KOMNENOS`LAR DEVLETİ A k d e n i z K a r a d e n i z
Transkript
KOMNENOS`LAR DEVLETİ A k d e n i z K a r a d e n i z
Dra va Sa A Zara LM A SI Ç Sõrmium Belgrad RM YA IU M Spolatto Vidin Ras Ragusa Skopye IA Skadar Prizren R I Nikopolis ST RI ON Pernik Khersones Silistria Tuna Serdika TH I Priştina DYRRHAKON ‹TALYA KATERANLIÚ Niş PA E KH TH RS ON ES Theodosia (Kaffa) K A F K A S Y A Pliska Trnovo Varna B A LKAN DAĞLARI Mari ca ( M er Mesembria Ankhialos Sozopolis Develtos EO DO SI OP OL IS D va ul nb İs ta SEB TH B UL GAR iç) d K Kars PP A D O ES Dvin Ar ak s UR Mantzikert KA N Martyropolis M N TH Nisibis Di Harran cl e Musul iş k o A N T IO K I A s fe ti h le HE 975 ri Tripolis Beyrut Akkon Emesa Baalbek Damaskos Ç im Sidon 1025 YILLARINDA Tiberias Nazareth Kaisareia km 1025’de Devlet Sõnõrõ Kudüs Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986. 1025’den Sonra Kazanõlan Topraklar 2 II. Basileios döneminde devletin s›n›rlar›. HIRV CA Sirmum R‹S D Cattoro Varna K a r a d e n i z Mesembria Sofya Struma ar rd Va Brindisi Trnovo Mari c a Philippopolis Ankhialos Sozopolis Sinope Amastris Adrianopolis Selymbria Serrhes Mosynopolis Herakleia Khrisopolis Avlona Herakles Khalkedon Selanik İstanbul Nikomedeia Kallipolis Kyzikos Berrhoia Kastoria Nikaia Sangarios Ankyra LEMNOS Abydos Brussa Larissa Dorylaion Adramyttion KORFU Nikopolis Okhrida Tarentum T u na ZETA Skopye Scod (Skadar) Dyrrhakhion Bari Prilep Vodena Halys EU BO A Atina KEPHALLENIA ZAKYNTHOS Ioannes II. devri sõnõrlarõ Manuel I. devri sõnõrlarõ (1180) 50 100 150 200 Theodosiopolis Sebasteia Pergamon KONYA Amorion Kaisareia Melitene (RUM) Philomelion Smyrna Sardes SULTANLIÚI Philippopolis Tyana Ephesos Sozopolis Myriakephalon Samosata Antiokheia Germanikeia SAMOS Ikonion Sublaion nder Herakleia Edessa ala Laodikeia M Anazarbos Khonai PATMOS Adana Harran Attaleia Tarsos Mopsuestia KOS Antiokheia Seleukeia Halep KHIOS Korinthos Aleksios devri sõnõrlarõ (1118) Trabzon LESBOS KOMNENOS’LAR DEVLETİ 0 Tamatarkhai Khersones Vidin Nis A Theodo sia (Kaffa) KUMANLAR ava A Ras Mor ina Dr M N TA Ç Y L ‹S A Sebenico (Sibenik) Spalato (Split) NORMANLAR PEÇENEKLER TA N Semlin Belgrad Braniçevo (Zemun) AT Zara MA Sava es Raphanea S RO KYP II. BASILEIOS DEVLETİ 250 SP ON R TA IA r IO KR ETA 0 beri VA Theodosiopolis K A Syrakusa Ani IA 1045’den IBER EIA A AK LIS HE PO AST O NIK EN Taormina r Okhrida L AL PH KE . TH Messina Va Philippopolis Adrianopolis IA a rStrumika M A K E D O N(Edirne) Melnik Bulgarophygon Versinikia Prilep P A P H LA I AHerakleia ProsekSTRYMON Tarento Prespa Arkadiopolis Trabzon Vodena OPTIM E Serrnes AK G O N IA K Khalkedon I R N K H A L D I A ATON Brõndisi Avlona N Selymbria AR M EN IA KO THASOS T H O I Nikomedeia A K O Koloneia Kastoria SS Kallipolis BU KE LL AR IO N LONEIA E Dazimon Rossano O O Kyzikos Nikaia TH Servia Abydos D P S LEMNOS Sangarios I Y AdramyttionK I O N KORFU Sebasteia MESOPOB Ankyra KH AR SI AN O N Larissa Nikopolis PE AI A Dorylaion (Edremit) TephrikeTAMIA LA GA LESBOS GO TO Pergamon Kaisareia S N HELLAS Melitene A N Amorion LYK TH EUBOA A N DArabissosMELITENE KEPHALLENIA AT Sardes KHIOS OS Thebal F Zapetra Amida KHI Smyrna ai and O Hadat IRAT O Ikonion Korinthos o s L ZAKYNTHOS Germanikeia S ÞEH‹R Athenae ANDROS Ephesos I T SAMOS K H LE Tyana Samosata PELOPONNESOS R‹ O Anazarbos N S A MOS THMiletos A LUKH Edessa E I T R Y A B K I I OT I Adana K Telukh L O NAKSOST N K I Tarsos Attaleia KOS SELEUKEIA Antiokheia Seleukeia Fõrat Halep RHODOS Laodikeia Dyrrhakhion Bari Khandaks (Kandia) K R E T A RHODOS Konstantia A k d e n i z KYPROS 250 km 139 Laodikeia O ro nte s Emessa (Hims) Tripolis Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986. 3 Komnenos Devleti. * Bizans ortaça¤›nda Anadolu’da genellikle bir askeri karakol çevresinde küçük yerleßmeler yap›lm›ßt›r. Antik dünyan›n büyük ve zengin kentleri giderek yerini bu Ortaça¤ kentlerine b›rakm›ßt›r. Bu, Anadolu kültür tarihinde çok önemli bir dönüßümün göstergesidir!: Antik kültür, yerini Ortaça¤ kültürüne b›rakmaktad›r. Çok büyük boyutlu tap›naklar›, hamamlar›, tiyatrolar›, sütunlu caddeleri, gymnasiumlar› ve çok say›da kamu binas› olan zengin kentlerin yerini, küçük, d›ßa kapal›, çekirde¤ini kilise ya da manast›rlar›n olußturdu¤u, yoksul kentsel yerleßmeler alm›ßt›r. Bu yeni kentler, antik kentlerin geometrik planl› imar›n› da terk etmiß, sokaklar ve binalar daha organik, rastlant›sal bir biçimde gelißmißtir. Ortaça¤ literatüründe de zaten yaln›zca Konstantinopolis ‘polis’*, yani kent olarak an›lmakta, di¤er birçok ortaça¤ kenti kale anlam›na gelen ‘kastron’ diye an›lmaktad›r. Antik kentlerin söndü¤ü dönemde Anadolu’da neredeyse büyüyen tek kent, imparatorlu¤un baßkenti olarak seçilmesi nedeniyle Konstantinopolis’tir. 2. Coğrafyanõn Belirlediği Başkent: Konstantinopolis O güne kadar Roma’n›n küçük bir bal›kç› kenti olan Byzantion, neden imparator Constantinus taraf›ndan imparatorlu¤un yeni baßkenti olarak seçildi? Roma ‹mparatorlu¤u daha Diocletianus döneminde (285 - 305) imparatorlu¤un ‹talya’da olan merkezini, jeopolitik nedenlerle do¤uya kayd›rmay› tasarl›yordu. Bat› Roma topraklar› kuzeyden gelen ve Romal›lar’›n ‘barbar’ dedikleri uluslar›n sald›r›lar›na aç›kt›. ‹mparatorlu¤un, Avrupa’daki merkezini koruyabilece¤i bir hinterland› kalmam›ßt› ve do¤u topraklar› daha güvenliydi. Diocletianus resmen baßkent ilan etmemekle birlikte, Nikomedia’ya (‹zmit) yerleßti ve imparatorlu¤u buradan yönetti. Constantinus daha uzak görüßlü bir liderdi. Do¤unun daha güvenli oldu¤unu görmesinin yan›s›ra, bu topraklarda h›zla yay›lan H›ristiyanl›¤›n, art›k toplumsal deste¤ini giderek yitiren imparatorluk için taze bir güç olabilece¤ini farketti ve bu yeni dini resmen tan›d›. Bundan sonra do¤u topraklar› imparatorlu¤un merkezi için daha sa¤lam bir zemin haline gelmißti. Constantinus’un Roma’n›n Anadolu’daki görkemli kentleri yerine Byzantion’u yeni baßkent yapmas› co¤rafi konumundan kaynaklan›yordu. Üç taraf› denizle çevrili olan kenti savunmak çok kolayd›. Bo¤az›n güçlü ak›nt›s› denizden kußatmay› olanaks›z k›l›yordu. Karadan kußatanlar›n ise, yeter genißlikte ve yeterli lojisti¤i sa¤layacak bir hinterland› olmuyordu. Yani savunma aç›s›ndan Roma ile k›yaslanamayacak kadar avantajl› bir konuma sahipti. Do¤usunda ve bat›s›nda yer alan geniß imparatorluk topraklar›n› yönetebilmek için uygun bir konumdayd›. Yer ald›¤› co¤rafyadaki merkezi konumu kente, deniz ve kara ulaß›m› ile çok geniß bir bölgeye egemen olabilme imkân›n› vermekteydi. Konstantinopolis, o günün dünyas›n›n önemli ticaret yollar›n›n kavßa¤›ndayd› ve bu ticareti kontrol edebilecek konumdayd›. ‹stanbul Bo¤az›, Karadeniz - Akdeniz aras›ndaki bütün deniz ticaretinin odakland›¤› dar su yoludur. Kara ticareti aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da Asya ile Avrupa aras›ndaki ticari trafi¤in bu kentten geçti¤i görülür. Deniz ulaß›m› aç›s›ndan çok uygun oldu¤undan, kußatma alt›ndayken bile kendini besleyebilece¤i ve yard›m alabilece¤i çok geniß bir hinterlandla ilißkisi kopmuyordu. Yani baßkent olarak seçilen bu kentin avantajlar› co¤rafyas›ndan kaynaklan›yordu. Constantinus yeni baßkente imparatorlu¤un her bölgesinden insan getirterek yerleßtirmißtir. Özellikle Roma’daki asilzadeleri ve yönetici s›n›f› kente göç etmeye özendirmißtir. Baßkent ilan edilmesinden daha yüz y›l geçmeden nüfusu 10 kat›ndan fazla artarak 300 000’e ç›km›ß, Roma’y› geçmißtir (2. belge). 3. İmparatorluğun Nüfus Yapõsõ 1 ‹stanbul’a ad›n› veren ‹mparator Constantinus ile Ayasofya’y› yapt›ran I. Justinianos, Meryem ile Çocuk ‹sa’ya kent maketini ve Ayasofya’y› sunarken. Balkanlar ve Anadolu düßünüldü¤ünde, Bizans ‹mparatorlu¤u nüfusunun ço¤unlu¤unu Grekler olußturmaktayd›. Grekleri s›ras›yla Slavlar, Ermeniler ve Yahudiler izlerdi. Ancak çok say›da yerel halk da bu büyük mozayi¤in içinde yer almaktayd›. Küçük Asya’n›n nüfusunun 10. - 11. yüzy›llarda yaklaß›k 10 milyon, Balkanlar’›n nüfusunun ise, 6 - 7 yüzbin oldu¤u tahmin edilmektedir. 140 2 Jean - Leon Huens’in temsili bir resmi: Konstantinopolis kenti ve yap›lar›. Kaynak: National Geographic Society. 3 Peutinger Haritas›: 4. yüzy›lda yap›lm›ß olan orijinal haritan›n 1265’te Bizansl› bir keßiß taraf›ndan yap›lan kopyas›. Bu resimde görülen k›s›m, haritan›n sadece ‹ç Anadolu k›sm›n› göstermektedir. Kuzeyde bugünkü Rusya topraklar›, hemen alt›nda Karadeniz, sonra Anadolu Yar›madas›, güneyde Akdeniz, Rodos ve K›br›s adalar›, en altta da Ortado¤u ve Kuzey Afrika bulunmaktad›r. Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf›, 1999. 141 * Ancak bu rakamlar kesin de¤ildir, çünkü Bizans’›n nüfus yap›s› ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Bu konudaki bilgimizin ço¤u günümüze ulaßan fiziksel verilerden elde edilmektedir. Kaz›lar bu konuda önemli bilgi kaynaklar› sa¤lamaktad›r. Ortalama bir ortaça¤ kentinin (10. - 11. yüzy›llar) yaklaß›k beß bin nüfuslu olabilece¤i, kaz›lar sonucunda elde edilen verilerden ulaß›lm›ß bir tahmindir. Anadolu’daki baz› önemli Bizans kentlerinin çeßitli yüzy›llardaki tahmini nüfuslar› ßöyledir!: Antioch (Antakya) 4. yüzy›lda 150 000 - 200 000; Edessa (Urfa) 11. yüzy›lda 35 000; Nicaea (‹znik) 13. yüzy›lda 30 000 - 35 000; Konstantinopolis (‹stanbul) 5. - 6. yüzy›llarda 400 000’den fazla; 1450’de ise 40 000 - 50 000. Anadolu’da 4. - 6. yüzy›llar aras›nda görülen sürekli ve h›zl› nüfus art›ß› e¤ilimi, 7. yüzy›lda veba salg›nlar›, açl›k ve savaßlar nedeniyle azalma e¤ilimine girmißtir. 7. yüzy›ldan sonra tekrar bir iyileßme dönemi baßlam›ß ve nüfus az da olsa artm›ßt›r. 11. yüzy›ldan itibaren özellikle Anadolu’nun do¤u kesiminde sürekli savaßlar ve istikrars›zl›k nedeniyle göçler yaßanm›ßt›r. 4. Bölge Coğrafyasõ Mimarlõğõ Belirliyor Yap›lar, zaman›n y›prat›c› etkisinden belki de en az etkilenen ve uzun y›llar varl›¤›n› koruyabilen ürünler olarak, kültür tarihinin ve eski uygarl›klar›n anlaß›labilmesinde en önemli verilerdir. Bizans mimarl›¤›, baßta ‹stanbul kenti olmak üzere, tüm Anadolu’da birço¤u günümüze kadar ulaßm›ß olan say›s›z yap›lar b›rakm›ßt›r. Bunlar›n kußkusuz en önemlileri ve an›tsal boyutlarda olanlar› dinsel mimari örnekleri, kilise ve manast›rlard›r. Ancak bunun yan›s›ra saraylar›n, su sarn›çlar›n›n, kalelerin, su kemerlerinin de günümüze ulaßabilmiß örnekleri vard›r. Bizans mimarl›¤›n›n karakteri, do¤rudan inßa malzemesinin bulunabilmesinden etkilenmißtir. Baßkent ve çevresinde tu¤la yayg›n olarak kullan›lmaktayd›. Bu, kesme taß ile k›yasland›¤›nda, özellikle büyük boyutlu yap›larda daha ekonomik olmakta, ißçilikten ve zamandan büyük tasarruf sa¤lamaktayd›. Büyük atölyelerde kitlesel olarak imal edilen tu¤la, genellikle kare biçiminde, bir kenar›n›n uzunlu¤u 35 - 40 cm, kal›nl›¤› ise 4 cm kadard›. Bu malzeme, duvar inßas›nda bir modül olarak da kullan›ld›¤›ndan inßa sürecinde de kolayl›k sa¤lard›. Genellikle kireç, kum ve tu¤la k›r›¤›ndan olußan bir harçla birbirine tutturulurdu. Tu¤la, baßta Konstantinopolis olmak üzere Anadolu’nun bat›s›nda, baßta Yunanistan olmak üzere tüm Balkanlar’da çok yayg›n olarak kullan›lan bir malzemedir. Birçok yap›, ya taß - tu¤la s›ralar›n›n dizilimiyle, ya da yaln›zca tu¤ladan inßa edilmißtir. Kesme taß ise, daha çok imparatorlu¤un güney (Akdeniz Bölgesi) ile do¤u bölgelerinde ana inßa malzemesi olarak kullan›lm›ßt›r. Do¤u Anadolu’daki Bizans yap›lar›, Suriye ve çevresindeki yap›lar, Toroslar›n güneyi ve kuzeyindeki yap›lar›n çok büyük bir k›sm› tamamen kesme taßlardan yap›lm›ßlard›r. Bu bölgelerde yerel olarak bulunan taßlar da kullan›l›yordu. Kabaca bugünkü Ni¤de, Kayseri, Nevßehir, Aksaray kentlerini kapsayan Kapadokya bölgesinde ise (2. belge), tamamen bölgenin jeofizik özelli¤inden kaynaklanan çok ilginç bir mimari teknik ortaya ç›km›ßt›r. Çeßitli atmosfer olaylar›n›n aß›nd›rarak biçimlendirdi¤i yumußak volkanik tüf kayalar›n›n (peribacalar›) içleri oyularak kiliseler, manast›rlar ve sivil yerleßmeler yap›l›yordu. 1 Kapadokya Göreme’de Karanl›k Kilise. Bu çok kolay, ucuz ve dayan›kl› bir mimari teknikti. Bir peri bacas›n›n içine kubbesiyle, sütunlar› ve kemerleriyle bütün bir kilise oyularak yap›labiliyordu. Bu kiliselerin içleri ise, fresko* tekni¤i ile resimleniyordu (1. belge). Hatta bütünüyle küçük bir kentin ya da bir köyün bu kaya kütlelerine oyuldu¤u da bu bölgeye özgü bir yerleßme olarak görülmektedir (4. belge). Bu yerleßmelerin bir k›sm› çok büyük boyutlu peri bacalar›n›n içlerine (Uçhisar, Ortahisar gibi), baz›lar› ise do¤rudan yeralt›na oyulmuß yerleßmeler biçimindedir (Derinkuyu, Kaymakl› gibi). Bu yeralt› ‘köy’leri 78 kat olarak bütünüyle yeralt›na oyularak yap›lm›ß ve birbirine labirent gibi koridorlarla ba¤lanm›ß çok say›da mekândan olußmaktad›r. Bu yerleßmeler ayn› zamanda güvenlik sorununa da bir çözüm olarak ortaya ç›km›ßlard›r. Bu, tamamen Anadolu kültürüne özgü bir mimaridir ve Kapadokya bölgesinin co¤rafyas›n›n mimariye sundu¤u bir olanakt›r. 142 Kültepe Kaneß Anisa Erkilet Gülşehir Zoropassos Arapsun Avanos Zelve Venasa Göreme Korama Nevşehir Üçhisar Ürgüp Osiana Nysse Sivasa Soandos Mustafapaşaköy Sinassos Acõgöl Kaymaklõ Soandus Carsaura Archelais Talas Mazaka Caesarea E rc iyes D a ¤ Taßtan örülerek yap›lm›ß kilise ve di¤er yap›lar › Tomarza Develi Soğanlõ Soandos Korbola Kayalara oyulmuß kilise ve di¤er yap›lar Hacõlar Tamisos Gelveri Bakõrdağõ Misli ¤› Selime Ihlara Kayseri Taşkõnpaşaköy Tõlköy Ortaköy Derinkuyu Aksaray 2 Kapadokya Haritas›. Archalla Da ¤› H asan n M ele 3 di z D a Niğde Nahita 0 10 20 30 40 km Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf›, 1999. Bizanslõlarda Coğrafya Bizans co¤rafyac›l›¤›n›n kayna¤› Antik Roma co¤rafyas›d›r. 6. yüzy›ldaki ünlü Bizans co¤rafyac›s› Stephen’in esin kaynaklar›, Antik dünyan›n büyük co¤rafyac›lar› Strabon ve Pausanias’t›. Geç Roma ya da erken Bizans dönemi tan›mlay›c› co¤rafyaya ilgi duymußtur; kentler, pazar yerleri ya da limanlar›n ayr›nt›l› olarak tan›mland›¤› yaz›lar (Expositio Totius Mundi) ile uzun yollar kateden hac›lar›n seyahatnameleri (egeria) bu konuda önemli kaynaklard›. Hac›lar, gördükleri yerleri uzun uzun tan›mlam›ßlard›. Di¤er ülkelere elçilik amac›yla gönderilen Bizansl› memurlar›n tuttuklar› kay›tlar da bu dönem co¤rafyas›n›n kaynaklar›ndand›r. Ancak teorik co¤rafya, Bizans’ta tan›mlay›c› co¤rafyan›n gerisinde kalm›ßt›r. Bu alanda ilk akla gelen isim, 6. yüzy›lda yaßam›ß ‹skenderiyeli tüccar, sonradan rahip olan Kosmas Indikopleustes’tir. Gezdi¤i çok geniß co¤rafyada gördüklerini, fauna ve floray› tan›mlam›ß, öte yandan dünya için, üzeri yuvarlak bir kutuya benzeyen bir model de tasarlam›ßt›r. Bizans kozmografisinde dünyan›n biçimsel modellenmesinde üzeri yar›m küre ile örtülü olan bir küpten, tam küreye kadar çeßitli modeller tasarlanm›ßsa da, bütün bu tasar›mlarda merkez Akdeniz’dir. Bizans haritalar›nda da, t›pk› antik ça¤ haritalar›nda oldu¤u gibi, Akdeniz ortada, üç k›ta (Asya ya da Anadolu, Afrika ve Avrupa) ile çevrilidir. Bu, o günün bütün dünyas›d›r ve dünyay› böyle çizen antik haritalar, Bizans ortaça¤›nda da s›kça kopya edilmißtir. 143 Foto¤raf: E. Özdo¤an Arßivi. 4 Peri Bacalar›. 4 Selçuklular Zamanõnda Anadolu (1071 - 1308) Coğrafyacõnõn Sözlüğü *Ribat: Eskiden ‹slam devletlerinde s›n›r boylar›nda gözcülük amac›yla kurulan karakol. ‹slamiyetin ilk dönemlerinde ortaya ç›kan ribatlar, önceleri yaln›zca askeri amaçl› yap›l›rken, giderek tasavvuf a¤›rl›kl›, çok yönlü kurumlar durumuna gelmiß, ama askeri niteli¤ini de korumußtur. A. Anadolu Selçuklularõ’nda Devletin Oluşum Süreci 1. Türkler’in Anadolu’ya Girişi 1071 y›l›nda Bizans ‹mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklular aras›nda yap›lan Malazgirt Savaß›’n› Selçuklular’›n kazanmas› sonucu Türklerin Anadolu’ya yerleßmeleri kolaylaßm›ß oldu. Bu dönemde Anadolu’da Rumlar, Ermeniler, Süryaniler ve Gürcüler gibi çeßitli halklar yaßamaktayd› (3. belge). Selçuklular k›sa zamanda bu bölgede Dânißmendliler, Mengücekliler, Artuklular, Saltuklular gibi beylikler ve Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti’ni kurdular. Kendi aralar›nda da egemenlik mücadeleleri yaßayan bu devletlerin en güçlü ve en uzun ömürlü olan› Anadolu Selçuklu Devleti’dir. Selçuklular›n 1077 y›l›nda Anadolu’da kurdu¤u devlet için Müslüman yazarlar “Rum Selçuklular›”, “Konya Selçuklular›” gibi isimler kullan›rken, Bat›l› yazarlar 12. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Türklerin yaßad›¤› topraklar anlam›na gelen “Turkia” ad›n› kullanm›ßlard›r. Yani daha Sultan I. Mesud zaman›nda Selçuklular›n egemen oldu¤u topraklara Türkiye denilmekteydi. ‹lk zamanlar devletin baßkenti Bizans s›n›r›nda bulunan ‹znik kentiydi. Ancak Birinci Haçl› Seferi s›ras›nda bu kentin Bizans ‹mparatorlu¤u taraf›ndan ele geçirilmesi sonucu ‹znik’e göre çok daha güvenli ve di¤er Türk beyliklerine de yak›n olan Konya baßkent yap›ld›. 2. Göçebe Yaşamdan Yerleşik Yaşama Geçiş Selçuklu Türkiye’sinde yaßayan halk› Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere ikiye ay›rabilece¤imiz gibi yerleßik ve göçebe olmak üzere de ikiye ay›rabiliriz. Selçuklu Türkleri, Anadolu’da ilk zamanlar fethettikleri topraklarda tutunmaya çal›ßm›ßlar, bir müddet sonra da göçebe yaßam› yavaß yavaß terkederek yerleßik yaßama geçmißlerdir. Muhtemelen daha önce hiç durmaks›z›n süren savaßlardan dolay› sultanlar imar faaliyetlerinde bulunamam›ßlar, ayr›ca Bizans s›n›rlar›na yak›n olan büyük ve müstahkem merkezlerin henüz ele geçirilmemiß olmas› nedeniyle Bat› ve Orta Anadolu’da yaßayan halk kendini tam olarak güvende hissetmedi¤inden göçebe olarak yaßamaya devam etmiß ve herhangi bir Bizans sald›r›s› oldu¤unda buralardan süratli bir ßekilde çekilmek istemißtir. Genelde hayvanc›l›kla meßgul olduklar› için meralarda ve ovalarda yaßamay› tercih etmißlerdir. H›ristiyan halkla ticari ilißkilerde bulunarak birlikte yaßamaya baßlam›ßlard›r. Türkiye Selçuklular›’n›n yerleßik yaßama bu dönemde geçti¤i söylenilebilir. Sultan I. Mesud’un, Bizansl›lar, Haçl›lar ve Danißmendliler ile yapt›¤› mücadelelerden baßar›yla ç›kmas› sonucu özellikle saltanat›n›n son beß - alt› y›l›nda savunan de¤il hücum eden taraf haline gelen Anadolu Selçuklu Devleti, bölgede art›k tam bir istikrar elde etmißtir (2. belge). Bu nedenle büyük olas›l›kla Türklerin Anadolu’da yerleßik yaßama geçmeleri Sultan I. Mesud’un saltanat›n›n son y›llar›na do¤ru h›z kazanm›ßt›r. Sultan I. Mesud’un imar faaliyetleri bu düßünceyi iyice kuvvetlendirmektedir. Osmanl› tarihçilerine göre, Sultan I. Mesud, Amasya yak›nlar›nda Simere (Simre) ad›nda bir kent kurdurmuß ve bu kente cami, medrese, han, yollar yapt›rarak su getirtmißtir. Ayr›ca yoksullar, yolcular ve ihtiyaç sahipleri için ribat* ad› verilen hay›r kurumlar› yapt›rm›ßt›r. 1 Anadolu Selçuklu sultanlar›n›n Konya Alâeddin Camii avlusunda bulunan türbesi. Bu türbenin içinde Anadolu Selçuklu sultanlar›n›n mezarlar› vard›r. Selçuklular daha Anadolu’ya yerleßtikleri ilk y›llardan baßlayarak yerli halk ile ticari ilißkilerini sürdürmüßlerdir. 12. yüzy›ldan itibaren Anadolu’ya yerleßen Türkmenler hem kendi aralar›nda hem de Rumlar ve Ermeniler ile al›ßverißte bulunuyorlard›. Baßlang›çta mal de¤ißimi ile (mübadele) baßlayan bu ticari ilißkiler Selçuklu paras›n›n dolaß›ma girmesiyle daha da gelißmißtir. 144 Filibe Ka radeniz Edirne İstanbul İznik Selânik Esseron Dorylaeum Bergama Maraş A Ğİ İKY SLİ KİL PREN İ EN RM E Alaşehir g İzmir Efes e Denizli E Konya Adana Misis Tarsus Antionhe D e Antalya n Süveydiye FA ĞU UR TLU N KO Samsat Urfa Ayntab Bire Tell-Bâşir Râvendan Antakya i z i A İ KY LİĞ TA PS AN KE İN PR Haleb Fõrat RODOS TRABLUS KONTLUĞU KIBRIS Trablus GİRİT A k d e n i z Dõmaşk K AŞ Ğİ M Lİ DI BEK A AT Akkâ Banyas Taberiye Kaysâriye Alman Haçlõ Ordusu Fransõz Haçlõ Ordusu Askalan Kudüs KUDÜS KRALLIĞI Kaynak: I. Demirkent, Haçl› Seferleri, Dünya Yay›nc›l›k, 1997. 2 Sultan I. Mesud döneminde (1116 - 1155) Anadolu Selçuklu Devleti ve ‹kinci Haçl› Seferi (1147 - 1148) ordular›n›n izledi¤i yollar. 3 Ortak Miras “Tarihte Anadolu’yu bütünü ile ilk iskân edenler Türkler olmußlard›r. Hititler, Frigyal›lar ve Yunanl›lar kendilerinden önceki öteki kavimler gibi yar›madan›n ancak bir bölümünde oturmußlard›r. Her ne denli ilk defa ‹ranl›lar (M.Ö. 545 333) ve daha sonra Romal›lar (M.Ö. 30 - M.S. 395) Anadolu’nun bütününü ellerine geçirmißlerse de onlar ülkede yerleßmemißler, oray› politik idareleri alt›nda bulundurmußlard›r. Türkler Anadolu’ya Orta Asya’dan sürekli ak›nlarla ve göç yolu ile gelmißlerdir. Türkler hoßgörüye dayanan idareleriyle büyük bir bölümü Hind - Avrupa kökenli olan Anadolu halklar›n›n sevgisini kazanm›ßlard›r. Müslümanl›¤› kabul edenler birbiriyle uzlaß›yor, böylece 1071’den baßlayarak Türkler’le yerliler kaynaß›yordu. Bu suretle 900 y›l içinde giderek ßimdiki Türkiye olußtu. Demek oluyor ki bugünkü Türkler Anadolu tarihinde yaßam›ß bütün kavimlerin çocuklar›d›rlar. Türkler bu nedenle ülkelerindeki eski uygarl›klar› yaln›z kendi ulusal varl›klar› de¤il, ayn› zamanda bütün insanl›¤›n ortak miras› olarak kabul etmektedirler.” Kaynak: E. Akurgal, Türkiye’nin Kültür Sorunlar›, Bilgi Yay›nevi, 1998. 145 4 Konya Alaeddin Camii’nin kuzey kap›s›n›n üzerindeki kitabede, yap›n›n Sultan I. Alaeddin Keykubad’›n emriyle tamamland›¤› belirtilmektedir. Coğrafyacõnõn Sözlüğü *Sikke: De¤eri, devletin resmi damgas› ile garanti edilmiß maden para. *Cizye: ‹slam devletlerinde müslüman olmayan halk›n erkeklerinden al›nan baß vergisi. *Haraç: ‹slam devletlerinde Müslüman olmayan halk›n ya da Müslümanlara tâbi olan gayrimüslim devletlerin ödemekle yükümlü olduklar› toprak vergisi. Anadolu Selçuklular› Sultan I. Mesud zaman›nda tam anlam›yla bir devlet haline gelebildi. Sultan I. Mesud öncelikle Anadolu Selçuklular›’n› Anadolu’ya egemen bir devlet konumuna getirdi ve ilk imar faaliyetlerini baßlatt›. Anadolu Selçuklu Devleti’ne ait mevcut ilk para onun bast›rd›¤› bak›r sikkelerdir*. Bu paralar›n ön yüzünde Bizans imparatorunun tasviri bulunmaktad›r (1. belge). B. Anadolu Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Yapõlanma 1. Tarõmsal Ekonomiye Geçiş Anadolu Selçuklu Devleti’nin ekonomisi ilk dönemlerde tamamen savaßlardan elde edilen ganimetlere ve göçebe kültürünün en önemli unsuru olan hayvanc›l›¤a dayanmaktayd›. Bu dönemde yerli H›ristiyan halk, tar›m ile meßgul oldu¤undan, devlet onlara bu konuda gereken yard›m› ve deste¤i sa¤lamaya çal›ßm›ßt›r. 12. yüzy›l›n ortalar›nda Selçuklu Devleti geniß çapta H›ristiyan halk› kendi k›rsal alanlar›nda tar›m için iskân etmißti. Baßlang›çta tar›mla sadece H›ristiyanlar meßgul olurken zamanla -büyük olas›l›kla Sultan Mesud’un saltanat›n›n sonlar›na do¤ru- yerleßik yaßama geçißle birlikte tar›ma da a¤›rl›k vermeye baßlad›lar (2. belge). 12. yüzy›lda ‹stanbul - Konya - Tebriz aras›nda bir ticaret yolu bulunmaktad›r. Bu dönemde Anadolu Selçuklu Devleti’nin baßkenti Konya önemli bir ticaret merkezidir. Ancak bu dönemde yollar›n tam olarak güvenli oldu¤u da söylenemez. Anadolu’da s›k s›k cereyan eden savaßlar›n durulmas› ve özellikle II. K›l›ç Arslan’dan sonra büyük h›z kazanan imar faaliyetleri sonucu kervansaraylar›n ço¤almas›yla birlikte ticaret canl›l›k kazanabilmißtir. Gayrimüslimlerden al›nan cizye* ve haraç* ile anlaßmalar çerçevesinde di¤er devletlerden al›nan vergiler, Anadolu Selçuklu Devleti’nin gelirlerinin bir bölümünü olußturmaktayd›. Selçuklular, Sultan I. Mesud zaman›nda, bir Bizans liman kenti olan Antalya’dan bile vergi almaktayd›lar. Ayr›ca 12. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Bizans’daki vergi toplama ißlerinde haks›zl›klar yap›lmas› ve bu s›rada Anadolu Selçuklu sultan›n›n egemenli¤i alt›na girenleri vergiden muaf tutaca¤›n› bildirmesi, s›n›rlarda oturan pek çok köylünün Türk topraklar›na geçmesine yol açm›ßt›r. Sultan II. K›l›ç Arslan, babas› Sultan I. Mesud’un baßlatt›¤› imar faaliyetlerini devam ettirerek Aksaray kentini yeniden kurup buray› askeri bir üs haline getirmiß; camiler, medreseler, kervansaraylar ve pazarlar yapt›rm›ß, Azerbaycan’dan savaßç›lar, bilginler ve tüccarlar getirterek buraya yerleßtirmißtir. 2. Anadolu’da Ticari Hayatõn Can Damarõ : Kervansaraylar Selçuklular zaman›nda Anadolu’yu baßtan baßa kußatacak olan ve ticari yönden büyük önem taß›yan kervansaraylar›n yap›m› da II. K›l›ç Arslan ile baßlar. Günümüzde Anadolu’da bilinen en eski kervansaray Sultan II. K›l›ç Arslan taraf›ndan yapt›r›lm›ßt›r (4. belge). Selçuklu sultanlar› ve ileri gelen devlet adamlar› taraf›ndan ticaret yollar› üzerinde yaklaß›k 30 - 40 km’lik aral›klarla yapt›r›lan kervansaraylar, tarihsel yollar›n önemini gösteren canl› belgelerdir. II. K›l›ç Arslan’›n yan›s›ra, I. G›yaseddin Keyhüsrev, I. ‹zzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubâd gibi ekonomik yaßam› canland›rmaya özen gösteren Selçuklu sultanlar› ticaret yollar›nda güvenli¤i sa¤lamak amac›yla kervansaraylar yapt›rd›lar. Kaynak: Yap› Kredi Bankas› Koleksiyonu, Envanter no. 4872. 1 Anadolu Selçuklular›na ait en eski para. Sultan I. Mesud’un kestirdi¤i bak›r sikke. Ortaça¤da zengin ticari mallarla yola ç›kan kervanlar, çapulcu ve soyguncular›n sald›r›lar›ndan emin olmad›kça buna girißmekten çekiniyorlard›. ‹ßte Anadolu Selçuklu kervansaraylar› böyle bir endiße ve ihtiyaçtan do¤mußtur. En önemli kervansaraylar, Anadolu’yu do¤u - bat› ve kuzey - güney yönünde geçen iki büyük uluslararas› ticaret yolu üzerinde bulunmaktad›r. Kervansaraylar›n, yol güvenli¤inin sa¤lanmas›n›n d›ß›nda ikinci amac› ise, kafilelerin konaklad›klar› yerlerde her türlü ihtiyaçlar›n› temin etmekti. 146 2 Selçuklularda Tarõmsal Üretim Akdeniz, Orta Anadolu ve Do¤u Anadolu bölgeleri Anadolu Selçuklular›’n›n tar›msal üretiminde önemli bir yer ißgal ediyordu. Özellikle bu¤day, ülkenin baßta gelen ihraç ürünleri aras›nda yer al›yordu. 13. ve 14. yüzy›lda Sivas tah›l üretiminde ilk s›ralar› ißgal ediyordu. Bu dönemde Denizli civar›nda iyi cins pamuk, baz› yörelerde de pirinç üretimi yap›lmaktayd›. Ayr›ca ßeker kam›ß›ndan elde edilen ßekerin de ihraç mallar› aras›nda yer ald›¤› söylenmektedir. Anadolu’da hayvanc›l›k oldukça yayg›nd›. At k›ymetli bir ihraç mal› idi. Fakat s›¤›r, koyun ve keçi daha yayg›n olarak yetißtirilirdi. Bu hayvanlar çeßitli ülkelere canl› olarak ihraç edildi¤i gibi deri, yün ve tiftikleri de ißlenerek ya da hammadde olarak sat›l›rd›. Foto¤raf: E. Merçil Arßivi. 3 Hunat Hatun Külliyesi: Cami, medrese, türbe ve hamamdan olußan yap›, Anadolu Selçuklular›’n›n ilk külliyesi olmas› aç›s›ndan önemlidir. Do¤u kap›s›ndaki yaz›tta, tümüyle taßtan olan yap›y› 1238’de Mahperi Hunat Hatun’un yapt›rd›¤› belirtilmektedir. Foto¤raf: E. Merçil Arßivi. 4 Sultanhan (Aksaray - Konya). Selçuklu portallerinde, Sultanhan’›n iç portalinde oldu¤u gibi çeßitli rozetler aras›nda içi bal›kl› rozet de görülür. Rozetler genellikle gezegenleri simgelemekteydi. Bu simgeler Selçuklular›n astrolojiye verdi¤i önemi göstermekteydi. 147 5 Hunat Hatun Türbesi’nin giriß kap›s› üzerinden bir ayr›nt›. Coğrafyacõnõn Sözlüğü *Şadõrvan: Genellikle cami avlular›nda bulunan, üzeri kubbeli ya da aç›k havuz. *Vakõf: Bir hizmetin sürekli olarak yap›labilmesi amac›yla, bir kimse taraf›ndan belli koßullarla ve resmi yoldan ayr›lan mülk ya da para. Kervansaraylar içinde yatakhane, aßevi, erzak ambarlar›, ticari eßyan›n konuldu¤u depolar, ah›r ve samanl›klar, mescitler, hamamlar, ßad›rvanlar*, eczaneler, ayakkab› tamir atölyeleri ve nalbantlar vard›. Kervansaraylar›n masraflar› ise vak›flar* taraf›ndan karß›lanmaktayd›. Selçuklular döneminde Anadolu’da yaklaß›k 134 kervansaray inßa edilmißtir. Kent ve kasabalarda ticaret kafilelerinin ihtiyaçlar›n› karß›lamak üzere ayr›ca hanlar yap›lm›ßt›. Bunlar özel olarak inßa edilmiß ücretli yerlerdi. Anadolu Selçuklular›’n›n önemli kentlerinden Sivas’ta 24 han vard›. Sultan I. G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda Anadolu Selçuklu Devleti’nin s›n›rlar› denizlere kadar dayand›. Selçuklular art›k uluslararas› ticaret yollar›n›n önemini kavrad›klar› için askeri seferlerini buna göre düzenlemeye baßlad›lar. Latinlerin ‹stanbul’u ißgali (1204) ve buradan Karadeniz Bölgesine kaçan Bizans hanedan ailesine mensup Komnenoslar’›n Karadeniz sahillerini tamamen kendi egemenlikleri alt›na alma amaçlar› nedeniyle transit ticaret yollar›nda güvenlik kalmam›ßt›. Sultan I. G›yaseddin Keyhüsrev Karadeniz seferine ç›karak Komnenoslar› yendi ve ticaret yollar›nda güvenli¤i sa¤lad›. Daha sonra da önemli bir ithalat ve ticaret merkezi olan Antalya’y› ele geçirdi. Böylece Selçuklular Akdeniz’de önemli bir ithalat ve ihracat liman›na kavußtular. I. G›yaseddin Keyhüsrev baz› ticari vergileri kald›rd› ve K›br›sl› Latinler ile bir ticaret anlaßmas› yapt›. 3. Ticarette Teşvik ve Himaye Politikalarõ Haçl› seferleri s›ras›nda tahrip edilen Maraß kenti bu dönemde yeniden imar edildi. Sultan, kardeßi Gevher Hatun’un vasiyeti üzerine Kayseri’de Þifaiyye ve G›yasiyye ad›yla bir hastane ve t›p fakültesi yapt›rd› (1205). Yollarda zarara u¤rayan tüccar›n mallar›n› devlet hazinesinden tazmin ettirmesi, ticareti teßvik ve himaye bak›m›ndan önem taß›r. I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra yerine geçen o¤lu I. ‹zzeddin Keykâvus da ticarete büyük önem verdi. K›br›s Kral› Hugue ile bir anlaßma imzalayarak Avrupal› tüccarlar›n K›br›s üzerinden Anadolu’ya gelmelerini sa¤lad›. Venediklilerle de ayn› amaçla bir ticari anlaßma yapt›. Daha sonra Karadeniz ticaret yollar›n›n güvenli¤ini sa¤lamak için 1214’te Sinop kentini ele geçirdi. Hemen ard›ndan da bu kenti iskân ettirdi. Burada büyük bir imar faaliyeti baßlatt›rarak medrese ve cami yapt›rd›, kale surlar›n› tamir ettirdi. Böylece Sinop, Trabzon’a rakip bir ticaret liman› haline getirildi. ‹zledi¤i politika ile Anadolu Selçuklular›n› dünyaya ve denizlere açan sahil ve limanlara kavußturdu. Onun yerine geçen kardeßi I. Alâeddin Keykubâd döneminde Anadolu Selçuklu Devleti en parlak dönemini yaßad›. Mo¤ol istilas›n›n en tehlikeli oldu¤u bir dönemde tahta ç›kan I. Alâeddin Keykubâd, onlara karß› gerekli önlemleri ald›. Bu dönemde uluslararas› ticaret büyük bir gelißme gösterdi. Yollarda güvenli¤i sa¤laman›n yan›s›ra olas› soygunlara karß› tüccarlar›n mallar› devlet taraf›ndan sigorta ettirilirdi. Sultan I. Alâeddin Keykubâd 1221’de Antalya Körfezi’nin do¤usundaki Kaloronos Kalesini ele geçirdi ve buraya Alâiye (Alanya) ad›n› verdi. Bu dönemden sonra Alâiye Selçuklu sultanlar›n›n k›ßl›k merkezi haline geldi. Kaynak: G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar›, ‹ß Bankas› Yay›nlar›, 1992. 1 Beyßehir Kubadabad Saray›’ndan siren figürlü çini. Sultan I. Alâeddin Keykubâd’›n 1237’de Kayseri’de ölümü üzerine yerine o¤lu II. G›yâseddin Keyhüsrev geçti. 1243 y›l›nda Mo¤ollar’a karß› Köseda¤’da u¤ran›lan a¤›r yenilgi, Anadolu Selçuklu tarihinin dönüm noktas› oldu (2. belge). Bu tarihten sonra Anadolu Selçuklular› Mo¤ollar’›n (‹lhanl›lar) egemenli¤i alt›na girdi. Mo¤ollar Anadolu’yu buraya atad›klar› valiler arac›l›¤›yla yönetmeye baßlad›lar. Selçuklu hükümdarlar›n› da Mo¤ollar seçiyordu. 148 Sinope (1214) Amastris (Samastro) Kastamoni Heraclea Constantinople Divrik (C.1197) Nicomedia Abydos Cyzicus Apollonia Osmancõk Gerede Bolu Nicaea Sivas tes Polybotos Myriokephalon Ephesus Apamea Sozopolis R. Meander Antioch Sublaion Laodicea Khonal (Denizli) Darende Aksaray Philomelion Niğde Iconium (Konya) (C.1084) Patara (1204?) Alâiye Kaynak: D.E. Pitcher, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Tarihsel Co¤rafyas›, Yap› Kredi Yay›nlar›, 1999. I s a u r i Dulük Ayntâb a Rumlarla çekişme konusu olan ve 1182 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan topraklar Samsat (vasal 1202) Edessa (1235/6) Danişmendlilerle çekişme konusu olan ve 1180 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan topraklar Harran 1174 yõlõna kadar imparatorluğa katõlan Danişmendli toprağõ Tall Bâshir (1217) Selefke Kharadros Antioch A Y Y Ü Aleppo B İ D S Ahlât (1234) Selçuklu toprağõ, yaklaşõk, 1100 Kâhta (1222) Kaysun Maraş A R M E N I A Sibyla (vasal 1217) (1156-C.1217) Tarsus Mamistra Adalia (1207-1214) N Harput Behesni Pozantõ Lârende Çemişgezek (1222) Malatya (1190) Elbistan Vahka Bor Ereğli Rhodes Tzamandos ra Philadelphia Akroinon (C.1182) ys al H R. Kayseri O Z I Gümüşhane ph Clazomenai Samos Panasion Sardis B Eu Smyrna E Trebizond Bayburd Köse Dağõ (1201) Colonea (Þebin-Karahisar) Alaşehir Erzincan Erzurum (1225) (1201) Kemah Divriği (1225) Manzikert Ankara (C.1143) Amorium R Niksar (Neocaesarea) Tokat Pergamum Phocaea T Çorum Gangra Dorylaeum (C.1180) Kotaion (C.1182) Lesbos Bafra (C.1200) Amisos (Samsun) (C. 1197) a n i k Amasya R. Sanga rise Poimanenon C Ragga (1235-6) Sonraki fetihler, 1182 - 1240 2 Anadolu Selçuklular›’n›n genißleme süreci. İmparatorluğun sõnõrõ, 1243 Vasal devletlerin sõnõrõ, 1243 Dulûk Önceki Selçuklu mülkleri Eyalet başkentleri, 1182 - 1192 Yüksekliği 900 - 1 800 metre arasõnda olanlar Yüksekliği 1 800 metrenin üzerinde olanlar 3 Konya, Mevlana Türbesi. Türbenin bulundu¤u yerin Selçuklular döneminde saray›n gül bahçesi oldu¤u ve I. Alâeddin Keykubad taraf›ndan Mevlana’n›n babas›na arma¤an edildi¤i söylenmektedir. 149