View/Open
Transkript
View/Open
ULUSIARA.BASI OMERLi/OMEBAN ve ~EVRESiSENUPO~ Bildirileri SEMPOZYUMA NAVNETEWi YA OMERLI/OMERAN {J DERUDORA WE INTERNATIONAL OMERLI/OMERAN AND SURROUNDINGS SYMPOSIUM rG~~r< ~ i:WlO ~Or<' CTl.a •. r<~a1 / ,.l~Or<:\ Editdrler: Ercan GUMU~- Veysel GURHAN \ IC. OMERLi KAYMAHAMLIGI IC. OMERLi BELEOiYESi I I -t::I;i.- ~al'kiyat ~l ARAiIlIllUWlOERllEOi Kent Isiklari: 48 Sempozyum: 2 Uluslararasi Omerli zOmeran ve Cevresi Sempozyumu Lcduzen-Kapok PakAjans Birinci baski: 2012 Bask! - Cilt Cinar Matbaacihk Ltd. Sti. Yuzyil Mah. Matbaacilar Cad. Ata Han No: 34 Kat: 5 Bagcilar / istanbul Tel: (0212) 628 96 00 ISBN 978-605-5402-54-9 Yaym Sertifika No: 16919 ~ keNT l.$.l."kl.a.Rl. Pak Ajans Yaymcihk Ltd. su Buyuk Resitpasa Cad. Yumni i~Merkezi No: 22/29 Vezneciler " istanbul Tel&Faks: 02125190009 Icindekiler Al!;lh~ Konusmalan 7 Prof. Dr. Serdar Bedii OMAY Muhammet Selami YAZICI Yilmaz ALTINDAG Doc. Dr. Ahmet ERKOL BiRiNCi 9 11 13 15 OTURUM: TARiHSEL S-ORE~ Omerli llcesi'nin Eski(:ag Tarihi ve Arkeolojisi Doc, Dr. Ergiin LAFLI Historical perspectives on recently discovered archaeological remains near the Omeriyan/Omeran Dr. Christopher Lillington : 19 region 22 Giineydogu Anadolu'nun ilk Miisliimanla~ma Sureci Prof. Dr. Ihsan Siireyya SIRMA 37 Cumhuriyetin 50. Yilina Dogru Omerli Peruzat ALTINAY 43 iKiNCi OTURUM: A~iRETLER GENEL TANIMLAMALAR -OZERiNE Mardin ve Ceoresinde A~iretler Prof. Dr. Yilmaz KURT 55 XIX. YiizYllda Mardin Ceoresinde A~iret Hareketleri Prof. Dr. Suavi AYDIN 68 Turabidin' de A~iret Konfederasyonu Altan TAN 97 Asireiie Sosyal Yapi Dr. Mehmet Emin UNER 102 U~UNCU OTURUM: OMERAN A~iRETi Biz Burdayzz ya Burda Olmayanlar, Onlara Ne Oldu? .Orhan MiROGLU 117 Osmanli Areio Belgelerine Gore Omeruan'in Siyasi Tarihi Orner YILDIRIM 125 Yerelden Bolgesel Giice Mala Bekkiro Yilmaz ALTINDAG 155 Omervan ve Ceoresindeki Asiretier Hakkinda Diisicnceler Serefhan ctztnt 162 DORDUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi VE ~EVRESiNDEKi Omerli' de Billikiler A~iRETLER Prof. Dr. Adnan DEMiRCAN 189 Asiret (Kurumu) Yasami Baglammda Surguct; (Avina) Ornegi Rarnazan ERGiN 211 Turabidin den Balttk' a-Heoerkan Asiret Konfederasyonu Nezire cmo 236 I BE~iNCi OTURUM: VE ~EVRESiNDE BiYOLOJiK ~E~iTLiLiK Mardin'in Biyolojik C;e§itliligi ve Onemli Doga Alanlarz Prof. Dr. Murat BiRiciK 267 Omerli ve Yakin Ceoresinin Mollusca (Yumusakca) Faunasi Prof. Dr. Ridvan $E$EN 281 OMERAN/OMERLi Omervan (Mardin) Bolgesinin Nadir ve Endemik Bitkileri Prof. Dr. A. Selcuk ERTEKiN - Yrd. Doc, Dr. Curnali KESKiN .......299 ALTINCI OTURUM: OMERAN/OMERLi VE ~EVRESiNDE ETNisiTE Mardin 'de Arap lskam ve Mardin Arapcast Cahit TUZ 315 The importance of East Syriac Christianity in the Omeni region Prof. Dr. Herman TEULE (Louvain-Nijmegen) 325 Gecmisien Guniimuze Omerli (Maserte)' de Siyasi, Sosyal, Dini ve Etnik Yapi Baglammda Ermeniler Dr. Yildiz DEVECi BOZKU$ - Tomas <::ERME 331 Omeruan Bolgesi ve Siiryaniler Tuma <::ELiK 365 YEDiNCi OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE DiLSEL YAPI Mardin Araplarmm Ash ve MhaZZami Lehcesi Hakkinda Avrupa'da Yaptlan Arasttrmalar Doc, Bahaeddin BUDAK 375 Mardin-Omerli'de Kullanilan Arap Lehcesi Uzerine Dilsel Bir Tahlil Ogr. Cor, Abdulhadi TIMuRTA$ - Doc, Dr. Mehmet Sirin <::IKAR....393 SEKiziNCi OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE SOSYO-KULTUREL YAPI XVIII. ve XIX, YiizYIZZardaMardin Yoresinin Sosyal ve Siyasal Cografyasl Uzerine Degerlendirmeler Doc, Dr. Mehmet Zeydin YILDIZ - Dr. Ridvan ERpOGAN .417 Osmanli Yenilesme Dcneminde Omerli ve Coresinde Egitim Yrd. Do<;.Dr. Hatip YILDIZ 442 19. Yiizyllda Avine Kazastnda Yimeiim, Niifus ve Egitim Mehmet Ali YA$AR 465 Savur ve Ceoresinde Bulunan Mezariaslari Mehmet Fatih PULLU .474 DOKUZUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi ONEMLi OLAYLAR/$AHSiYETLER Hirbe Hacili MaZZaAbdulvehhab Prof. Dr. M. Halil <::i<::EK VE <;EVRESiNDE 481 Sallhe Omeri, "Ji Gotinen Pe?iyan" Adli Eseri ve Kur' an ile lrtibatlandtnlmast Doc. Dr. Nurettin TURGAY Di Canda Klasik: Ya Herema Omeriuan Maserte de Kesayeten Dini Dr. Abdurrahman ADAK .489 u Qezaya Li Dar Behsa Canda Devki (Orality) Dengbeji 519 u ji Wan Yek Mirade Kine Zeki GURUR 535 Ali Bati (Aliki Bate) OlaYl Oktay BOZAN 556 ONUNCU OTURUM: OMERAN/OMERLi VE <;EVRESiNDE MEYVECiLiK/HAYVANCILIK Omerli Yoresi Meyve ve Bag Alanlarmda Dikkat Ceken Zararli ve Hasialtkiar ile Miicadele Onerileri Inane OZGEN - Hakan YILDIRIM - Halil BOLUSahimerdan TURKOLMEZ 579 Omeruan Bblgesinde Hayvanclllgm Yrd. Do<;.Dr. Hasan i<::EN 585 Sorunlari ve Cozum Onerileri Omerli Yoresi Meyveciliginin Diinii, Bugiinii, Yanni ... Hakan YILDIRIM - Inane OZGEN - Ahmet ONAY .590 Kapanis- Tesekkur Konusmasi Yilmaz ALTINDAG 601 Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Sonuc Bildirgesi602 Uluslararasi Omerli Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Programs Sempozyum Fotograflan 603 617 GE~Mi~TEN GUNUMUZE OMERLi (MASERTE)'DE SiYASi, SOSYAL, DiN! VE ETNiK YAPI BAGLAMINDA ERMENiLER Dr. Yrldiz DEVECi BOZKU~* Tomas ~ERME** Ozet: Bu makalede eski adi Maserte olan ve gunumuzde Omerli olarak bilinen bolgede gecmisten gunumuze ya:;;ayan Ermenilerin siyasi, sosyal, kulturel ve cografi varhklanyla ilgili incelemelere yer verilecektir. Bu cercevede ilk olarak makalede Maserte'nin Turkce, Kurtce, Ermenice ve Arapcada ne anlarna geldigi ve daha ziyade cografi olarak nerelerde kullaruldigi etimolojik olarak degerlendirilecektir. Daha soma Antik <;:aglarda,Osmanh doneminde, Cumhuriyet oncesi ve sonrasmda burada hangi etnik gruplarm yasadigr ve nufuslanrun ne oldugu tespit edilmeye cahsilacaknr. Bu veriler l:;;lgtnda tarihten gtintimtize Omerli (Maserte)' de ya:;;ayan diger etnik gruplar baglarrunda Ermenilerin nufus ve kulturel yasamlan, bolgenin mevcut durumu, bolgedeki nufus hareketlerini etkileyen faktorler uzerinde durulacakhr. Yine tarihte buradaki etnik gruplann hosgoru toplumu cercevesinde birbirleriyle ne tur iliskilerde bulunduklan ve dini rituelleri de bu cahsma sirasmda uzerinde durulacak hususlar arasmda yer alacakhr. Anahtar Kelimeler: Ermeni, Maserte, Omerli, Osmanh, Nufus, Din Abstract: In this article, we will gave research about political, social, cultural and geographical aspect of Armenian in Orner an. In this context, firstly we will explain in paper the meaning of Maserte in Turkish, Kurdish, Armenian and other language, also we will try to explain where this name geographical used. Then, we will try to display which ethnic groups lived in Omeran espicially in the archaic and Ottoman era, also during the establishment Republic of Turkey and currently. In the light of these information we will try to show from the history onwards in the Omeran which etnic and religion group lived and effects of Armenian emigration in this area. In here also we will try to show that how Armenian and other ethnic group lived in Omeran, and we will give information about their relation with other groups. Key Words: Armenian, Maserte, Omeran, Ottoman, Population, Religion Yildinm Beyazid ** Arastirmaci-Yazar Univ, Ankara yildizdeveci@gmail. com 332. Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Giri~ Eski adiyla Maserte bugunku adiyla Omerli'ye gecmeden once Mardin'in cografi ozellikleri ve Mardin adirun nereden geldigi hususuna kisaca deginmekte yarar vardir, Mardin, Cuneydogu Anadolu ve unlu Mezopotamya ovasirun baslangic noktasmda yer alan, tarihi eskilere dayanan bir kenttir. Cecmisin unlii Ipek Yolu ile baglantisi olan kent topografyasmdan kaynaklanarak fiziki konumuna yanslyan karakteristik cizgileriylo adeta kartal yuvasl goriiniimiinii alrrustir. 2 Mardin Sancagirun yiizol<;iimii 1890'larda 2.074.0 km_ olup, kazalar 10, nahiyeler 11, koylerin adedi 1362 olarak kaydedilmistir, 1925 yilma kadar koy olan Omerli, 1925-1953 yillan arasmda bucak olarak kalrrustir, 31967 yilma gelindiginde ise 1. 273. 4 km_ olarak kaydedildigi, daha sonraki yillarda ise 8. 891 km_ oldugu, koy saYlsmm ise 726'ya diii?tiigii gorulmektedir. Bu rakam 1995 yilmda ise 521 olarak karsmuza cikmaktadrr, 4 Tiirk yer adlan sempozyumu verilerine gore, Mardin il sirl an icerisinde 726 koy, 8 bucak bulunmaktaydi, 5 Mardin adirun ilk kez ne zaman kullaruldigi ve nereden geldigi konusunda, pek cok efsane bulunmaktadrr, Bunlardan biri, Pers krallanndan birisinin hasta olan Mardin adh oglu, dort mevsimi de birbirinden giizel olan bu kentte saghgma kavustugu icin onun adiyla aruldigi seklindedir, Ikincisi ise, iinlu tarihci Hammer'm kaynaklannda yer alan 11. Arzaz'm (Ardesir), Marde kavminin bir bolumunu (Masius) Masis Dagi'na yerlestirdigi ve sehre bunlarm ismini verdigi yonundedir, Bir diger kaynakta ise sivil halka katliam uygulayan Pers kumandamnm adirun unutulmamasi icin Ermeni Patrikhanesi'nin Mardin sehrine "Mambut" aduu verdigine deginilmektedir. 6 Mardin yoresi gerek etnik gerekse dini yaplsl itibariyle gecmisten giinumuze fakhhklan bir arada barmdiran onemli bir yerlesim bolgesi 01mustur, Mardin'de ilk donemlerden giiniimiize Arsaguniler, Makedonyahlar (Buyuk iskender), Persler, Tikranlar, Romahlar, Bizanshlar, Buyuk Selcuklular, Artukogullan ve Osmanh Imparatorlugu gibi medeniyetlerin hukum siirmeleri beraberinde kente kiiltiirel ve bilimsel zenginligin yam sua kozmopolit bir yaprmn olusmasi icin de gerekli zemini olusturmustur, Mardin yoresinin bu ozelligi giiniimiizde mimari, sanatsal ve kiiltiirel anlamda da oldukca belirgindir. Antik ~aglarda Mardin Yoresi Baglanunda Maserte Antik <::aglarda Mardin ve yoresiyle ilgili olarak diizenli olarak kaydedilmis kaynak bulmak konusunda ciddi sikmtilar olsa da bu konuda Ermenice olarak kaleme almrrus ve <;ogu yurtdismda bulunan eserler bize Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 333 Mardin ve yoresiyle ilgili onemli ipuclan saglamaktadtr. Bu eserler arasmda ilk sirada Lukas lncicivan'isi Ermenice adi A~kharakrutyun (U12JuU1phU1qpnl~p.th) (Cografya) olan eseri yer almakta olup burada Mardin ve yoresinde Antik caglarda onemli ipuclan bulunmaktadir: " ... Giiniimiizde Mardin/in Ermenilerin kazasi mevcudiyetiyle alan Nusaybin'i ilgili (tflJp]1lI) (Mdzpin) astrlar once Miktanya devletinin baskenii idi. Biiyiik Dtkran II (M. O. 95-55) dimeminde ise Ermeni deoletinin strurlan icine girdi ve Arvastan iilkesinin baslica merkezi aldu. Mdzpin sehrinin esas yoneticisi ve askeri kumandanz Dikran II'nin kardesi Kar (q.nn) idi. MO 68'de Romaltlann Lucullus kumandastndaki saldtnlarma uzun miiddei karst kaydu. Sanunda Romaltlar sehri zapt etmeyi ve zenginlikleri talan etmeyi basardtlar ... M. S. 363'te imparatar ]ulyen'in oliimiinden sanra sehir Iranlilarm eline ger;;ti.7. yiizyzlda Araplar sehri zaptettiler. Oraya Ermeniler ve Iranltlar distnda Araplar ve Kiirtler de yerle~tiler. 1517 yzlmda Tiirkler tarafindan ele gecirildikien sonra onlar da sehre yerle~tiler. Ermeniler bolgede aiolueler, diikkanlar, kiliseler ve akullara sahiptiler. 1915'te Ermeniler Tehcire tabi iuiulmus ve bu yalculuk strastnda hayatinin kaybetmi~tir. Bir kismi ise cesiili iilkelere gor;; etmislerdir. Mdzpin'de suriann kalinitlart, birkac kilisenin harabeleri disinda yarzsz yumu~ak topraga gomiilmii~ alan muhiesem Surp Hagap (Bwqnp) kilisesinin harabeleri ve pek cok:binalarin kalinitiartru gormekieqiz ... "7 Omerli (Masertelde bazi arastirmacilar tarafmdan binlerce topraga gomulmus mimarhk harikasi niteliginde uzum sikma havuzlan bulundugu kaydedilmektedir. Ozellikle Antik (agdan kalma simetrik bu mimari orneklere sayilan az da olsa giiniimiizde de rastlamak mumkundur, Cunumuzde ozellikle Dogu ve Cuneydogu bolgesinde yaygm olarak uzum srrasi uretiminde kullarulmakta olan bu uzum sikma havuzlan halen uzum sirasr uretiminde kullarulmaktadir. Bu yonuyle soz konusu havuzlann bile bash basma bir arastirma konusunu teskil ettigini soylemek mumkundur, Mimarhk harikasi bu havuzlann dogrudan Maserte'de kullaruldiguu ifade eden herhangi bir kayda rastlanamasa da bu havuzlann Savur bolgesinde kullaruldigi anlasilmaktadir, Bu konuyla ilgili olarak Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Ermenilerin ~arap ve sarapcihk konusuna ne kadar deneyimli 01duklarirun yam sua sarabm Hrristiyanlar arasmda hangi alanlarda kullaruldigiru gostermesi acismdan onemli bir veridir; 334. UluslararasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu " ... Kirimizi ylllanml~ ~arap ya~lllara kant guclendirmesi icin i~irilir. Rahipler uziimii eikarak: suyunu kiinniik (Tiitsii) yakarak terbiye ederler. Terleyenlere steak: ~arap icirilir. Gliim da~egindekiler ruhunu teslim edebilmesi icin bir damla ~arap agzma damiaiilir. Uzum suyunun saraba donusmesinden sonra [tctlar icerisinde uzun sure kalmastndan dolaYI yan ceperleri ve dibinde tortu olusur. Pek cok kimyasal tuzu iceren bu tortu tIP ve mimaride kullaruhr. Ermeniler kay ve kasabalarda bu ioriuya lapa derlerdi. Ermeni astlli Amasyalz iinlii saray tip doktoru Amirdovlat tip ile ilgili olan eserinde iizumiin, asmanin, kbkiinicn ezilip daviilerek yaralar uzerine siiriilmek iizere merhem haurladig), ba~agnsz ve aiesli hastalikiarm tedavisinde kullamldigtndan bahseder ... 8 Yorenin aym zamanda onemli gecim kaynaklan arasmda da sayilan uzum ve pekmezin sosyal yaplya da yansidigi ve giiniimiize kadar geldigi gorulmektedir. Orne gin Omerlili kizlann pekmezle ilgili kullandikIan maniler soyledir: Masa iistiinde pekmez, Bu pekmez bana yetmez, Omerli'nin kizlari Taksisiz gelin gitmez ... 9 Andonyants manastm rahiplerinin Ermenice el yazma tip bilgileri kitaplannda Omerli (Maserte), de yetisen uzumlerin, uretilen ~arap ve pekmezlerin essiz oldugu bilgilerine de rastlamak mumkundur, Vine Ornerli (Maserte)'nin ~arap ve pekmez uretiminde son derece iyi durumda 01dugu ve bu nedenle baska bolgelerden Omerli (Maserte),ye pekmez ve ~arap sanlmasirun soz konusu olmadigma da vurgu yapilmaktadir. Ozellikle Omerli (Maserte) pekmezinin halk arasmda marka olarak kabul edildiginin de alti cizilmektedir. Bir ornek vermek gerekirse, Kocasirt (Seyhler) koyunde uzum sikilan (Arapca Ma' asara, Ermenice Tagar, Kurtce Tagar denilen), yuzlerce tarihi havuzlar gunumuze kadar gelebilmistiro Baska bir ornek: Besikkaya (Fafih) koyu tarihi kalesi ve eski eserlerine de rastlamak mumkundur, Bu koyle Dikran Il'nin tarihi paralanmn sikca toprak altmda gornuldugu yerlerdir. Bu tarihi kalmtilan Ermenilerin bolgede MO'de (95-68) yasadiklanrun kamtlan arasmda degerlendirmek mumkundur, 10 Maserte'nin Etimolojik Yapisi Maserte yerlesim bolgesinin adi pek cok dilde anlam kazanrrustir. Ermenilerin Hiristiyanhk oncesi inanclarmdan olan Pagan donemi rum Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite .335 Hint-Avrupa ari rrklanrun da tek tannh inanclan oncesi ile ayrudir, Pagan doneminde ana tannca Ma (An-Anahit)'ya tapiruhr ve §arap icilir, dans edilir, giine§in yedi renkli kiyafetleri giyilerek ibadet edilirdi. Bu geleneklerden §arap icme adeti Ermeniler tarafmdan diger 262 gelenekler gibi Hrristivanhga tasmrrustir. Iranhlar, Kurtler gibi bazi ari irklara mensup milletlerde Islamiyet kabul edildikten soma sarabm haram oldugu inancryla bu gelenek terk edilirken, Ermeniler giiniimiize kadar §arap gelenegini kiliselerdeki Pazar ayinlerinde devam ettirmislerdir, Ermenice de Ma (rim) tannca anlamma gelmekle birlikte, Serte (uipini) sozcugu ise Parsca kokenli olup Sarap Kupu anlamma gelmektedir. Bu nedenle Maserte sozcugu Ermenicede ana tanncarun §arap iiretim ve kiiplerinin bulundugu yer anlamma gelmektedir. Vine Maserte ile ilgili bir diger varsaylm ise Ma'run (Tannca Anahit) (Uluuhhin) iilkesi anlamma geldigi yo- niindedir. Burada Ma sozcugune takilan Serte, Cerie, Kert (ljtpUl) ekleri Ermenicede insa edilmis yerlesim yerleri icin kullarulrrustir, Arapcadan gelen Ma'sara admm da uzum sikilan yerler anlammda kullaruldigi goz onunde bulunduruldugunda Maserte ile ilgili bir baglantirun oldugiru soylemek mumkundur.l! Ote yandan Kurtcede Maserte, Ma'serte yada Kurtcedeki Kergeh ile de ayru anlamda kullarulan sozcukler arasmda yer ahr, Bu kelimelerin Ma'eara Zamani anlamma da geldigini belirtmekte yarar vardir, Bunlara ek olarak Omerli (Maserte)'de Ermenice Maskert denil en yerde uzum cesitlerinin yeti§tigi de kaydedilmektedir. Bunlan soyle siralamak mumkundur: Tarihci Khacgontsi'ye Gore Omerli (Maserte)' de Yetisen Ermenice Maskert Adh UZiim <;e~itleri12 Khganus - JuljlUhnl2 MorRenkli Kihmnduk - ]upumnlq Beyaz Manndots - t(rupumng Krrnuzi Matnuk - ilunnlmtlj Beyaz-San Camci - ~rutfw. Ktictlk Taneli-acik KmTIlZIRenkli Damuk - uiunlm.q Kafri - qru:pmh Siyah Renkte 336. Uluslararasi Ornerli/Orneran ve Ceuresi Sernpozyurnu Osmanh Doneminde Mardin'de Ermeni Okullari Cuinet, Mardin Sancagmdaki Ermeni okullarmm saYlsrmn 692 oldugunu kaydetmistir, Bunlarm 688'inde 24662 erkek ogrencinin bulundugunu ve 709 ogretmenden cesitli egitimler aldiklanru belirmektedir. Diger dort okulda ise 375 kiz ogrencinin 12 ogretmenden egitim aldigim kaydetmig, tiroVine Mardin Sancagmdaki Katolik Ermenilerin iki ustun vasifli erkek ilkokulunun bulundugunu ve diger kazalarda ise bu okullarm sayismm 10 olarak vermistir, Cuinet aynca Gregoryen Ermenilerin Mardin'de bir baspiskoposlanrun oldugunu, Katolik Ermenilerin ve diger cemaatlerin de aym sekilde bir baspiskoposa sahip oldugunu belirtmistir, Cuinet'in kayitlanndan Mardin sancagmdaki Protestan Ermenilerin Amerikan Misyonuna bagh oldugunu da gormekteyiz, 13 Cuinet Mardin sancagr'ndaki Protestan Ermenilerin ise iki erkek ve bir de kiz mekteplerinin oldugunu ve ii~ okulunda Amerikan misyonuna ait oldugunu belirtmektedir. Okullardaki egitimin son derece yuklu oldugunu belirten Cuinet, bu okullarda egitim veren hocalarm yeterli ihtisasa sahip olmamakla birlikte asil amaclanrun dini egitim olduguna vurgu yaprrustir, Cuinet ozelikle Kapusen rahiplerinin egitim verdikleri okullarda egitim dilinin italyanca, Turkce ve Ermenice olarak yapildiguu ve bu okullarm her milletten ve cemaatten cocuklara acik oldugunu da belirtmektedir. Benzer sekilde Fransisken sorlerinin mektebinde de Fransizca, Turkce ve Ermenice egitim yapildigi kaydedilmistir, Cuinet'in iizerinde durdugu bir diger husus ise Mardin Sancagi'ndaki bir cok cemaatin egitimi kendi dillerinde ve Turkce yapihrken, Amerikan misyonerlerinin okullarmda ise Ermenice ve ingilizce egitimin yapildigi hususu olmustur.14 16. ve 17. Yiizyrlda Mardin'de Etnik-Dini ve Sosyal Yapi Mardin Ermenilerinin nufusuyla ilgili olarak en eski ve onemli kaynaklardan biri Zu'l-Kadiriyye Defterleridir. 937/1530 tarihli Zul-Kadiriye Defterinde Nefs-i Mardin adi altmda Osmanh doneminde ilk nufus saYlffilna iliskin veriler soyledir: 15 Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite 1530 Yih Mardin Niifusu (Nefs-i Mardin)16 Hane 2.026 Islamiyye (islam) 775 Eramine (Errneni) 1.273 Milcerred (Bekarlar) 734 lslamiyye (Musluman Bekarlar) 233 Eramine (Ennen! Bekarlar) 502 Mu'af(Dini 140 Adamlar) • 337 Osmanhlar Mardin'i devraldiklarmda (1517) Miisliiman diger devletlerin Akkoyunlular ve Safevilerin egernenligine ragmen nufusa genel olarak bakildigmda Hiristiyan nufusun daha yo gun oldugu gorulmektedir. 16. Yuzyilda Mardin'deki Ermeni nufusu 8. 888'dir. Osmanh donemi boyunca Semsiye haric, Mardin'in butun mahallelerinde Musluman ve gayrimiislimler bir arada yasarruslardrr, 17 Bu tabla 16. yy ve 19. yuzyillara kadar devam ederken 20. yuzyillann basmdan itibaren bu durum degismeye baslarms ve Mardin Musluman nufusun yo gun olarak yasadigi bir kente donusmustur, 18 Bu husus Nejat Coyunc'un XVI. Yuzyzlda Mardin Sancagz adh eserinde rakamlarla soyle ifade edilmektedir; 16. Yiizyilda Mardin'de Dini Yaprl? Villar 1518 1526 1540 1564 Miisltimao 41 38,8 34,9 27,9 Hrristlyan 48,7 48,6 56,1 62,1 Yabudi 6,2 8 5 5,1 Semsi 4,] 4,6 4 4,9 Coruldugu gibi 16. yuzyildaki bolgedeki Hiristiyan niifusunun Musliiman nufusu oranla daha fazla oldugu anlasilmaktadir, Ancak burada belirtilmesi gereken onemli bir husus vardir ki 0 da tabloda belirtilen Hiristiyan nufusun sadece Ermenileri degil diger Hrristiyan unsurlan da kapsadigidir, 16 yuzyilda <;ogunlukta olan Hrristiyan niifusunun 17 yuzyildan ren giderek belirgin bir sekilde degi~tigi gorulmektedir. Mardin'de itibaMus- 338. Uluslararasi GmerlijGmeran ve (:evresi Sempozyumu luman nufus 1518' de %41, 1540'ta %35 ve 1564'te 528 iken, Niebuhr, 1766' da nufusun yanslmn Musliiman oldugunu belirtmektedir. C. A. Oliver'a gore, 17. yuzyihn sonunda nufusun %75'i Musluman'drr, 20 18. ve 19. Yiizyrlda Mardin/de Ermeni Niifusu Bu donemle ilgili olarak kesin bir rakam vermek mumkun olmamakla birlikte cesitli donemlerde yolu Mardin' e dusen seyyahlann kayitlan kaynaklarmdan hareketle 1915 Ermeni tehciri oncesinde 18. ve 19. Yuzyilda Ermenilerin kentin toplam Hiristiyan nufusunun yaklasik yansmi olusturdugu anlasilmaktadir. 21 Mardin, Asiret-Cemuat-Deolet adh eserde ozellikle 19. yuzyilda Mardin'deki Ermenilerin ve diger etnik gruplann nufuslanyla ilgili olarak 19. yuzyil seyyahlannm sehir nufusu hakkmda onemli ipuclan verdigi ~oyle kaydedilmistir: 19. Yiizytlda Seyyahlann Goziiyle Mardin Niifusunun Etnik Dagihmi Seyyah ve Tarih Toplarn Nufusun Cemaatlere Gore DagIllml Niifus G.A. Oliver 18. yuzyrlm 12.000 3.000 KUrt, 5.000 ila 6.000 Arap veya Turk, sonu. 1.500 Ermeni Yakubi ve bir 0 kadar da Nasturl % 25 Hiristiyan. 27.24() A.Dubre 1807. 20.000 Musluman, 3.200 Yakubi, 2.000 Enneni 400 Katolik, Keldani, 800 Yahudi, 800 Semsi, 40 Ermeni Ortodoks. Me.D. Kinneir l816. 1.S. Buckingham H.Southgate 1827. 1837. 11.000 20.000 3.000 aile 1.500'D Ermeni. 2/3 '0 Musluman. Yakubi, 500'0 Ermeni 250'si Silryani Katolik, 100'0 Keldani, Katolik, 400'0 10'u Yahudi geri kalanlar Mtlsluman, Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisiie • 339 V. Cuinet, La Turquie d'Asie adh eserinde Mardin yoresinde verilen egitimle ilgili kayitlan da soz konusu donemde bolgede Ermeni nufusuyla ilgili birtakim tahminlerde bulunmarruzi kolaylastirmaktadir, Cuinet' e gore soz konusu donemde italy an Kapusen erkek okulunda (1891) egitim italyanca, Turkce, Ermenice verilmekteydi. Fransz Fransizkenlerinin kiz okulunda ise egitim Fransizca, Turkce ve Ermenice verildigi kaydedilmistir, 22 V. Cuinet, 19. yuzyilda Mardin Sancagi Nusaybin Kazasmm nufus bilgilerini verirken burada hem Muslumanlarm hem de Hiristiyanlarin mezhep aymmma da yer vermistir, Bu aymmdan hareketle 19. yuzyilm baslannda halen Gregoryen Ermeni nufusunun cogunlukta oldugunu soylemek mumkundur, Ancak bu rakamlar beraberinde bir takim soru i~aretleri de getirmektedir. Nitekim bilindigi uzere 16. yuzyilm sonlanndan itibaren misyonerler aracihgiyla baslayan dini ve mezhep kavgalan neticesinde ozellikle Gregoryen Ermeni nufusunda ciddi azalmalar yasarurken Katolik ve Protestanhga gecislerde ciddi artislann oldugu gorulmustur, Bu yonuyle Cuinet'in asagidaki tablodan da goriildiigii uzere Gregoryen Ermeni nufusunu Katolik ve Protestan Ermeni nufusundan daha fazla 01dugunu gostermesi dusundurucudur. 1891 Yih Mardin Sancagi Nusaybin Miisliiman Niifus istatistigi23 Kazasi Miisliimanlar Asil Muslumanlar (Arap) 6,000 Kurtler, Turkmenler 13,000 Cerkezler LOOO Toplam 20,000 Tablodan da goruldugu uzere Cuinet Nusaybin kazasmda 1891 yih itibariyle toplamda Musluman nufusun 20, 000 oldugunu kaydetmistir, 340. Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu 1891 Yih Mardin Sancagi Nusaybin Kazasi Hiristiyan N iifus istatistigj24 Hrristiyanlar Ermeni Gregoryenler 3.000 Ermeni Katolikler 1.000 Ermeni Protestanlar 1.000 Rum Ortodokslar 1.000 Keldani Katolikler LOOO Si.iryani Yakubiler 1.000 Si.iryani Katolikler 1.000 Top lam 10.000 Nusaybin'in yam sua benzer sekilde Cuinet'in kaynaklannda soz konusu donemde Cizre (Cezire) kazasmdaki Ermenilerin durumuyla ilgili bilgilere de ulasmak mumkundur, Cuinet, Cizre kazasmda 1890'h yillarda 2716 Ermeninin bulundugunu ve bunlannda merkezde yasadigiru kaydetmektedir. Kendilerine ait kiliseleri, okullan ve isyerleri olan Cizre kazasmdaki Ermenilerin, orada ya~ayan Tiirkler, Kiirtler, Araplar ve diger unsurlarla uyum icinde olduklanru ifade etmektedir. Mesleki ve ticari acidan oldukca iyi konumda olduklanru belirten Cuinet, Cizre kazasmdaki Ermenilerin, manifatura, kuyumculuk, demircilik ve hububat ticareti ile mesgul olduklanru da kaydetmektedir. Soz konusu donemde Cizre Ermenilerinin komsu sehirlerle de iyi iliskiler icinde olduklanru dile getirmektedir. Cuinet aynca 1565 kisilik Ermeni konar-gocerlerinde varhgina deginerek bunlannda cadirlarda yasadignu kaydetmektedir. Soz konusu konar-gocerlerin Kurtce konusmalanna ragmen Ermeniceyi ve Hiristiyan inanclanru koruduklanna da yer vermektedir. 25 V. Cuinet Ermenilerin 1890'11 yillardaki mezhepsel bolunmelerine de yer vererek soz konusu donemde 4281 Ermeninin 1/ 3'iiniin Katolik oldugunu ve bolgedeki Ortodoks Ermeniler gibi kiliselere ve okullara sahip oldugunu kaydetmektedir. 26 Midyat kazasmda ise 1452 Ermeninin yasadigiru kaydeden Cuinet, Ermenilerin burada bir kilise ve iki okullanrun oldugunu, ticaret, mimarhk ve kuyumculuk isleriyle mesgul olduklarrm belirtmektedir. 27 Cuinet, Savur (Omerli-Maserte) kazasmda ise 1032 Ermeninin yasadiglm, kendilerine ait bir kilise ve iki Ermeni okulunun oldugunu belirte- Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 341 rek, Savur Ermenilerinin Kavak agaCl yetistirdiklerini, bagcihk, demircilik ve ticaretle ugrastiklanru ifade etmistir, Cuinet, Savur Ermenilerinin iiziim yetistiriciliginin ve bag bozumu solenlerinin ununden bahsederken, buna bagh olarak sarapcihgm de bolgenin en basanh ugraslanndan oldugunu kaydetmektedir. Omerli daha oncede belirtildigi uzere daha onceleri Savur kazasi bunyesinde bulundugu icin dogrudan Omerli ile ilgili bir bilgi vermek mumkun degildir, Ancak Cuinet'in Savur kazasirun Hiristiyan nufusuyla ilgili verdigi rakamlar bir fikir edinilmesi acismdan dikkate degerdir, 28 1890 Savur Kazasi Hrristiyan Merkezi Niifusu istatistigi29 Ermeni Resuli (Gregoryen) 500 Ermeni Katolik 1.000 Suryani Yakubi 102 Toplam 1.602 Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada Yasayan Toplam Miisliiman Niifus Istatistigi''? M iisliimanlar ASII MtislUmanlar 3.000 Kurtler ve Turkmenter 12.080 Toplam 15.080 Merkezi Savur Olan Avineh Kazasmda Merkezle Beraber Kazada Yasayan Toplam Hrristiyan Niifus lstatistigi-'! Hsristtyanlar Gregoryen Ermeniler 500 Katolik Ermeniler 2.000 Protestan Ermeniler 300 Katolik Keldaniler 3.590 Suryaniler 210 Yakubi Suryaniler 3.194 Toplam 9.794 342. Uluslararasi Omel'li/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Savur'un nufusuna da yer veren Cuinet, Savur'un top lam niifusunun 3. 874 oldugunu bunun 2. 272'sinin asil Muslumanlar ve Kurtlerde olustugunu belirtirken, Hiristiyan nufusu ise soyle kaydetmistir: Savur Kazasmda Yasayan Toplam Hiristiyan Niifus istatistigi32 Hmstiyanlar Gregoryen Ermeniler 500 Katolik Ermeniler 1.000 Yakubi Suryaniler 102 Toplam 1.602 1869 tarihli Diyarbakir Vilayet Salnamelerinde Omeryan olarak kaydedilen Maserte'ye bagh 24 koyun oldugu kaydedilmistir, 33 1891 Yih Mardin Sehri Dogu Hiristiyanlanrun Ermeni Gregoryen 4.330 Ermeni Katolik 1.200 Ermeni Protestan 1.700 Keldani Katolik 580 Suryani Katolik 90 Suryani Yakubi 810 Toplam 8.710 Niifus DagIl1m134 Kevorkian ve Paboudjian'a gore ise 19. Yuzyilda Mardin kazasmda 7. 692 Ermeni yasamaktaydi. Mardin Ermenilerinin cogunlugunun, Ermeni kaynaklannda yuzde yuz Ermeni olarak gosterilen Tel Armen' de yasadigl kaydedilmistir, Buna gore Tel Ermen'deki Ermeni nufusu 6620 Katolik, 900 Protestan ve 150 Apostolik olmak uzere toplam 7670 kisiden olusmaktaydi. 35 Savur kazasirun merkez ile beraber toplam nufusu 24. 874' tur, Burada Muslumanlar 15. 080 iken Gregoryen, Katolik ve Protestan olmak uzere 2800 Ermeni oldugu kaydedilmistir, Ancak Cuinet'in kayitlanndan kazarun merkezindeki Ermeni nufusunun daha yogun oldugu goriilmektedir. Omeranlomerli Buna gore Savur kazasirun merkezinin nufusu ni niifusunun ise 1500 oldugu kaydedilmistir, ve Ceoresinde Etnisite 3874'tiir. Buradaki • 343 Errne- 36 Mardin Ermeni Kiliselerinin yetki alanlanna bakildigmda Mardin bolgesinden baska Musul, Der Zor, Bagdat ve Basra'yi da kapsayan Ermeni Katolik Piskoposlugunun merkezi bu kiliseydi. Sar mahallesindeki kilisenin biinyesinde bir de ruhban okulu bulunuyordu. Nusaybin kazasrru merkezinde Ermenilerin Surp Asdvadzadzin adh bir kiliseleri bulunmaktaydi. Yine Cizre'de Ermeni Apostolik Kilise ve okullar bulunuyordu. Midyat kazasmda ise Ermenilerin Surp Sarkis adh kilisesi vardi, 37 Viran~ehir (Telkuramn)'in dogusunda Surp Asdvadzadzin kilisesi 100' den fazla ogrencisi olan okulu ve manastm vardi, Buradaki Ermeni nufusu ise 1339' idi. 38 1915 Yilma Kadar Savur'da Ermeni Niifusu Omerli'deki Ermeni nufusu net bir bicimde ortaya konamasa da gunumuzde elimizdeki verilerden hareketle yaklasik olarak bir tahminde bulunmak mumkundur, Ornegin, Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian'm kaleme aldigi Les Armeniens Dans L'Empire Otoman adh eserde Diyarbakir Vilayeti, ii<; ayn Sancak' a aynlrms ve Mardin Sancagi adi altmda Savur'daki Ermeni nufusu 1032 olarak kaydedilmistir, Yine aym kaynakta soz konusu donemde burada 1 adet Ermeni Kilisesi oldugu, 2 adet okul ve 195 Ermeni ogrencinin oldugu kaydedilmistir, 39 Osmanh Imparatorlugu doneminde Savur Kazasma bagh olan bugunku adiyla Omerli yoresi nufusuyla ilgili onemli kaynaklar arasmda Diyarbakir Salnameleri yer almaktadir, Diyarbakir Salnamelerine gore Savur kazasmm soz konusu donemdeki nufusu 24874'tiir. Salnamlerde dikkat ceken bilgiler arasmda soz konusu donemlerde Savur'un kasaba olarak kaydedilmis olmasi ve buradaki nufusun 500 olarak kaydedilmis olunmasidir. Ozellikle 500 haneli bir kasabada 1 cami, 3 Hiristiyan mabedi, 1 rusdi, 1 ibtidai, 4 sibyan ve 1 Hiristiyan mekatibini oldugu kaydedilmistir, 40 Bu rakamlardan hareketle soz konusu donemde Savur kazasmdaki Hiristiyan nufusun Musluman nufusa oranla daha yogurt oldugu sonucuna varmak mumkundur, Nitekim Justin McCarthy de The Population of The Ottoman Armenians adh eserinde Osmanh donemi Ermeni nufusunun hesaplanmasmda Osmanh nufus kayitlan ve Ermeni kilise kayrtlanrun esas almmasi gerektigine soyle dikkat cekmistir: "The many estimators necessarily failed, because the only way to know a population's number is to count it. Reliable data on the population of Ottoman Armenians only could have come from one of two sources-the Ottoman population 344. Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceuresi Sempozyumu registration system or the Armenian Church. The former was a well-ordered system of registers of population, which were both updated routinely at the local level and in nation-wide updates (erroneously called censuses). The latter, many assumed, must have kept records of Armenians, analogous to Western European baptismal records ... " 41 1915 yilma gelemden once ozellikle 1914 yihna ait bazi verilere baklldlgmda sadece Hasankeyf Besiri kazasirun 1914'teki Ermeni nufusunuj, 5038 kisiden olustugu, aynca 40 Ermeni koyu ve 14 kiliselerinin oldugu kaydedilmistir, 42 Yine aym kaynakta Mazidagi kazasmda ise 9 Ermeni koyunun oldugu ve buradaki Ermeni nufusunun ise 4159 oldugu ifade edilmistir, 43 1915'te Mardin merkezde ise Ermeni nufusu 7692 kisiden olusmaktavdi. 1915 Tehcirine tabi tutulanlann bir kisrru tehcir bolgelerine ulasirken bir kisrru da tehcir sirasmda cesitli nedenlerle hayatiru kaybetmislerdir, Tehcir yillanrun ardmdan Mardin'deki Ermeni nufusu 1634 olarak kaydedilmistir, 44 Tehcir yillan oncesinde Mardin'de 800 ogrenci olan dort Ermeni Okulu faaliyet gostermekteydi. Hiristiyanhgm kabulu sonrasi insa edilen Surp Kevork (Surp Krikor Lusavoric) Kilisesi bolge kiliselerinin en eskisidir. 45 M. S. 420' de Mardin'in ilk kilisesi olarak insa edilmistir, Kilise gunumuzde Mardin'in Ulu camii mahallesinde bulunmaktadir, Diger okul ise 1. Mesrutiyet Meclisi Mebusan uyesi olan Mardinli Hovsep Kazazyan (Hoca Ovsep) Ermeni cemaatinin (..maw SmlublI) efendi onculugunde Mardin istiraki ile 1894'te insa edilen Surp Hovsep (Halk di- linde Aziz Yusuf) (Um.pp Sn-qut$) kilisesi olup gunumuzde Sar ma- hallesinde Diger iki okul ise Srpuhi (Uppnthh) bulunmaktadir, Manastin Varvara (Azize) ve Mardinli ruhani lider Melkon Tazbazyan tara- fmdan 1688' de restore edilen Ruhban okuludur. 46 Burada ya;;ayan Ermenilerle ilgili olarak kesin bir rakam verilemese de yaklasik olarak Tehcir yillannda bir kisrrurun Halep' e gittigi ifade edilmektedir. 47 Tehcir yillannda soz konusu donemde salgm hastahklar, zor sartlar altmda gerceklestirilen yolculuk ve achk gibi nedenlerle hayatiru kaybeden Ermenilerin de olduguna deginilmektedir. Buradaki Ermenilerin buyuk bir kisrmrun Arapca konustuklan da ileri surulmektedir, 1928 yilmda yaymlanan Haftahk Mecmua adh dergide verilen rakamlara gore Cumhuriyetin kurulusunun hemen ardmdan Mardin'deki genel nufus ve bu nufusun icinde Ermeni nufusu soyledir: Omeranlomerti ve Ceoresinde Etnisite .345 1928 Yih ilk Niifus Saynmna Gore Mardin Merkez Vilayeti Niifusuv' islam 41364 Suryani-i Kadim 5.4SS Keldani 304 Katolik Silryani 1.821 Protestan Ermeni 389 Katolik Ermeni 1.612 Toplam 5.0945 Maserte'nin Cumhuriyet doneminde Savur kazasma bagh bir Nahiye oldugu ve kazaya bagh top lam 137 koyun oldugu gorulmektedir. 491935 yilma gelindiginde ise Maserte'de Cumhuriyetin kurulusunun ardmdan 1935'te yapilan genel nufus saymunda Omerli'de 725'i erkek, 764'u kadm olmak uzere top lam 1489 kisinin yasadigi kaydedilmistir, 50 1950'lili yillarla ilgili onemli bir diger kaynak da soz konusu yillarda Mardin'de ibadete acilan Surp Hovsep kilisesi ve bu kiliselerde Ermeni cemaatine yonelik yurutulen faaliyetler olmustur, Kilisenin acihsiyla birlikte kisa sure de sehrin en kalabahk ve en canh kilisesi haline donustugu ve hatta kirsal kesimden gelen Ermenilerin de onemli bir ziyaret merkezi haline geldigi anlasilmaktadir: " ... 30 Temmuz 1950'de Mardin astlli piskopos Nerses Tayroyan beraberindeki rahip Kevork Cercis Candiruan, cemaat ve yetkili erkdnin da i~tirakiyle gorkemli bir acthsu: Surp Hovsep kilisesini ibadete acttlar. Yetkililerin izniyle genq rahip Kevork Cercis Candirqan kilisenin rahipligine aianir. Kisa zamanda Ermeni cemaatini toparlar ve 27 Aralzk 1954 yzlma kadar vaftiz, dugun, cenaze, Pazar ve bayram ayinleri yapzlzr. Mardinli Ermeni cocuklara dini egitim ve ilahileri Ermenice ogretilirdi. Amlanmda Mardin Ermeni cemaatinin 169 cocugunun Ermeni geleneklerine gore egitildiklerini haiirlarim ... "51 Bugunku adiyla Omerli, Mardin/in 27 km kuzeydogusunda yer almaktadir. 1953 yilmda kaza olan Omerli, Mardin merkeze yakin kasabalardan biri oldugu icin gelisime son derece aciktrr, 521953 yilmda ilce olan Omerli'nin merkezi onceleri Metina (Ovabasi) koyunde iken, 1925 yihn- 346. Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozuumu da Omerli'ye nakledilmistir, ilk nahiye muduru Kemal Efendi olmusni-, Bu donemde ilce 3 mahalle ve muhtarhktan, 40 koy, 1 mezradan olusuyordu. il<;e nufusu 1970 saylmma gore 3.142 idi. Halkm gecimi %90 bagcihk ve tahildan saglaruyor, hayvancihk ise daha ziyade kil kecisi turiinde besleniyordu. Aynca soz konusu donemde bolge mese ormanlanyla kaphydi. 53 Mardin Errnenilerinde Sosyo-Kiilttirel Yasam Daha oncede belirtildigi uzere Mardin'in kozmopolit yaplsl cercevesinden hareketle genel olarak Mardin ve yoresinin etnik ve dini yapisirun diger bir cok bolgeye ornek teskil edebilecek duzeyde oldugu soylenebilir. Bu hususla ilgili olarak bir cok yazann konuya eserlerinde yer verildigi gorulmektedir. Bunlardan biri olan Ihsan Cetin, Midyatta Etnik Gruplar adh eserinde bu konuya soyle deginmistir: " ... Bolgede ya$ayan cesiili toplumlar, [arkli din ve dillerine ragmen ortak bir kiiliiir ve gelenek olusiurarak iarihie uyum icinde ya$amz$lardi. Ancak azinltk kaorami yanslttzgl icerik ve uygulamaya donuk bir gerceklik:olarak, oyle anilan kislere zorluklar yukleyen bir kavram olmusiur. Buna ragmen ornegin Yakubi Suryaniler Lozan Aniiasmastndan kaynaklanan azmhk haklarini kullanmamislardir. Bu durum bir bakima, Surqanilerin kendilerini azinbk olarak gormek isiemediklerini gostermekiedir ... " 54 Mardin ve bolge sehirleri mimarisinde gunumuzde de kullamlan nakish taslara "N ahit" adi verilir. Bu ad aym bolgede ya~ayan Ermenilerin Hrristiyanhk oncesi inanclan olan Semsilik (Cunesogullan) donemi bas tanncasi olan Anahit admdan gelmektedir. Tarihten giiniimuze bir cok yerlesim bolgesinde oldugu gibi kent merkezlerinin nufus yaplsmm degi~imi kirsal bolgeye oranIa daha hizh gerceklesmistir, Mardin'de bu degi~im ve donusum surecinden nasibini alnus kentler arasmda yer almaktadir, Mardin'de Artuklular doneminde tutulan kayrtlarda Cemaai-i Nasara olarak (Hiristiyanl'lardan bahsedilirken Ermenice ve Arapca isimler ve soyadlarm bir kisrrunda Turkce soyad kullaruldigi gorulmektedir. Bir ornek vermek gerekirse; Karagiille, Katmerciyan, Karakelle, Terziyan, Terzibasyan, Tufekciyan, Batanyan, Hekimyan, Atamyan, Nazaryan, Gulyan, Kazazyan, Mimarbasi, Tokmak, Veziryan gibi soyadlar Mardinli Ermenilerin onemli bir bolumunun soyadlanm olusturmaktadir. 55 Mardin Sancagmda ya~ayan Ermenilerin buyuk bir <;ogunlugunun Omeranlomerli ve Ceuresinde Etnisite • 347 Katolik oldugu ifade edilmektedir. Bazi kaynaklarda ozellikle Mardin'de yai?ayan Ermenilerle diger dini gruplar arasmda bazi evliliklerinde yai?andlgl ileri surulmektedir, Aneak evliliklerde genellikle aym sosyal stanmun goz onunde bulunduruldugu ifade edilmektedir. Bunun aslmda dini ve etnik kokenin kastedildigini soylemek mumkundur, Aynea bur ada yai?ayan Ermenilerin ozellikle ticaret alarun on planda olduklan dile getirilmektedir. 56 Elde edilen kaynaklardan hareketle Mardin Ermenilerinin sosyal statulerinin bolgedeki diger Hiristiyan topluluklara oranla daha iyi durumda olduklanru soylemek mumkiindiir. Bu baglamda Mardin, Asiret-Cemaat-Devlet adh eserde de deginildigi uzere Ermeni mimarlann ortaya koydugu essiz eserler ve bu eserlerin buyuk bir c:;ogunlugunun yine Ermeni ustalar tarafmdan yapildigi anlasilmaktadtr, Musa Anter soz konusu mimari yapilar icin i?Uifadeleri kullanrrustrr: "... Mardin'in meshur zenginlerinden Ermeni Kendir'in hazineye mal olmus evi ... Topkapi Saravi'ndaki Mecidiye veya Bagda: Ko§kii yaninda adeta fakirhane kalirdi. Seklinde anlattzgl okula "fakir fukara 90cuklan degil de, Mardin vilayeti ceoresinden aga ve zengin aile cocuklartni altuorlardi" diyerek, ornekler verir; "Omeruan asireti agalarmdan Ahmet Siileuman'in oglu ve kardesinin iki oglu ve amca cocuklari, Surgii9i asiretinden lsa aganm io; oglu, Avenalzlardan iki cocuk, Kercews Ekmenlerden iki cocuk, Kikan asireiinden Mahmut aganm iki oglu, $emirax'ian (Mazldagl) iki cocuk, Derik, Kiztltepe, Maserte (Omertii'den dart cocuk ve ben olmak iizere, doksan talebeyi tamamlamislardi. .. 57 II II Mardin Yoresi Baglarrunda Omerli (Maserte)' de Iktisadi Durum Mardin Ermenilerinin ozellikle Tel Ermen'de yai?ayan Ermenilerin biiyuk bir c:;ogunlugunun Katolik oldugu ve tiearetle ugrai?hgl anlasilmaktadir, 58 Bunun yam sira mimari alanda da Mardin Ermenilerinin oldukca iyi bir noktada olduklan ve bir cok mimar ve kalfarun Mardin'deki unlu Sarkis Elyas Lole tarafmdan yetistirilerek Mardin mimarisinin olusumuna ciddi katkida bulunduklanru soylemek mumkundur, 59 Mardinli unlu mimarbasi Lole'nin eserlerinin buyuk bir c:;ogunlugu giiniimiizde hal en varhguu surdurmekte olup bunlardan bir kaci soyle siralanabilir: Ciinumuzde Mardin Muzesi olarak kullarulan Katolik patrikhanesi, Surp Hovsep Ermeni Katolik Kilisesi, Der Zaferan ikinci kat ve ilaveleri, 60 Ermeni asilh Raffi ve Tomas Cerme'lerin malikanesi, Eski Hukumet Konagi, Meryem Ana Katolik Kilisesi ve daha bir cok tarihi eser. 61 Omerli Ermenilerinin cok eski tarihlerine dair tieari ve iktisadi durum- 348. Uluslararasi Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu lanyla ilgili kayitlar mevcut olmamakla birlikte gerek bolgenin cografi yaplsl gerekse burada temel ge~im kaynaklan bize bazi onemli ipuclan sunmaktadir. Bunlar arasmda tabii ki halen giiniimiizde de surdurulmekte olan tanm ve hayvancihk ilk sirada yer almaktadir, Nitekim konuyla ilgili kaynaklardan hareketle bolgede gecmiste oldugu gibi 1950'li yillarda da halkm buyuk bir kisrrurun tanm ve hayvancihkla gecindigi anlasilrnaktadrr, Bu urunler arasmda soz konusu yillarda tahil, uzum, mercimek ve nohuts? bolgenin cografi yaplsl nedeniyle on plana cikan urunler arasmda yer alrrustir. Bu konuda Osman Yalcm Mardin ash eserinde Omerli kasabasmm cevresinde verimli iiziim baglanrun oldugunu, cesitli talul iiriinlerinin ekiminin yapildrgiru ve meralarda kucukbas hayvanciligm yaygm bir bicimde gerceklestirildigine deginerek 1950'li yillarda kasabada bir adet un fabrikasmm da oldugunu belirtmistir, 63 Bolgede ozellikle uziim ve bagciligm ileri seviyede oldugu Diyarbakir Salnamelerinde de sik sik dile getirilen bir husustur. 64 Mardin'de Niifus Hareketleri Kapsanunda GOt; Mardin merkez ve Tiirkiye'nin diger illerinde oldugu gibi Omerli (Maserte)' den de burada ya~ayan etnik gruplann baska iilkelere gocleri soz konusu olmustur, Ozellikle Omerli yoresindeki Kiirtler daha ziyade i~ go~ niteligi tasiyan bolgelere giderken, Siiryani ve Yezidilerin ise daha ziyade dis goc olarak nitelendirebilecegimiz yerlere gittikleri soylenebilir, Omerli Ermenilerinin ise basta 1915 Tehciri olmak iizere diger goc dalgalarmdan da etkilenerek daha ziyade Arap iilkelerine yani Ortadogu'ya ve Avrupa ve Amerika'ya go~ ettiklerini soylemek miimkiindiir. Mardin Ermenilerinin bir diger goc dalgast ise 1955 yilmda gerceklesmistir, Bu ikinci dalga da ozellikle Mardin Ermenileri ile buradaki Siiryani cemaati arasmda ya~anan bir takim sikmtilann etkili oldugu anlasilmaktadir, Bu donem go~lerinden yaklasik 1. 612 kisinin etkilendigi, 488 , kisinin ABD'ye, digerlerinin ise Sili, Arjantin, Brezilya, Avustralya, Kanada, bir kisrrurun da istanbul ve Lubnan' a goc ettigi anlasilmaktadir, 65 Mardin Ermenileri Baglanunda Omerli (Maserte)' de Dini Yapi Toplum ve sahip olduklan kiiltiirlere gore degisen, ancak tum toplumlarda bulunan din, toplumun en onemli kurumlanm olusturmaktadir, Bireyin hem kisisel hem toplumsal ya~amlmn her yonu din kurumu tarafmdan belirlenebilmektedir. Din ve sosyal degisme iliskilerinde din, bir yonuyle sosyal degisimi engeller, diger yonuyle de sosyal degisimin mo- Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisiie • 349 tor giicii olarak kendini gosterir. Geleneksel toplum modernlestikce, gelismis toplumlarda oldugu gibi, dinin sosyal hayatm cesitli yonleri uzerindeki etkisinin azaldigiru tammlayan bir surec olusur, Bu anlayisa gore, modern bilim geleneksel inanclari daha az akla yatkm bir duruma getirmistir. 66· 1912 yilmda Paris'te basilan Fransrzca Incil Sozlugu adh kitapta, Ararat koylerinden uzum asmalanmn ilk vatam olarak bahsedilmektedir. Bu bilgide Ermeni efsanelerinde bahsedilen Nuh peygamberle ilgili olarak Nuh'un gemisinden karaya ciktiktan soma "Ararat (Bugiinkii Agn Dagl) dagl eteklerine indigi yere iiziim asmalartni diker. "67 yonundeki efsaneyi destekler niteliktedir. Hatta sozlukte bu yerler bir benzetmeyle Kafkasya'mn ii<;irklan Sem, Kam ve Hapel figurleri ile de ozdeslestirilmektedir, 68 Bazi Ermeni yazarlar tarafmdan Omerli'nin yani Maserte'nin aslmda tarihteki Siirt sehrinin yani Ermenicedeki Serte'den geldigini kaydetmektedirler. Boylece Serte'nin basma Ma sozcugunun getirildigini ve Ornerli'nin Maserte olarak adlandinldigiru iddia etmektedirler. Bunlardan biri olan Mesrob Kevork, Ermeni Tarihi adh eserinde bu konuya soyle acikhk getirmektedir; " ... Ermenilerin eski dini Avrupa ve Asya inandarinin bir karistmidtr. Ma veya Amma denilen ana kralicenin figuri; mevcuttur. Ma'ya ibadet bolgede oldukca yaygmdlr. Ana mabet Kapadakya'da alup binlerce tarafian bulunmakiaudi. Tannca Ma ile Anahit aym tanricalar alup kendisine adak ve kurban ritiielleri ile iman ve ibadet edilirdi. Pagan doneminin yartularmdan alan yzlba§l ve bagbazumu torenlerinde §arap i<;;mek gelenekti. Oyle ki mabetlerin tanrtca heykellerinin oldugu. yerle§im bolgelerinde iizum, §arap ve bagcllzk en onemli ugra§zlar arastnda yer almakiaud«. Mabetler dtstnda ya§adlklan evler ve mezar iaslannda iiziim jigiirleri milli bir sembal olarak kullarulmakiaudt. Pagan doneminden Hlristiyanlzga ge<;;en260 gelenek ve anneler gibi iiziim ve §arapplzk da kilise gelenekleri arastna girmektedir. Ermenilerin mabetlerde iciikleri saraplar kilise ayininde Iea Mesih'in kant benzetmesiyle icilir. Ermeniler Pagan donemi bagbazumu iorenini ana kralice Ma (Anahit)'ya atfetmislerdir. Hiristiuanhk doneminde de Meryem Ana'ya adantr. Yine Pagan doneminde aldugu gibi actk:haoada iiziim kuisanir. Yine Ma'dan esinlenerek Mazkert, Masert, Ma§kert gibi ueriesim bolgelerinin adlartru almast aym gelenekten kaunaklanmaktadir. Onemli bir bolge alan ve Maserte adtni altp bu yer tarihte gercek Siirt sehridir. Bu ad da "Sette" alarak gecmekiedir ... "69 350. Llluslararasi Omertilt.mieran ve Ceoresi Sempozvumu Bir diger Ermeni yazar ise Kevork Pamukciyandir, Pamukciyan, Za- manlar, Mekdnlar ve lnsanlar adli eserinde bolgede bircok Ermeni varhgm, dan bahsederken/f ifade etmistir, 71 Savur'un ashnda Ermenicedeki Slgert'den geldigini Osmanh imparatorlugu doneminde ozellikle Mardin ve cevresindok] Ermenilerin buyuk bir <;ogunlugu 17. Yuzyihn ortalanna kadar Gregoryen mezhebine mensuptur. 17. yuzyilm sonlanndan itibaren Imparatorluk sirurlan dahilindeki diger bircok Hiristiyan grup gibi Ermeni toplumu arasmda da gerek misyonerlik faaliyetleri gerekse milliyetcilik akimlanmn da etkisiyle bir ayn~ma sureci ya~anmaya baslanrrustir. Ozelliklo 18. yuzyilda faaliyet gostermeye baslayan Amerikan misyonerlerinin bolgeye yonelik cahsrnalanmn da bu dini ayn~ma surecinde etkin bir rol aldlgml soylemek mumkundur, Bu cercevede Amerikan Board teskilatimn 1844'te Rumlara yonelik faaliyetlerini durdurarak "Ermeni Misyonu" adr altmda cahsmalanru yurutmeleri konuya olan ilgilerini ortaya koymasi acismdan dikkate degerdir, Bu misyon aracihgryla Amerikahlar Mardin'deki diger etnik gruplarla birlikte Ermeni nufusunun bir kisrruru da Protestan yapmaYI basarrmstir. 72 19. yuzyila gelindiginde hizli bir ayn~ma surecinin ortaya <;lkIgl goruhir, Bu siirecte ozellikle Osmanh Imparatorlugu sirurlan cercevesinde ya~ayan Ermeniler arasmda Katolik ve Protestan mezhebinin de yaygmhk kazandigi, bu cesitliliginde beraberinde bir takim sikmtilan getirdigini soylemek mumkundur, Katolik ve Protestan misyonerlerin yogun faaliyetleri neticesinde 19 yuzyihn ikinci yansmdan itibaren Mardin'de Gregoryen Ermeni nufusu neredeyse hie kalamadigi kaydedilmistir, 73 Mardin Ermenileri, Diyarbakir Metropolitligine baghydi. Mardin'in bilinen ilk piskoposu, Sis Katolikosu XII. Ohannes tarafmdan takdis edilen, Piskopos Kalust'tur. (1601-1620) Sis Minas katolikosu tarafmdan takdis edilen Sarkis'ten soma (1627-1632), ucuncti Mardin piskoposu Dimoteus Karnuktur. Bu piskopos zamanmda, Mardin Ermenileri arasmda Katolik inaner yayilmaya baslarrus, Katolik mezhebini benimseyen Karnuk, gordugu baskilar karsismda italya'ya giderek orad a olmustur, Mardin'in Diyarbakrrdan ozerk piskoposluk olmasi, Melkon Tazbazyamn baspiskopos olmasi ile olmustur, Mardin Ermenilerinin tamammm Katolikligi benimsemesi de, Tazbazyanm cahsmalan oldukca etkili olmustur, Kisa sure de Mardin Ermenileri arasmda Katolikligin hizh bir sekilde yayilmasiru saglayan Tazbazyan, daha soma yerini Der Sarkis Carhalasyan' a birakrrustir, Carhalasyan'm hayatnu kaybetmesinin ardmdan ise bu kez Mardin'de bir ilahiyat okulu acildigi ve burada Katolik ruhban yetistirilmeye baslanrrustir, 74 Tazbazyan'm Ermenileri Katoliklestirme yonunde- Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisite • 351 ki <;ah~malan hem Ermeni Patrikhanesi hem de Osmanh devleti tarafindan endise ile karsilannus ve bu durum Tazbazyan'm tutuklanmasi ile sonu<;lanml~tlr. Tazbazyan 1716' da hapiste hayatiru kaybetmistir, Mardin Piskoposlugu 1838' de piskopos seciminin Kilikya Patrikligi' ne birakilmaSl nedeniyle, Kilikya Patrikligine baglanrrustir. 1836' da, Der Hovagim Tazbazyan'm olumune kadar, Ermeniler Katolik misyonerligi surdurmus. bu tarihten soma Mardin'de Katolik misyonerligi dogrudan Fransiz ve italyan misyonerler tarafmdan yurutulmustur, 75 Cebel-i Tur bolgesindeki Hiristiyan topluluklann durumunu arastiran Claudius James Rich, Nasturi ve Siiryani ruhbanlarla ilgili su ifadeleri kullanrrusttr: "Nasturilerin Patrigi Cebel-i Tur Daglarmdaki Ohannes'de ikamet eder. Vasallarz iizerinde olum veya ya§amlarma karar verme yetkisi uardir. Bu dini mezhebin bas: olmaktan ziyade saoasc: bir kabilenin sefine benzer. Kendisiyle yalnzzca "asiret reisi" ve mizrak ve tiifek kullanici olarak ouiinur. Yakubilerin cehaleti inarulmauacak olculerdedir. Bu aralar Tour'un daglzk botgelerindeki bir piskopos tiifek kullanmakta cemaatinin en namli e§kIyasl kadar usta. Tiifegini hep yanmda ta§lyor, ayindeyken bile. Kilisenin kaptstndaki bir kavgada etkin bir rol almak icin kutsal garevini slkllkla kestigi bilinir ... "76 Midyat'ta Mar Gabriel ve Hah koyunde Meryem ana kilisesinde de Yunan izleri bulunmaktadrr, Mardin yerli halkirun hosgorulerinden dolayl Yakubi Siiryaniler onceleri Arevortik (Semsi) Ermenilerin mabetlerini kiliseye donusturduler. Daha soma Mardin kirsalmda Der-Zafaran manastmru satm alarak yerlesik duzene ge<;me imkaru bulmuslardir, 77 Mardin' de Konusulan Toplumlann Diller ve Etnik Gruplar en onemli yapl taslarmdan birisi olan dil olgusu, hem bir iletisim aracr hem de en onemli kiiltur unsuru olarak ele almabilir. Bu iletisim araci, bireyler icin basta gelen ozellik olmasma ragmen, dilin bunun yanmda bir kultur unsuru olmasi onu daha onemli kilar, Cunkii dil, kulturunun gelistirilmes! ve kusaklar boyunca aktanlmasi icin vazgecilmez bir olgudur. Dil, insarun algrlamasi, dusunmesi, kendini ve digerlerini tarumasi icin temeldir ve toplumun varhgi icin zorunludur. 78 Tarihte Omerli (Maserte),ye baktignruzda Mardin merkezde oldugu gibi oldukca kozmopolit bir yapmm ortaya <;lktlgrm gormekteyiz. Buna gore bolgede ya~ayan halklar ve dillerini soyle siralamak mumkundiir: 352. Uluslararasi OmertijOmeran ve Ceoresi Sempozyumu Tiirkler (Turkce), Ermeniler (Ermenice ve Turkce), Araplar (Arapca ve Turkce), Kurtler (Kurtce ve Turkce), Arevortik, Cunesetapanlar (Ermenice), Imhallemiler (Kendine ozgii Arapca Imhallemice), Keldaniler (Keldanice ve Turkce), Yakubi Siiryaniler (Arapca, Turkce ve Toranice) konusa. rak dil mozaigini olusturmuslardir, (1950 gibi)79 Tiirkiye Cumhuriyeti sirurlan icindeki en buyuk Siinni (Hanefi) Arap toplulugu Mardin sirurlan icerinde yasamaktadir. Aguhkll olarak Midyat-Nusaybin yolunun batismda ve Midyat Savur yolunun giineyinde kalanbolgede ya~ayan Araplar, Midyat-Savur hattirun kuzeyinde Kurtlerle kansik olarak yasamaktadirlar, Cercus, Kiziltepe Midyat, Nusaybin ve Savur ilcelerinde ise kucuk gruplar halinde bulunmaktadrrlar, Mardin merkezinde yakm zamanlara kadar ~ogunlukta olan Arap nufusu giderek azalmasma ragmen kentte ve cevrede konusulan hakim dil Arapcadir, Diger etnik gruplarla paylastiklan alanlarda ve bazen de kendi aralarmda ortak anlasma dili olarak Arapcayi kullanmaktadirlar, Araplarm yam sira bolgedeki Kiirtler ve Ermeniler de Arapcayi kullanmaktadirlar. Hiristiyan Ermenilerin kullandigi Arapca, Miisliimanlarm kullandigi Arapcadan gii~liikle ayirt edilebilmektedir. Bu lehcelerden birini kullanan Mahalmiler, Savur, Midyat ve Omerli (Maserte) arasmda 50'ye yakm koyde oturmaktadirlar, Kurtce ve (Turoyo'v) konusulan bolgede yer alan Kartmin (Yayvantepe) koyundeki Araplar ise kendilerine ozgii bir lehce konusmaktadirlar, Mardin kentine ozgu Arapca lehce sadece Miisliimanlar tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da kullarulmaktadir, idil'deki lehce ise Hrristiyanlarca konusulmaktadir, Bolgede Kiirtlerle kansik Yakup asiretleri de mevcuttur. Giiniimiizde Mardin'deki en kalabahk etnik grup Siinni Kiirtlerdir. Siinni Kiirtlerin ~ogunlugu Safii guruplardrr. Mardin'deki Kiirtlerin bir kisrru Araplasrrustir. Mardin'deki bir diger Kurt grubu Yezidilerdir. Bu grup "Halta", "sach", "sekiz biyikh" gibi ifadelerle adlandmhrlar. Giiniimiizde Mardin il sirurlan icinde zamanla ~ogu Muslumanlasan Yezidilere ait ya da Yezidilerle diger gruplarm kansik olarak yasadigi 20 koyun bulundugu tespit edilmistir, 81 1. Necmeddin Ilgaz'm Mardin ve havalisine egemen oldugu donemde Ermeniler, Araplar, Kiirtler, Cunesogullan, Arevortik Ermeni (Semsi Ermeniler), Yezidiler, Yahudiler ve Yakubi Siiryaniler yasamaktaydi. Soz konusu donemde bolge bircok dinlerin ve dillerin yasandigi kozmopolit bir bolge olmustur, Yine aym donemde Ermeniler Ermenice, Araplar Arapca, Kiirtler Kurtce, Semsiler Ermenice, Yezidiler Kurtce, Yahudiler ibranice, Yakubi Siiryaniler Turoya, yani tor ani lehcesini kullaruyorlardi. Bu donemde Mahallemiler ise mahallemi Arapca olan bir lehceyi kullaruyorlardi. Mahallemiler koken olarak Berri Hilal denilen onemli bir Arap Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 353 kabilesine dayanmaktaydi. Bunlann yam sua Vital Cuinet tarafmdan Turquie D'Asie adh eserde istatistiki olarak Midyat'ta ve Nusaybin'de bazi Rum gruplannm da yasadigi kaydedilmistir, Yine cografyaCl-yazar $emsettin Sami de Cuinet'le benzer sekilde Mardin bolgesinde Rumlann varhgma isaret etmistir, Ancak bolgede Rumca konusulduguna dair herhangi bir kaynak tespit edilemernis olunsa da gunumuze kadar Der-Zafaran manashr kilisesinde Yunanca yazl mimari uslubuna rastlamak mumkundiiur. 82 Gecmisten Giiniimiize Maserte Cografi Yapr 1935 yilmda Omerli {Maserte),ye bagh 41 koy bulunmaktaydi. Soz konusu koylerin eski ve yeni adlanmn listesi 1935'te yapilan genel nufus savrrrunda soyledir: 1935 Maserte Koylerinin Eski Adlan ve Kurtce Anlamlan I. Hirbe Kermit 20110merli Koylerinin Yeni Adlari 1. Akyokus 2. Hirbatova 2. Alich 3. Fafih 3. Besikkaya 4. Zihni 4. Cahsan 5. Ki.irikmetinan 5. Catalyurt 6. Rekki 6. Cayiralam 7. Merci 7. Cimenlik 8. Rissin (Rissinler) 8. Cmaralti 9. Hirbakalac 9. Coraktepe- (Harabe Tepe) 10. Birmazraa 10. Donerdere 11. Yesti II. Duygulu 12. H irbaseyhmahm ut 12. Flstlkh (Seyhmahmut Harabesij'" 13. oem 14. Merzikan Oturdugu Yer) 13. Gollii (Merziklilerin 14. Guzelagac 15. Kevarih 15. Harmankaya 16. Takt 16. Havuzbasi Amttepe 354. UluslararasiOmerli/Omeran ve (:evl'esi Sempozyumu 17. Mudi 17. Isikdere I' I 18. lkipmar ] 8. Teri 19. Kersifan (KersifliLer) 19. Ikitepe 20. Kermit (Kiremit) 20. Kayabah 21. BeytilmulLahasan 21. Kayagoze (Mollahasan Evij-Arapca 22. Eydo (Ktlrtce isim) 22. KayaUstil 23. Kildi (Kurtce isim) 23. Kaynakkaya 24. Berti (Berte Kurtce isim) 24. Kocakuyu 25. Seyhkir 25. Kocasirt 26. Mistin 26. Kovanli 27. Risvan (Asiret ve bolge ismi) 27. Komilrlil 28. Gevriksindi 28. Mutluca (Sindilerin Beyazi-Aile adr) 29. Metinan (Metin Asireti) 29. Ovabasi 30. Hirbakevir (Tasharabeler) 30. Oztas 31. Rezikarabo (Arap Bagi) 31. Pmarcik 32. Hirbabellik (Alaca Tepe) 32. Sivritepe 33. Aciyan 33. Sulakdere 34. Kefsanor 34. Tasgedik 35. Hanisora 35. Taslica 36. Hirbamirisk (Tavuk Tepe) 36. Tavuklu 37. Marmari (Ytlanh) 37. Tekkuyu 38. Hazni 38. Tokdere 39. Hibasikit 39. Topagac 40. Sada 40.' Onsalh 41. Hrrbatok'" 41. Yaylatepe" II I, Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite .355 Giiniimiizde ise Omerli (Maserte) yoresine bagh koy saYlsl 4S'tir. Yukandaki koy isimlerinin bir kisrrurun Ermenice karsihklanru vermek miimkiindiir. Bunlar rap ve sirahanesi arasmda anlarruna Maserte, gelmektedir. Aciyan sahis Iakabi yerine kullarulmaktadrr, menicede Ermenicede anlarrunda Hani vadisi anlammdadir, kullarulmaktadir, (q,tnp.pq) ise Ermenicede icin mi erkekler Hazni Kevir (Punnp) mekte olup Kevork'un Harabesi de tas anlarmnda kullaruldigirun Kevarik (Uuiulrpnt) Ana kralicenin icin mi) Mermari ~a- (Uul:l:iwu) sozcugu ErHanisora (IuU1UP~J1) (L,UlgUp) ise Ekmek koyu sozcugu ise Kevork'tan gel- anlarruna gelir. Ancak Kevir'in Kurtce da burada belirtilmesinde yarar vardir, sahis ismi olarak kullaruhr, (Uuipiluiph) ise Ermenicede (Kadmlar kullaru- Ian tas adidir, (Mermer) Edinilen bilgilere gore gliniimiizde Omerli (Maserte),de cok az da 01sa 8-10 civannda Ermeni aile yasamaktadir, Omerli Ermenilerinin ge<;;miste atalanmn meslegi olan demircilik ve zanaatkarhkla ugrasmaktadirlar. Bu bilgi Peter Alford Andrews'un editorlugunde hazirlanan Etnic Groups in the Republic of Turkey adh eserindeki bilgilerle de paralellik arz etmektedir. Andrews soz konusu eserinde yakm donemlerde Omerli yoresini dini ve konusulan diller bakirrundan ayn kategorilere aymrken yorenin koylerde Turk, Kiirt ve Araplann yam sua Hiristiyan nufusun bulunduguna da kaydetmis ve giiniimiizde nufusun aguhkll olarak Kurtlerden olustuguna isaret etmistir, 86 Sonuc; Yapilan cahsmalar sirasmda dogrudan Omerli ile ilgili kaynak bulma konusunda bir takim sikintilar yasanrrustir, Sonuc olarak yapilan arastirmalar neticesinde eski adi Maserte olan Omerli' nin gecmiste Savur' a bagh bir nahiye olarak onemli olcude Ermeni niifusu banndirdigi anlasilmaktadir, Soz konusu donemde gerek bolgenin cografik yaplsl gerekse sosyoekonomik yaplsl nedeniyle Maserte Ermenilerinin yakm cevre bolgelerinde oldugu gibi <;;ogunlukla ticaretle ugrasttklan ancak bunun yam sua bolgenin temel gecim kaynaklan arasmda yer alan tanm ve hayvancihgmda onemli yer tuttugu soylenebilir, Mardin'in etnik ve dini yaplsl goz onunde bulunduruldugunda ister 356. Uluslararasi OmerlijOmeran ve Ceoresi Sempozyumu istemez bu kozmopolit yaplmn Maserte'ye de yansrdigi ve Maserte Ermenilerinin diger etnik gruplarla oldukca iyi iliskiler icinde olduklan, hatta zaman zaman diger etnik gruplarla evliliklerin de yasandigi gorulmekro.. dir. Vine Maserte Ermenilerinin Ermenicenin yam sua Arapca ve Kurt~e konusuyor olmalan da bu birlikteligin onemli gostergeleri arasmda sayilabilir. Osmanh Imparatorlugunun <;oku~ donemine girmesiyle birlikte I. Dunya Savasi yillannda Imparatorlugun cesitli bolgelerinde yasanan kargasalar neticesinde ahnan Tehcir karanmn etkilerinin Anadolu'nun bir cok bolgesinde oldugu gibi Mardin Ermenileri ve dolayisiyla soz konusu donemde Savur' a bagh Maserte'deki Ermenileri de onemli olcude etkiledigi gorulmektedir. Dolayisiyla Teheir yillannda buradaki Ermenilerin de zorunlu go<;e maruz kalmasmm bolgedeki Ermeni nufusunun ve beraberinde bolgedeki kulturel zenginligin de gitmesine neden oldugunu soylemek mumkundur, Aneak daha Tehcir yillan oncesinde bile Mardin ve diger bolgelerdeki Ermenilerin de yasamak zorunda kaldigi bir go<; dalgasmm da oldugunun burada belirtilmesinde yarar vardir, Bu da ozellikle Batih devletler tarafmdan misyonerler aracihgiyla Gregoryen Ermenilerin kendi aralannda ayn~masma neden olan, mezhep kavgalan olmustur, Temelleri 16. yuzyilda atilan ve 17. yuzyilda belirgin bir ~ekilde gorulmeye baslanan be mezhep kavgalan netieesinde de Mardin ve yoresinde bazi Ermeni gruplarm topluea kendi eemaatlerinin daha yogun oldugu bolgelere go<; etme kararlan aldiklanna rastlamak mumkunduro Elde edilen kaynaklardan hareketle Mardin Ermenileri ve Omerli Ermenileri acismdan Tehcir yillan oncesinde oldugu gibi Tehcir yillanrun ardmdan da bir goc dalgasi yasandigiru ortaya koymaktadir, Bu kez Mardin'deki Ermeni Cemaati ile Suryani eemaati arasmda ya~anan sikmtilar nedeniyle Avrupa ulkelerine Ermenilerin goc etmesi bolgede u<; ayn goc dalgasirun yasandigiru gostermektedir. Bu geli~melerin yam sua yerli ve yabanci kaynaklar l~lgmda Mardin Ermenilerinin bolgede ya~ayan diger Hiristiyan nufusa oranla oldukca etkin ve kulturel acidan zengin bir yaplya sahip olduklan gerek bolgedeki mimari eserlerden gerekse bolgeyi yakmdan takip etmis olan seyyahlarmda eserlerine konu oldugunu gormekteyiz. Omerli (Maserte) Ermenilerinin tieari anlamda bagcihk ve sarapcihk alamnda oldukca iyi bir noktaya geldikleri ve bu durumun tieari acidan bolgeye onemli katkilar sagladignu da soylemek mumkundur, Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 357 KAYNAK<::A Nejat Coyunc, Metropolit XVI. Yiizyxlda Mardin Hanna Dolaponu, to Edebiyat Sancagi, Tarihte Mardin, Yayiru, 1969, istanbul. Hilal Matbaacihk, istanbul, Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Suha Dnsal, Mardin, Tarih Vakfi Yaymlan, 2000. . Tiirk Yer Adlan Sempbzyumu Bildirileri, Yaymlan, Ankara, 11-13 Eyliil, 1984. Tiirkiye Miilki Idare Boliimleri 5, Ankara, 1978. TC i~i~Ieri Bakanhgi Mardinli Rahip Husik GiiIyan'm Mhitaristler Kutuphanesi, 1898. Mardin Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Haziran 2008, SaYI: 3. Hammer, Osmanh Basbakanhk, Tarihi Aramdahay Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, Andonyants Manashn Venedik, 1926. Tasm ve inancm Teotik, Yilhk, Askharh, Bakanligi Ermenice EI Yazmasi, Sahip Mardin, Arkitekt, Viyana Mayis- (m2luwphUlqpDtpll1·1.1) Bah Ermenileri, (Cografya). New York, 1947. Erivan, 1981, Cilt VII. Rahiplerinin Siiri Mardin, ve Turizm 1983. Lukas Inciciyan, Bibliyografya, Askharakrutyun Kisim I, Cilt I, 1806, Venedik. Sarkis Dzodzikyan, Kultur iller Idaresi Gen. Md. Seri II, SaYI: Birikimine Tarihi, Cilt: II, istanbul, 1972, s. 190. Asiret-Cemaat-Devlet, Ermenice EI Yazma Tip Bilgileri Tarih Vakfi Yaymlan, istanbul, KitapIan, Teotik, 1998. Venedik, 1926 (H. Z. Asadur, s. 102). Vital Cuinet, Cev: Kevork Pamukciyan, La Turquie d' Asie, Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de I' Asie Mineure, Paris 1891, Cilt II. Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, 2009. Arasnrmalan Dergisi, Mardin Basbakanhk DevIet Arsivleri Genel Miidtirltigti, Osmanh Arsivi Daire Baskanligi, Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV; 998 Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye Defteri (937-1530), I, Amid, Mardin, Smear, Musul, 'Arabkir, Ergani, Cirrnuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile lusn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 1998. Yildiz Deveci, Osmanlr'dan Giiniimiize Mardin Ermenileri, Uluslararasi Sempozyumu, Ibrahim Ozcosar-Huseyin H. Curies, istanbul, 2006. Nejat Coyunc, XVI. Yiizyrlda Mardin Sancagi, TTK Yaymlan, V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Parnukciyan, Osman Koker, 100 Yil Once Tiirkiye'de R. Kevorkian, Les Armeniennes, Ermeniler, Ankara, Mardin Tarihi 1991. Paris, 1891, Cilt III. istanbul, 2005. Paris, 1992. Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Otoman, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, 1992, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS. Salname-i Diyarbekir, 5. Cilt. Justin McCarthy, The Population of The Ottoman Armenians, tr / =altilar / tobi / e-library / TheArmenians / Population. pdf http://web. itu. edu. 358. Uluslararasi Omerli/Omeran 1927 Umumi Niifus ve Ceoresi Sempozyumu Tahriri. Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik Kilisesinin Kurucularmdan Mardinli Tazbazyan'm Hayah, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, SaYI: 184, istanbul. Haftahk Mecmua, Cenfibi Sarki Vilayetlerimizden: 25 Kanun-i Sani (Ocak) No: 132, 1928. Cimeydogu, Birinci Genel Miifettislik Mardin, Bolgesi, Melkon Milliyet Maatbasi, Cumhuriyet Matbaasi, istanbul, istanbul, 1939. Turkiye Cumhuriyeti Basbakanhk Istatistik Genel Direktorlugu, Genel Niifus Saymu, 20 ilk Tesrin, 1935, Nesriyat SaYIsI: 75, Cilt: 42, Husnutabiat Basimevi, istanbul, 1937. Osman Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, 50. Yilmda Mardin, Cumhuriyetin Ihsan Cetin, Midyatta Etnik Gruplar, Yves Ternon, Mardin istanbul, istanbul, 1915, Centre D'Histoira 2007. Armenienne Yves 'lemon, Resisting Genocide: The Multiple Jacques Semelin, Sarah Gensburger, Columbia Tomas Cerme, Tascihk Zanaah ve Mimarisiyle 2000, Cilt: 34, SaYI: 200, istanbul. James Silk Buckingham, Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, Contemporiane, Mardin Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos Cilt I, Londra, Birikimine istanbul, Sahip Bozkus, Soykmm Iddialarmm Parlamento Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarrus Doktora Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, 2011. Ihsan Cetin, Midyat'ta Kevork, Etnik Guruplar, Ermeni istanbul, Ayhk Ansiklopedik Tarih ve Toplum, Andrus Alpheus Tarihe Katkilar-Hl, Omerli Belediyesi ve Omerli Dini Zamanlar, Mekanlar, Degisim, Gaziantep Dergi, SaYI: 235, istanbul. Ed: Peter Alford Andrews, Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden, N. : Concerning Kararlan Cercevesinde Tezi, Ankara Universitesi, 1914, Cilt 1. istanbul, Ibrahim Ozcosar, Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 427-440 (2008). Rudiger Benninghaus, Turkey, L. Reichert Tarih ve Toplum, Mart 2007, s. 24. Tarihi, Paras Yaymevi, Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklanndan Insanlar, Aras Yaymlan. istanbul, 2002. 1827. Mardin, 1961. Yrldiz Deveci Mesrab Paris, 2002. Forms of Rescue, Claire Andrieu, University Press, New York, 2011. Travels in Mesopotamia, Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Ocak 2002, Cilt 37, SaYI 217, istanbul. Osman 1961. n YIlhgl. 1973 the Yeziddes Ethnic 2002. Groups in Missionary in the Republic Herald of 85, Boston, 1889. Kaymakamlrgi NOTLAR 2 Nejat Coyunc, 3 Metropolit XVI. Ytizyilda Hanna Dolaponu, Mardin Tarihte Sancagi, Mardin, Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Yaymi, 1969, istanbul. Hila! Matbaacihk, 4 Suavi Aydin, Kudret Emiroglu, Oktay Ozel, Devlet, Tarih Vakfi Yaymlan, 2000, s. 219. 5 Turk tu Edebiyat Suha Onsal, Basbakanhk, istanbul, Mardin, Kultur 1972, s. 190. Asiret-Cemaat- ve Turizm Bakanhgi Omeranlomerli ve Ceoresinde Einisite .359 Yaymlan, Ankara, 11-13 Eyliil, 1984, s. 198,282,283, Tiirkiye Miilki Idare boltlmleri TC lcisleri Bakanhgi iller Idaresi Gen. Md. Seri II, Sayt: 5, Ankara, 1978, s. 138. 6 Mardinli Rahip Husik Giilyan'm Mardin Tarihi Ermenice EI Yazmasi, Viyana Mhitaristler Kutuphanesi, 1898, Mardin'den zikreden Tomas Cerme, Zengin Eski Kent dokulan Birikimine Sahip Mardin, Arkitekt, Mayis-Haziran 2008, SaYI: 3, s. 14, Aynca baknuz Hammer, Osmanh Tarihi, Cilt: II, istanbul, 1983, s. 1091-1092. 7 Lukas Inciciyan, Bibliyografya, Askharakrutyun (wzluwphmqpn1.pJn.h) (Cografya), ve Sarkis Dzodzikyan, Aramdahay Askharh, Bah 1947, New York, Ermeni Sovyet Ansiklopedisi, Erivan, 1981, Cilt VII. , s. Kisim I, Cilt I, 1806, Venedik Ermenileri, 638 a-b. 8 Andonyants Manastm Rahiplerinin Venedik, 1926 s. 102. 9 Tasm ve Inancm ~iiri Mardin, Ermenice EI Yazma TIp Bilgileri Kitaplan, Tarih Vakil Yaymlan, istanbul, Teotik, 1998, s. 195. 10 A. g. e. 11 Teotik, Yillik, Venedik, 1926 (H. Z. Asadur, s. 102). 12 A. g. e. 13 Vital Cuinet, Cev: Kevork Pamukciyan. La Turquie d' Asie, Ceographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonn_e de Chaque Province de I' Asie Mineure, Paris 1891, Cilt II, s. 495-496. 14 Vital Cuinet, s. 497-499. 15 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilirnleri Icin Kaynak Arastirmalari Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Aynbasim. Dergisi, Mardin 2009, s. 100. 16 Basbakanhk Devlet Arsivleri Genel Mudurhigu, Osmanh Arsivi Daire Baskanligi, Yaym Nu: 39, Defter-i Hakani Dizisi: IV, 998 Numarah Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab ve Zu'l-Kadiriyye Defteri (937-1530), I, Amid, Mardin, Sincar, Musul, 'Arabkir, Ergani, Cirmuk, Siverek, KigI, Cemiskezek Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve DeyrRahbe Livalan ile hisn-i Keyf ve Si'ird Kazalan, Ankara, 1998. 17 Yildiz Deveci, Osmanh'dan Giiniimiize Mardin Ermenileri, Uluslar arasi Mardin Tarihi Sempozyumu, Ibrahim Ozcosar-Huseyin H. Cunes, istanbul, 2006, s. 557. 18 Suavi Aydin, s. 127. 19 Nejat Goylin<;; XVI. Yiizutlda Mardin Sancagl, TTK Yaymlan, Ankara, 1991, s. 103. 20 Suavi Aydin, s. 242. 21 A. g. e. r s. 128. 22 Vital Cuinet, s. 498. 23 Vital Cuinet, s. 508-519. 24 A. g. e. s. 508-519. 25 Vital Cuinet, s. 494-519. 26 A. g. e. , s. 494-519. 27 Paul B. Paboudjian da Les Armeniens (Raymond H. Kevorkian) adh eserde Protestan Ermenilerin Midyat'ta gorkemli kiliselerinin oldugunu kaydetmektedir. 28 Vital Cuinet, s. 494-519. (Ermeni kilisesi bir havari kurulusu oldugu icin Resuli adiru 360. Ulusiararas: Omerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu alnustir. Ortodoks ise uluslararast adidir. tarafmdan kuruluiiunun dogrultusunda Lusavorcagan adlan kullaruhr, Ermeniler mezhebinin adi ve soyadi alan Krikor Lusavoriq Gregoryen veya ) 29 A. g. e. , s. 494-519. 30 A. g. e. , s. 508-519. Pamukciyan'in 31 A. g. e. r Bu rakamlann terciimelerinden ve makalenin hazulanmasmda Kevork istifade cdilmistir. s. 508-519. 32 Vital Cuinet, s. 508-519. 33 Suavi Aydm, s. 220. 34 Tomas Cerme, Kebikec, Insan Bilimleri Icin Kaynak Arastirmalan Dergisi, Mardin Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Avribasrm, 2009, s. 101. 35 Suavi Aydm, s. 249. 36 V. Cuinet, La Turquie D' Asie, Cev: Kevork Pamukciyan. 37 Osman Koker, 100 Yll Once Tiirkiye'de 38 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Ermeniler. Paris, 1891, Cilt III, s. 508-519. istanbul, 2005, s. 315. Paris, 1992, s. 400. 39 Raymond H. Kevorkian ve Paul B. Paboudjian, Les Armeniens Dans L'Empire Oioman, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS, Paris, 1992, Les Editions d'Art et d'Histoire ARHIS. 40 Salname-i Diyarbekir. 41 Justin McCarthy, tr /-altilar 5. Cilt, s. 308. The Population of The Ottoman / tobU e-library / TheArmenians! Armenians, Population. 42 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Paris, 1992, s, 400. 43 R. Kevorkian, Les Armeniennes, Paris, 1992, s. 404. http://web. itu. edu. pdf 441927 Umumi Nufus Tahriri. 45 Bu kilise giiniimiizde halen mevcuttur. Aynca Derik'teki Surp Kevork Kilisesi ise kul- laruma aciktir, 46 Vartanus A. Cerme, Ermeni Katolik Kilisesinin Kurucularmdan Mardinli Melkon Tazbazyan'm Hayati, Tarih ve Toplum, Nisan 1999, SaYI: 184, istanbul, s. 35-43. 47Raymond H. Kevorkian 48 Haftahk Mecmua, ve Paul B. Paboudjian, s. 390. Cenfrbi $arki Vilayetlerimizden: Mardin, Milliyet Maatbasi. istan- bul, 25 Kanun-i Sani (Ocak) No: 132, 1928. 49 Giineydogu, Birinci Genel Miifetti§lik Belgesi, Cumhuriyet Matbaasi, istanbul, 1939, s.212. 50 Tiirkiye Cumhuriyeti Ba§bakanhk Saynru, 20 ilk 'Iesrin, 1935, Nesriyat istatistik Genel Direktorliigti, Genel Niifus SaYIsI: 75, Cilt: 42, Hiisniitabiat Basimevi, istan- bul, 1937, s. 2. 51 Tomas Cerme. Kebikec, ins an Bilimleri lcin Kaynak Arastirmalan Dergisi, Mardin Ermenilerinin Son Ermenileri, SaYI: 27, Sayfa: 99-105'ten Avribasrm, 2009, s. 102. 52 Osman Yalcm. Mardin, 53 Cumhuriyetin Ozyurek Yaymlan, istanbul, 50. Yilmda Mardin, 1973 n Yilhgi. 1961, s. 29. s. 100. Omeranlomerli 54 ihsan Cetin, Midyatta Etnik Cruplar, istanbul, 55 Yves Ternon, Mardin 1915, Centre D'Histoira s. 359, 360, 361, 362. ve Ceoresinde Etnisite • 361 2007, s. 94. Armenienne Conternporiane. Paris, 2002, 56 Yves Ternon, Resisting Genocide: The Multiple Forms of Rescue, Claire Andrieu, Jacques Semelin, Sarah Gensburger, Columbia University Press, New York, 2011, s. 385. 57 Suavi Aydm, s. 385. 58 Suavi Aydm, s. 251. 59 Bu konuyla ilgili olarak bakiruz Tomas Cerme, Tascihk Zanaah ve Mimarisiyle Mardin Sehri, Tarih ve Toplum, Agustos 2000, Cilt: 34, SaYI: 200, istanbul, s. 14-18. 60 James Silk Buckingham, Cilt I, Londra, Travels in Mesopotamia, 1827. 61 Konuyla ilgili detayh bilgi icin bakiruz Tomas Cerme, Zengin Eski Kent Dokulan Birikimine Sahip Mardin, Tarih ve Toplum, Ocak 2002, Cilt 37, SaYI 217, istanbul, s. 33-38. 62 Osman Yalcm, Mardin, Ozyurek Yaymlan, istanbul, 1961, s. 29. 63 A. g. e. r s. 29. 64 Salname-i Diyarbekir, 5. Cilt, s. 308. 65 Yildiz Deveci Bozkus, Soykmm Iddlalaruun Parlamento Yabanci Basmda Yeniden Insasi, Yayimlanmarms Doktora Turk Inkilap Tarihi Enstitusu, Ankara, 2011, s. 75, 99, 216. 66 Midyat'ta Etnik Curuplar, Ihsan Cetin, istanbul, 67 Teotik, 1926, s. 33 (H. Z. Asadur, Kararlari Cercevesinde Tezi, Ankara Universitesi, Mart 2007, s. 24. Venedik). 68 A. g. e. s. 33. 69 Mesrob Kevork, Ermeni Tarihi, Paros Yaymevi, ista~bul, 1914, Cilt 1. 70 Pamukciyan'a gore Nusaybin de Ermenice olup, Midzpin kelime kokunden dir. Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarmdan Tarihe Katkilar-Ill, Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, 2002, s. 298. gelmekteZamanlar, 71 Kevork Pamukciyan, Ermeni Kaynaklarmdan Tarihe Mekanlar, Insanlar, Aras Yaymlan, istanbul, 2002, s. 297. Katkilar-Hl, Zamanlar, 72 Yildiz Deveci, Osmanlr'dan s. 559. Giiniimiize Mardin Ermerrileri, 73 Ibrahim Ozcosar, Osmanh Donemi Mardin Ermenilerinde Dini Degisim, Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2): 427-440 (2008), s. 428. Gaziantep 74 Suavi Aydin, s. 298. 75 Suavi Aydin, s. 300-301. 76 Tarih ve Toplum, Ayhk Ansiklopedik Dergi, SaYI: 235, istanbul, s. 31. 77 A. g. e., s. 31. 78 Rudiger Benninghaus, Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt I, Wiesbaden, 2002. Groups in the Republic 79 Turoyo ya da diger adiyla Surayt Suriyelilerin ozellikle de Asuri Turkiyc'de ve Suriyc'dc, (Turkiyc'de ozellikle Dogu ve Kuzey-Dogu diasporasrrun bolgelerinde of 362. UluslururasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu Ortodoks Kilisesine mensup kisilerin) kullandigi geleneksel Aramca. 80 Andrus Alpheus N. : Concerning the Yeziddes in Missionary Herald 85, Boston, 1889, s.385-388. 81 Vital Cuinet, s. 515. 82 Hirbe, Kurtcede hane sayisi belli bir saymm altmdaki yerlesim yerleri icin Tepe anlammda kullarulmaktadir. 83 Turkiye Curnhuriyeti, Basbakanhk istatistik Genel Direktorlugu. 84 Bu bilgiler Omerli Belediyesi ve Omerli Kaymakamhgi'ndan almrrustir, 85 Rudiger Benninghaus, Ed: Peter Alford Andrews, Ethnic Groups in the Republic Turkey, L. Reichert Yaymlan, Cilt 1, Wiesbaden, 2002, s. 192. 10£ Omeranlomerli ve Ceoresinde Etnisite • 363 Uhglnnlth UJuoP totftp1}l (Uwulippt, UW24. bpm) PUlllUl];lW4.Ulh, qpOUUlqWU, mqqWJllU qummguUlu tfI:2 1'.UlJhp. UJU JOI]11Lwbl!uihqhuql; UlJUOPhlt-h UUlUl:iP..[3'tln. UlJUOP.tOutp_W qn~nLtUO tm.uplliOpw2P2whp ill:2 tllUfi1U1l4WJl:iplll VU1llWIlWqwb, I!bqhpwJlt-b, u2wQnt...[3'Wllt-bln. w21ump.hwqJlwqlUu qnjruphuib hlnn wn1!u~mnIl numuflnuuhpntphthlthpm, lin tlhpmptpp: L.,WIuUJp.U1p 202w1}1bup UUlUGP.pt urhmhhh @'p.pl:iptu, .gptnGpl:u, UpUlUJhJl1:u ht 4UlJhJl1:h pumjnlunnnhbpp: Uuiubppb, UUlZqhp-tn, totfhpw wJU Ulumhbhpl! W)lh1U Qtupl1hmwo tl2tfwpUlllqaJub tlf!h 1:;: Umquqb whup 2mp2 pmquunnhuuiq tlttlhp ht UlUl}1wqUlpOnL)uP1hhhp bqwo hh: 2P-2wuP ln. htubpuuqlnnmlnub wnw2PU p"u~ uiqqhp WUfiltllO bli ln. pbUl~mral:i.tuh Omluibhuilr qW]Uhp.lllrahwu 4_hP2Ph 2P2Ulhhbpmh pwuUlqg p"'h~ tp: ln. U]U tlotnhqnulm] ilbp hUlUWOPl!UJ}1tnpqhqpnuwguhup wJuopmwJ U'muhppl; unuiu], pumq~nquhmh lrhpqurqp ln. UIptnUlqmIl,[i) 2wpdnufhhplll, tquiphnhhhpru InUJillUltlUmhhpm 4.pl.llJ: Uph1hu]u unnhh lU]UtnWPUloPW2J12Whp 4P-wJ WUIP-wo uiqqhpm, PPUlpm hwuIJ:l:UJ.lw]tnuIunhllLrahrutIp lJln]uJlUpwphJlll1ppLUuhpT! tq1nnp. 2°2w1}1huI!: Outluihlnnh 2P2muP lUUt\UWLnP.llI.FhUlhwpt\mhillq]1llLralt-Luutpn1 (inmhnp) J:l tft2 Uuijnnpu pWIlUlPP ln. Uunjmp uruuhh ziu] phlU~mphwh ln. tujj uiqqhpm, ppmlil}(\mq{l: UJptnlI inhulrhbp: nUIUwAp]1h Ipuunullnuujiphhp, UW]1Ulph PUlIlUlPP ln, 2P2tuqmU*u lUll tlWPUltuPUlUJhtnllLJ.ahwh qnlUuIlhhp.l! ht qumnJguhpnL tulnJ2uhp., pp-hhg WUgGUlW qnpemhtm.plrunlp dunhnhuiljuib t UJ.Ulhtin quibq wnuht]unphJ1I)_Ulohtm: UpIJ:ho"p U'urpinhli ln. tmItplP (Uuiubppk) 2.Ul]ng WI.UlUqUlqUlUtI2UlQnJPl! P~u~ tp.: ~Ull1wpph wquUlJ.1qm.]_(l-p1UUtpnLhqwpht]t t hUlUl}PUJ.]1UWUlntq puipl; lpunnjquhpm]: fipnug urmngph tlwp.UlwpunqhUluhpl! ul:ip2U2nLUlbtpu btlPm1lwqwu qhmnqjunuiqtnb ~w\}lmup2uhptl1; Unjh dunluilnnq]; I 364. UluelararasiOmerli/Omeran ve Ceoresi Sempozyumu :N.l~UJ.buq~ 2b2tnb'i.l 6:mp.tnwp.mufhtnub.Jl~, q~ hljunnhu tf2wqmpm]pU tfpWtlntlnttfp tPmUtn tf~ nJl uhq qmnm~unp.I}l:: l}l:lqp pm11wppu qhpuiqnjh pm11mplUY.Jlpmphwu: UJU ]OI}ll1.WbPUtfl:2, lllPtnP. tnhuUhup WJl tfp munullnuuhpmpjuh tqunmluilnnh U'uruhpp]; (I::otf1PlN qp.1.1l_1pmhp.b In hnp rulmihbhprn iluruhh: Ilp @pphp.tb, :PJltnbJltu, L:m]bptu [nlunnnhhpp UJ.pUlpurqrpmnhh: l,ml:t1.qmuhumup mnpPl! unJltl1lm Uuiuhppf], u2muWrnp uijqhqnpom.plnub ln. qP.Up wptnwI}Ilmp tfp2ngubIl~: U'urprnhh pWIJ.mpp tft2 mUJ.pnll uunpphp dnrpnlmpnbbpm. lnhnh Uuiuhppf], tfl:2 ml unupphp hununnpuhpni dnrtntlmpl}ubll WlllPWO ht hunlhpuigjumphunlp In, [uurqurqntphunlp. @ppbplu, L:W]hpth, 1>pUluuhp1::u In, Uuqtbp1::u [hqmhhpm] rpnuuruubrpupjnubbp nunluih tfmqmPIJ:Ulqg 4~ tqunmfhh. Uuiptnhli pWIJ.mp ln. 2P2mqlUJPPU, U'uruhppl; wtmupb lm] pUlll4~mpbU.lu mU2pmgmtfl! 4~ UjUlptnpUp 1915 Ft. nqphpqm.pburu, uuupurqpm.plnnli hhtnhuuhphbpm.ln PnlllP wJu uiulnqunnn UlUlJuwbuhpm, olllmp ln. llUJ mIJ.pptpubpm' lIlUlP.Wbpw2P2wuP hlIhIJ.hgp ln, tlmhphp.m WtppWlIbbp.1::b, l'i:UlllUlW}lUlUfblllmqwb qnpn11bhlll::b huruqliuq]i qn I}w}lD..uhupt L:w]bp PUlllhqhg]1q qhwup nthhquic bu: UWqUl]U hUlpq ltl! qqwup 2h211lhqm uibhpuidhginmpjuup uqmllo lmp Ul2]uWUlUlUpplJ: Ilpmlhlnnln. WUgbUll.l! tfnnUUll4.l! D..htwgut mpqhlmtPUlql:tlntl huipuiqunn unquiqiuj]; ul! 4.h}llllmug: