel. php?artikel_id=34). DEK-TMK, 2010. Temiz Kömür Teknolojileri, Dünya Enerji Konseyi Türkiye Milli Komitesi, Ankara, (141s.) DMİ, 2006. Türkiye’nin 1970-2006 Yıllık Sıcaklık Verileri, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Ankara. Erdem, H.H. 2010. Termik Santrallerde Atılan Isı El Kitabı, R6.1, (34s.) (http://www.tsad.org.tr/ Yeni%20Sayfalar/Is%C4%B1%20El%20Kitab%C4%B1.pdf) EÜAŞ, 2008. 1990-2008 Yılları Termik Santrallerin Emisyon Verileri, Ankara. Kantarcı, M.D., 2005. Türkiye’nin Yetişme Ortamı Bölgesel Sınıflandırması ve Bu Birimlerdeki Orman Varlığı İle Devamlılığının Önemi (Türkiye Ormancılığının Ekolojik Esasları Üzerine İncelemeler-2) İ.Ü. Yayın Nu: 4558, Orman Fakültesi Yayın Nu: 484, (XXVI+321), İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü, ISBN: 975-404-752 -9, İstanbul. Kantarcı, M.D., 2012. Kütahya Ovası’nda Kirli Havanın Çökelmesi İle Arazii Yapısı/İklim Özellikleri Arasındaki İlişkiler ve Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme, (13s.), (Yayın aşamasında). MTA, 2002. Türkiye Tersiyer Kömürlerinin Kimyasal ve Teknolojik Özellikleri, (402 s), Ankara. MTA, 2010. Linyit Envanteri. Seri no:202, (371 s.), Ankara. Munasinghe, M. 2001. Towards Sustainomics , (In:The Sustainability of Long Term Growth, (Eds. Mohan Munasinghe, Osvaldo Sunkel, Carlos de Miguel, Cheltenham, UK; Northampton, MA), USA. Taştekin, C. 2002. Kömüre Dayalı Termik Santrallerde Yakıt Homojenizasyonu, Madencilik Bülteni, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, (s:30-31), Ankara. Tekir, U., Kemal, M., Arslan, V. 2004. Kömür özelliği değişiminin termik santral verimine etkisi Türkiye 14 Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 02-04 Haziran, (s:293-300) Zonguldak. Tillman, D., Duong, D. 2007. Managing Slagging at Monroe Power Plant using On-Line Coal Analysis and Fuel Blending, Fuel Processing Technology, Vol: 88, Issues 11–12, December (pp: 1094–1098). Tokgöz, N., 2001. A Conception Model of Thermic Power Plant and General Evaluation Based on the Energy Production - Air Pollution Parameters, Proceedings of Second International Symposium on Air Quality Management at Urban, Regional and Global Scales, 25-28 September 2001 ISBN 975 561 193 2 (134-140). Tokgöz, N., 2005 (a). General Outlook of World Main Energy Resources and Numerical Approach for Prediction of SO2 Emission Value. Energy Sources, Vol: 27, No.7, (641-649). 148 N. Tokgöz, Bölüm-II Tokgöz, N., 2005 (b). Trakya’nın Sanayileşmesinde Kömür Madenciliğin Önemi ve Enerji Sorunu İçin Çözüm Önerileri, TMMOB, Makine Mühendisleri Odası Edirne Şubesi, 14-15 Ekim 2005, (353369), ISBN:975-395-948-6, Edirne. Tokgöz, N., 2007(a). Numerical Analysis of Worldwide CO2 Emissions and Effects on Atmospheric Warming in Turkey, 20th World Energy Congress, 11-15 November 2007 Roma / Italy . Tokgöz, N., 2007 (b). Dünya CO2 Emisyonlarının Fosil Enerji Kaynakları Bazında Genel Bir Değerlendirmesi ve Türkiye’deki Atmosferik Isınma Üzerinde Etkisi, TMMOB, Ölçü Dergisi, Haziran Sayısı, (pp:143-153) Tokgöz, N., 2008 (a). Fosil Yakıtlara Bağlı 2005 Yılı Dünya CO2 Emisyonları ve Türkiye’nin Atmosferik Isınmasında Etkisi Üzerine Bir Araştırma, Sanayide Karbon Emisyonu, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Nisan, Ankara Tokgöz, N., 2008 (b). Türkiye’deki Elektrik Üretiminden Kaynaklanan CO2 Emisyonu ve Bir Değerlendirmesi, Türkiye Çevre Vakfı Bülteni, Eylül Sayısı, No:105, Ankara. Tokgöz, N., Arıoğlu, E., 2009 (a). Ülkemizin enerji üretiminde kömür gerçeği ve Küresel - Bölgesel ölçekli atmosferik ısınmadaki etkileri üzerine genel bir değerlendirme, TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Mesleki-Sektörel Görüşler, (http://www.maden.org.tr). Tokgöz, N. 2009 (b). The Coal Reality in Energy Production and a Research of the Global-Local Effects on Atmospheric Warming in Turkey”, 21st International Turkish Mining Congress and Exhibition, 5-8 May, Antalya/Turkey, (s:73-88). Tokgöz, N., 2010. Numerical Analysis of Worldwide CO2 Emissions and Effects on Atmospheric Warming in Turkey, Energy Sources, Part A: Recovery, Utilization, and Environmental Effects, 32: 8, (769 - 783). TSAD, 2007. Enerji Verimliliğini Arttırmak Üzere Termik Santral Atık Isılarını Faydaya Dönüştürme Yöntemlerinin Araştırılması, Geliştirilmesi ve Binalarda Isıtma Uygulaması, Proje No: 105G099, Proje Kodu: 5052115, Rapor No: R2-1, TÜBİTAK-MAM, YTÜ.