KONU iNDEKSLEMESi
Transkript
KONU iNDEKSLEMESi
TlillB. :34. .:1 \l9$ô) KONU iNDEKSLEMESi Dr. GülbÜD DA VDU);:;" oz Bibliyografik denetimde standartlaşınanm h'2nü zgerc;ek!ı;·ştirilmedifti tf.'k alan "konu indekslemesİ»ndekn son gelişmeler tartışılmaktadır. lndekslemf'~l ll' ilgili tanımlamalar verilmiştir. ABSTHACT Su,bject in.dex:rıg is the only area within the field of bibliographic contre! standardization has not been impl("mented. This study aims to discuss not enly th~. re-eent ckveloprnents in this are~ but also tries to give the defi.nitions ci r€'lated terminology. t~,at Günkik hayatta inde'kslerle (.ç tee ~clardaki kayıtlar, sergi l.i olan kütüphane katalogları. Bir kütüphane ya,?ıyoruz: katal.ogları, tğrenci Telefon rehberle--: bo-n· albümleri ve bizim için önem- kata!o-ğunun hazırlanmaSıının amacı. gtinümüzde de CuUer'in <cRules for O Cictionary Catalog (1876)>> do beHrled~i prens.ipIcre dayandınlır : 1) o) Yazar adı, b) eser adı, c) konusu bilinen bir kitabı bulmak, 2') d) Verilen bir yazar adı. e) konu ve lerin c-lduğunu göstermek.» tL edebI' türde kütüpnanede ne· Burada da görüldüğü gibi kullanıcının bilgiyeerişiminde ko-nu yokloşımı, yazarın ve es.erin ndı kadar önem taşımaktadı.r. Gerçekte de okuyucu, konuyu veya bunun bir parçasını bHere-k kütüphaneleri kullanmara çalışmaktadır. Cc·ğunlukla da tamamlnI' hatırlayamadı.~ı eser adını konu ad,ıyla özleştirmektedir. :~ H. ü. KütüphaIiecilik Bölümü Öğretim elemanı. ""', T 172' . Dr. GÜLBÜN BAYDUR Indeks, C. D. Needham'a göre sistematik herhangi bir dizime (fite) bır indeks üretmek olarak tanımlanmıştır. Fakat artık sistemin girdisi ile Ilgili olan tüm işlemleri -dôkümahıh:'kapsam· analizi, gınıtlama ve katalog girişlerinin üretllmesl- kapsayan çok geniş anlam taşımaktadır (1). Dokümanlarm kavramsal kapsam analizi olarak tanımlanabilen konu ana.llzi, çağdaş bilgi Işlem sistemlerinin kalbi olarak önemini korumaktadır (2). Yenı bilim dallarının ortaya çıkmasıyla birlikte bunların kendi termlnololllerinl üretmelerı, üretilen veya aktarılan bu terimierin bir kısmının yerleşebildiği halde bazı Io'r'ı nı n zamanla kullanılmaması vb. hız lı gelişmeler konu denetimine ağırlık:la önem kazandırmış bulunmaktadır (3). ". Bilgisayar kullanımına rağmen, henüz otomatık indekslerne gerçek uygulamaya geçememiştir. Bunun için de indeksçi (kütüphaneci), dokü,' manın termlnoloiisi ile araştırıcının arayabiieceği başlıklar arasında zihinsel. çalış~ayı yürütmek zorunda olan bir kişi olarak çalışmaktadır. Sözlü veya yazılı d~ olsa bilgi Içeren. doküman' sözcüklerden' 0luşur. Konu ile. bll.gi .arayan kişiier de .kendi sözcükleriyle. araştırırlar: Indeksclnin burada yaptığı iş, sözcüklerin temeli olan kavramları seçmektir. Daha başka bir deyışle, dokümandaki konuyu analizleyip araştırıcının arayabileceğı' farklı dılı' de (sözcükler) anlatan kavramları indeks girişi olarak kuııan. ması gerekir. Çünkü, belli konuda ne bilgi vardır? ın cevabı ancak aynı ba,şlıklar (kavramlar) 'altında' toplanarak elde" edilebilmektedir.. Bu orta dile' «Indeks dili» denilmeKtedir (4). Sınıflama şemaları buna örnek ve-' rllebillr. ,/ C-ağımızda yayın, tür' ve" sayı Olarak fazladır: Bunun :gereğl indeks- ler hızla artarken, konu indekserne yöntemleri de çok' çeşitIHikgöster mektedır: Şüphesiz, indekslemede bilgisayar uygulamaları da ·bu gelrş-' meyi hızlandırmıştır. Bu konudaki araştırmalar Vf3 gelişmeler özellikle 70'Jj yııı~rdan Itibaren yoğunlaşmıştır (5). Ülkemizde de son yıllarda kütüphane 'kataloglarında ·alfabetlk konu listeleri (ABD Kongre Kütüphanesi Konu Başlıkları Listesi -LCSH, 'Tıp Konu Başlıklan-::-MeSH, v.b.) özgün veya Türkçeleştirilerek kullanılmaktadır. Fakat henüz Türk dilinde oluşturulmuş. veya dil!m.ize. üYe.. gun yap,ıda liste veya siste,r:nl~r geliştirllememiştir. Önce:leri y~ygın olan. sistematik katalogıano indekslerini ise yetersiz kabul etm~k gerekir. . ' . başlıkları / ," Ceşitli indekslerne yöntemlerinden önce, sistematik ·ve alfabetik ko;, nu kataloglannı hatırlamak yerinde olacaktır: Sistematik kcnu kataloğu, genellikle bir kütüphanenin raf düzenlemesinde kullanılan sınıflam9 sis.teml alınarak sistematik düzenlenmiş bir katalogdur. {G). Böyle bır kata./ 173 KONU tNDEKSLEMESt '!ogdö kIJllanıml ve göncelliği sağlayan alfabetik bir indeks bulunmalıdır. 8:stematik .konu ,kata~oğunun düzeni, bi:ı kütüphanectlere herhangi bir sınıflama sisten-;inln şemaları ile alfabetik indeksini hatırlatır, Alfabetik konu kataloğu ise, konu girişleri ile yöneitmelerin (gön· dermeler) tek bir alfabetik düzendeolduğu katalogdur (7). Alfabetik ko'katdlogu, .sistemötil< konu 'kataloğunun .j'ndeksine benzetilebilir. Ancak' keriıiların yanında semboBer (notation) kullanmak zorunlu değndir. Basitolarak t.rnekleyellm :' . nu Sistematik konu' katal6ğu : . Sistematik konu i ~7.127 Y~LKENCILlK. J~ SPOR iBOŞ Alfabetik konu katalogu: Yöneltmeler.; : , SPOR f BOŞZAMAN :ı .. ~.' YELKENCILlH indeksi: YELKENCtLlK 797.127 SPOR 796 f790.'BOŞ ZAMAN.·· .-t 'kataleğunun ZAMAN 790 I EGLENOE' . Bakınız: ' BOŞ ZAM!AN : ' Spor Ayrıca bakınız YELKENe'lUK '. Indeksler, Pre-coordinate (önceden düzenlenmiş) ve Post-coordinate (kullanırırken dÜzenlenebilen) inde·ksler olmak üzere iki grupta toplana .. bilmektedir~ F~re-ccordinate indekslerne .. Önceden düzenlenmiş kavram. lar kullaniıarak indeks hazırlama veya konu erişimidir (8). Post-coordinote indeksleme : Birleşik bir konunun temel kavramlarının jndek~çi tarafında-n analizleı:ıerek yapıldığı bir indekslerne siste- Dr. GüLBü N BAYDU R 174 birleştirilemez midir. Fokat bu kavram lar, araştırma aşamasına kadar ektedi r {S). ler. Bu indeks lemeye "co-or dinate » indekslerne de denilm PRE-C OORD INAlE iNDEKSLER rinin eser Catchw crd indeks (Anaht ar sözcü'k) indeks i: Konu girişie başlan·· ine sistem lerne indeks ği seçildi adındaki sözcük lere dayanılarak o Anyüzyıld 19. deta ilk r. gıçta verilen ad «catOhword» indeks dmuştu leindeks Bu (1856). mıştır drea eresta dero ta-rafl'f1dail kuralla ra bcğlan r· 1S50'le r. Print'ti in menin kullanıldığı yaYHllardon biri de, «British Books yar bilgisa adıyla de H. P. Luhn «keyword» (anaht ar sözcük) indeksleme kullan ımına geçirmiştir (10). a kedar gidePRECI S (PREserved Cente xt Index) : B~ sisten: :s-n3uz idir (cenee pt bl1en sözcük kavrarnkırına dayona n bir indekslerne y~ııtem r, isten· terimle llan kull'Crı kere of open ended vocaoo lary). literot ürde bir koaynı lerde indeks dlği zaman indeks e katılabilMektedir. Oluşturulan r\ cnc8de S. FR'ECI nu. her zaman aynı formda kullanılabiimektedir. Anc:ıl< baş konu tik tanımlanmış terim ve sczcük lerden oluşan bildiğimiz alfabe bir dizi cahş~ e temeld S PRECl yerine Bunun ır. lıkları listeler inden "farklıd mo . işlemine dayanır (ıı). c-gesi inPRECIS. chain indeks de değildir. Çünkü, indeks teki gifi~ deksçi tarafından önemli olduğu için seçilen terimd ir. yar ürüJı'U M. J. Ramsden'in de belirttiği gibi bu indekS, bir bilgisa indeks rın insanla i enmes değildir. PREClS'in başlangıçta seçilip düzenl seçilen rolü. çinin) zihinsel çabalarıyla clmakt adtr. Burada bilgisayarın. yapı· ve ri terimle ri monipu le ederke n insanların yürüttüğü rutin işlemle e en aza indirlabilec ek hataların riskler ini ortada n kaldırmak, hiç değils dir, dene·· sistem bir li destek yar bilgisa S mektir (12). Bunun iCin PRECI bilir. lan bir teBu sistem e göre yürütü len indekslerne işleminde. kullanı imi (syntox) rim indeks s aktarıiırken iki farklı şekilde ele alınır: Sözdiz çinin (ncelik le ve anlc:r.·s::ıl (semantie) yönler ine ayrılır. Burada indeks gerekm ekteSi seçme ri terimle cek kullanıcı için yeterin ce tnemli clabiie ekte::i!". olabilm giriş temel dir. Bu terimle r indeks te döne döne hei' biri n belirSeCilen terimle r dizisin deki her bir terimin konumu öncede ors) operat (role ra şemala an kodlan ıenip sembo llerle (rakam ve harf) şöy sema bu n yaraya maya g.öre dağıtılır. Teriml erin bağlantılarını sağla Le örnekl enebil ir: Yer Ey!'em ve etMen ekonu '0101'1 «O ı .. ::~ -. '. 175 KONU tNDEKSLEMEst 2 3 Eylem ,iş) Etmen» gibi. Anlatılmok Isteneni PRECIS Workbook'dan aktarılan örnekle te1<- rarlarsak konu biraz daha açıklık kazanacaktır: In LONDON Yer a Eylem ve stmene konu olan POLlCEMAN was KICKED by o Eylem HORSE Etmen Indeksçlnin bu çozume ulaşabilmesi için önce «eylem» bildiren bır terim araması gerekmektedir (şemada 2). Sonra eyleme konu olan şey istenmektedir (şemada 1). Böylece terimler arasında içerlğe göre bağ lılık (context dependency) kurulabiimektedir. Çünkü her bir terlm bir sonra.kine içeriğiyle dayanmaktadır. Bu sistem kullanılarak terimler bir düzen içinde toplanmış olmaktaAncak bu sıralanışta herhangi bir cümle yapısına benzerlik olmayabiImektedir. Bir dizi örneği verirsek: Türkiye'de kütüphanecilerin eğiti mi, gibi. O Türkiye, 1 kütüphaneeller, 2 Eğitim şeklinde düzenlenebIlecektir. dır. Sistemin anlambilim. yönü ise doğal. olarak eşanl'Jmlı veya Ilgili terimler için yöneitmelerin üretilmesine olanak vermektedir. Hunter ve 80kewell'ln de doğruladıkları gibi böyle bir sistemde çok sayıda yöneltme gerekmektedir (13). Indeksçinin vardığı bu sonuçlar daha sonra bHgisayara, bilgisayar kamut kodları ile verileb.itmektedir. $z 1 100 O $0 policeman, gibi her bir alan ayrı ayrı verilmektedir. Bilgisayar her bir terimi indeks başlığına üç temel konumda seçebilmektedir : TEMEL BAŞlıK. Alt başlık Temel başlıkla Içerik bağlılığı olan terim PRECIS'nin basılı indeksinde kayıtlar, iki sıralı gırış yapısı oluştur maktadır. Her terim Indeksçinin seçimine ve' bilgisayara verilen komuta göre temel başlık olabilmektedir: TÜRKiYE Kütüp~anecller, ,Eğitim T Dr; GüLBüN HAYDUR KUTUPHANECILER. Türkiye Eğitim EGiTIM. Kütüphaneciler. Türkiye , gibi. Bundan da enlaşılocağı gibi PRECIS'de konu erışımı sön derece büyük sayılarda tutulabilrnektedir. Ayrınttlı biçimde uzmanlık konuranna inilebilmektedir. PRECIS, H>c9- H?lO yıllarında geliştirillı1iş, 1971'de ingiliz Ulusal Bib(British National Bibliography - BNB) kullanılmaya baş lanmıştır (14). PRECtS2 olarak tilinen 1874 yılında gözdengeçirilen b:ı· sımı ise, o yıldan beri British Library'de, 1875 yılından beri de Avustralya Ulusal Bibliyng'rafyasında (ANS) kullanılmaktadır. PREC1S'nin kuiloi"ıımı Iııglltere'de yoygınlaşmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'ndeise çeşitli tartışmalara rağmen henüz LCSH kullanılmaktadır (15). Iiyografyasında PRECIS'nin ingiliz dili dışındaki dillere de kolayhklauyarlcmabllirliğ; araştırmaları yoğun biçimde sürdürülmektedir (16). Günümüzde cnahtar sözcük (keyword) indekslenıesi büyük ölçüde, bir dokümanın eseradındaki yeterince' önemli tet'imterin bilgisoyarın oto~ matik seçimine dayanmaktadır. Bilgisayar, indeks girişi olarak kuııanıl· mayacak sözcükler (articie, preposition, vb.) atılacak ~ekilde programlanıl'. Böylece indeks girişlerinde eseradları seçilen tertmlere göre alfabetik düzende basılmaktadır. Anahtar sözcük indekslemesine dayanan çeşitli indeksler hazırlan· KWIC (Key-Word in Context -Iç dizin) indeks : Bu inookste eseradındaki her bir önemli sözcük tek tek baş"lık ögesi olmaktadır : B~ Stlı indekste bu öge, sayfanın sol başına değil de, eseradının diğer kıEımları bu başlığın iki yanına dağılmış biçimde ortal·anarak yerleştiriol· rnektedir (17). Orneğin. ,i ,i maktadır. Primmy Gymnastics for ~ EDUGATION GYMNASTICS for sehools F'Rltv.'ARY EDUCATION E:CHOOLS, gibi. ,i KWAC (Key-Word And Context) indeks: Bu· KWIC indextendüzeniyle oyrrlobilen tir inc;extir. Baş.lıklar temel harflerle sayfanın sol başına yozılır, sonra eser adı tekrarlanmaktadır. F:OUCATION GYMNASTICS Primary education Gymnastics for schocls, gibi. KWOC (Key-Word-Out of Context-Oış Dizin) indeks: Bu da KWAC'o aüzeniyle de çok benzeyen bir tür eseradı indeksiçHr.8ura(Jo KWAC'don KONU İNDEKSLEMESİ 177 farklı biçimde, temel. başlık yanındaki· eseradında başlık,olan terim tek· rartanmaı, Onun yerine yıldız işareti (*) kullanılmaktadır (ıg). Primary ',' for schocts, EDUCftTION GYMNASTtCS gibi. Bilgisayarlardaki gelişmelerin yaratt!ğı clanaklara ba,ğlı olarak anah· tar sözcükindekslerde yazar adı giri~,leri C~ kullanılabilmektedir. Örneğin, WACEX (Wcrd and Author ınDEX) ve AKWIC (Author and Key-word in Context) indeksler gi,bi. Anahtar scıcükte yapılan indekslelTıedeki ge!işmeler kavramlar ara· ~1t1da hızla bağlantı olanağı da yaratmıştır. Ornegin, 1960'larda DouhleKWIC'in oluşturulması. gibi. Anahtar sözcükte yapıian ındeksiemedeki, gelişmeler kavramlar ara· sında hızla bağkıntı olanağı da yaratmiştır. Örneğin, 1960'larda COlJCleKW~C'in oluşturulması, gibi. Son çalışmalar Fre-cocrdinate sistemlerıe hazırlanan indekslerde konu giriş~erinin sayısının daha da arttırtıması yönündeolmaktadır. Ancak bunun doğurduğu scnuç verimlilik SOi"USIJnu dabirHkte getirmektedir (181. 8u tür indeksleri birlikte, şematık darok gcstermek yeterli· olacaktır Chain: A B C B C FREClS: A C B C B C A SUC (Selective Usting Rotation: A 8 Cycling: A B C A C üç egeden C A A B C in C.omcinatian) : B C A C B C C A B C A B C Yukarıda B cluşan herhangi bir konudaki egeler A. B. C i~e gö::;.~erilmiştir. Eseradından seçilen s,czcüklerrin b1lgisayarlarla kolayca üretilel:ilmesine rağmen anlam taşımayan eseradının indeks başlığı elması henüz sorun olarak karşımızdadır (20). Alfabetik konu listeleri: Bunlar alfabetik konu katalcglarıııı, hazırla mak üzere oluşturulmuş konu listeleridir. Amac, araştırıcının kullandığı ona dılı ile konu erışimini gercekleştirmektir. Anahtar sözcük indeksi Ile konu listesi arasındaki en önemlifark, ikincisinin aynı konudaki tüm dokümatlların kayıtlarını bir başlık altında toplayabilmesidir. Ortaya çıkan farklı terminolciı ise Gncak cok sayıdaki yöneltme ile çözülebllmektedir. Bunun iCin alfetetik konu katoloğunda indeks dili denetimli ve yapayelır (21), ' 'i' 178 Dr.. GÜLBÜN BAYDUR 1914'de ilk basımını yapan tCSH (Subject Headings usedin the O::ctlcnary Cotalogs of- Librory ofCongress-Amerlkon. Kongre Kütljphanesi Kcnu Başlıkları Listesi), ilk kcnu başlıkiarı otorite listesi darek b:linir. LCSH son clarak 9. basımını 1980 yılında yapmıştır. Üc aylık ek saytalarla gGnce)l€ştirilmektedir. Bu kcnu başlıkları bilinen tüm kcnuları kapsayan genel· kapsamlı bir listedir (22). LCSH'de kullanılan temel konu başlıkları koyu· harflerle, kullanıima yıp da «bakınız» (see» yöneltmesi yapılan başlıklar açık renkte hepsi tek bir alfabetik sırada yerleştirilmiştir. Temel konu başlıkları şu ögelerden o~uşmaktadır : i. Konuların' yanında coğunluk!'::] Kcngre Kütüphanesi Sınıflama Sistemi'ndeki (LC) sınıf numarası verilmektedir. Bunun icin LCSH, bir 'anlamda cidı geçen sınıflamasisteminin toplu indeksi' gibi de kullanılabiI mektedir. iL. Terimin nasıl veya hangi icerikli dokümanlar 'için kuııanılabi1et:~ ğini gösterenkapsam nctian ve/veya LC sınıf numaraSi . . ıii. YÖn~lt~eler .. Bunlar, 1) P,ynca bakıniz (see' alsc- sa) altında lis~ telenmiş başlıklar: Bu .yöneltmeler. temel başlıktan· daha dar, uzman- laşmış konulardır. 2) (x) Işaretiyle taşlayıp Iisteleiı~n terimler: LCSH iistesinde (x)'in yanındaki konular ye~ine ilgili. temel taşlık kullanıldı anlamında yer almaktadır. 3) (xx) ilecaşlayıp listelenenler ise temel konliliun ilişkili olduğu başlıklardır. Bunlar.. temel konu başlığından daha geneldir veya aralarında aynı düzeyde bir ilişki vardır. (xx)in anlamı. bunun yanındaki konulardan temel başlığa' «Ayrıca bakınız» yöneltmesi yapılaca ğını göstermektir. LV. Tirenin (-) yanında yer alan terimler. konunun alt başlıklarını gösterir. (-) bunların temel başlıkla beraber kuHanılabilece·~ini gösterir. GREV VE LOKAVT-KAUÇUK ENDÜSTRiSi . gibI. Alt konu başlıkları için de ayrıca yöneltmeler h.azırlanmış olabilmektedir. . . Anlaşılacağı gibi Kcngre Kütüphanesi Konu Ba~Jıkları Listesi tek başına konu adlarını belirleylp listelemekle kalmamış, aynı zamanda alfa. b~Ü~'kcnu katolöğu gereği' konulararası ilişkileri de düzenl~miştlL Böyle birctcrite listeden indekslenecek her bir doküman için uygun indeks (konu) başlığı seçildiğinde. iJgili y6neltmel~r de kolayca hazırıana bilme.kt~dir. Tob~r .ki indekscintn. 'yöneltme .yaparken daha önce koieksiyona. ,~atılmamış kQnulara gönderme düzenlemek gibi bir. yanılgıy~ dOŞ memeşi; .i1gjJi konular eklendikCie işlemlere devam etmesigerekir. . Konu başlıkları listesindeki yöneltmelerde x, xx gibi işaretlerin kı:ıl .Ianılm.osı yazı ile gereksiz zaman kcybetmemek içindir. Bu. semboller indeksei tarafından çözümleneceği için. kütüphanenin genel kataloğunda sözcükıere dönüşerek anlam koıonacaktır KONU 179 İNDEKSLEMESl LCSH' deki kayıt: Kütüph ane genel katalcğundaki kayıt: KAUÇU K ENDÜS TRi VE TIcAR ETi x Kauçu k endüs trisi -KAUÇ UK ENDÜS TRiSi Bakını z: KAUÇU K ENDÜSTRI VE TIcAR ETi. gibi .. katalog.ou LCSH' de özel isimler giriş olarak olmmomıştır. G.erekirse fkleyeb ilmekte dir. LCSH' den bir konu grrişini örnekl eyeiim : Kllirv. (Sanat , NK 2275-2 89ô; imalat, TS 1777-8) (i-ii) Halı (ii i) 1 Kiiim temizliği Kilim ve halı endüstrisı x 2 3 killm imalatı Kilim tezgôh lan xx Ev döşemeciliği Halı Zemin kaplam a (iv) - Katalo glar sa Halı VE kiHm fiyatları Özel koleks iyonlar (NK 2790), gibi. genei teBu listede alt konu baş~ıklarında her kcnuya eklene bilecek larının yanınd a rimler toplu bir liste olarak verilmiştir. Teme lkonu 'başlık alt başl.ık olaın adların yer ik coğraf rastlan an «Indire ct (Oolaylı) kaydı ayan bir tanınm lırken kullanı adı rak eklenm esiyle ilgilidir . Bir yerel yer n. Örneği ıdır. alınmal coğrafik ad clduğunda bnce daha büyük ycneti m KILlM- TÜRK IYE-M ilAS gibi. (22). BunLCSH' in bağlı bir diger, yayını ise "Class ified LCSH" dir : verlIbirlikte rla Cıa alfabe tik' listede ki sınıf numa'raları bağlantılı konula listesi, arı başlıkl miştir. Ilk kısımda (PortA ) sistem atik düzend e konu tik listesi yer alfabe arın başlıkl aki kısımd ilk ise B) (Part ikinci kısımda olmakt adır. a Birleşik LCSH, MAF\C bantlarında yer aldığıicin ezeilik le .Amerik (24}. dır yaygın de I":evtetleri elmek üzere dünya üzerin kapsali.lılarınddl1 biBifindiği gibi alfabe tik Kcnu başlıklarının genel konusu nda hazır tıp ri de Sears'dır (25). Tıp Konu Başlıkları av::eSH) iSE l~nmış özel kcnu!u listeler e bir örnekt ir (26). ama sisteChein (zincirl eme) indeks : Bu indeks . herhan gi bir sınıfl nathan tam· minin düzenI ne doynnılrırak hOllfla nmokta r.llL S. R Rongo , 180 Dr.. GüLBüN BAYDUR fmdan sistematik katalog Için indeks hazırlamak üzere geliştirilmiştir (27). Chain' indeks/eme tamamen mekanik. bir· Iş/em değildir : lndeks. hazırlanırken sınıflama sist~mindekl bir konunun en özel (u'zmanlık) teriminden Deneline dOğru gidilir. Mümkün çlduğu kadar sınıflama sistemindeki sözcük/er kul/anılmakla beraber indeksci gerektiğinde farklı terminoloji de kullcnabilmektedir. Bu aşamada yöneitmelerin hazırlanması gerekmektedir. D~ğer yandan indekslenen konunun ilgili diğer yönlerLde Indekste yer olmaktadır. Böylece chain indekslerne ila indeksleme sistematlkleş tirtlmekte, bağıntı.t! indeks. hazırlan~bilmektedir. indeksleme işlemlerini Cclon Sınıflama Sistemiyle örnekleyelim: ' Konu: Elma hasadı Sınıflama hiyerorşisi: Sınıf numarası: J . Basin' Meyva Elma Hasat Tarım J3 J37 J371 J371 : 7 Oluşturulacak chain indeks J371 : 7 grri'Şlerl Hasat : Elma : Elma ','Tarım' Meyva: Tarım Besln : Tarım . Tarım Tarım J371 : 3 J371 J37 J3 J gibi. Chain indekslngiliz Ulusal Bibliycgrofyası (SNBYnda .1950·1970 araAncak· adı gecenbibllyografya. icin bilgisayar' otanakları araştırılırken bu yöntemin cak da pratik (kolay) olmadığı sonucuna varılmıştır.' Bunun yerine PRECIS geliştirilmiştir (28). sında kullanılmıştır. FOST-CCORCINATE iNDEKSLER BJ tür indekslerne yöntemi Ilk d9fQ. 1SS0 başlarında Mortimer Taube tarafından geliştirilmiştir (29). «Unilerm» indeks clarak tanınan bu indekste taşlık olarak tek terim 'alınmaktadır: indekslemeyi yapabilmek icin h.er Gokümana bir aksesyon numarası verilmektedir. Dokümanın konu ..analizi yapılarak hangi konulara girdiği belirlenir. Konu girişleri 0-9 arasında on sütuna ayrılmış kartlara Işlenmektedir. ilgili konu ,kartlarında e'de~i dokümanln aksesY9n numarası. son rakamına göre ilgili sütuna yazılır. Böylece araştırıcı, konu adına göre alfabetik dizilen kartlarda her ~avramda (konu) ortak aksesyon numaralarına gere kaynak seçebilmektedir, Yukarıdaki sistemdeki aksesyon numaraları yerine konu kartlarında ilgili sütunlor·Qelinerek hazırla.non, birazdaha farklı sistemler. ise «peek- / KONU INDEKSLE1VIESİ 181 o-beo», «ccincidence» veya «feature»" kartlaralarak tanınmaktad.r. Bunlar ışıktan faydalanılarak kullanılmaktadırlar. . Pre-coordinote ve post-coordinote sistemler karşılaştırıldığında ikinci tür indekslerde en cne;l1li sorun bunların ckuyucu tarafından dağıtıl ması olarak gcstarilmektedir. Cözüm olarak basılı (Gual index) veya COMP (Computer-üutput Micreform F Jek-a-Soo) olarak adlandırılan mikroformlar c.nerilmektedır (3C). Harold Borko ve Charles L. Bernier, «Thesaurus (coğulu : Thesauri) sözcükler arasında eşanlamlllık veya bir başka ilişkiyi seçebilen özel!eş miş terimlerden c:u~an bir tarim listesidir» demektedirler (31). Bu tanıma gö'reThssauri de denetimli veya yapay bir indeks özelliği gestermektedir. B. O Vick'erv Thesavri'nrn eskiden beri kullanılan alfabetik konu baş lıkları listelerinden farkını beş grupta tcpla;1ılştır : o) Thescuri, çoğunlukla konu başlıkları listelerine göre daha ayrın terimlerden oluşmaktadır. b) Terimler ters çevirme yerine doğrudan kullanılmıştır. Örneğin. yopay kauçuk. gibi. c) Alt konu bölümlemesine uğratılmış veya deyim halinde girişler ycktur. Her bir sözcük bağımsız giriş olarak kullanılmıştır. d) ytneltmeler (eross-references) çok fazladır. e) ((Ayrıca bakınız» (so) yöneltmeleri «dar terim» (narrcwer term-NT) ve «geniş terim»' (breader term-BT) arasındoki bağlantıya dönüştürülmüş tür. Bunlar «ilgili terimlideki (related terın -ET) ilişkiden ayrılmışlardır (32). tılı Yukarıdaki maddelerden 'son ikisini 'açıklamak gerekir: ThesaurL tek indeks girişlerini listelemek yerine öteki konu . listelerinden fClrklt clarak diğer terimlerle birleştirir. Listelerde kuilanılmayacak terimler için de çok sayıda yöneltme hazırlanmıştır.. """ taşına "Thesauri'deki yöneltmeler. 1<l,!lIanllon başlıktan genış, eaho dar veya ilgUiterimlerle" ol.uşturulmaktadır.. Yöneltrnelerle birlikte kullanılan terimler ve kıs~ltmalan pek çok Thesaurus'cia standarttır' SN UF BT NT RT use Scope' notes (Kapsam notları) Use for (Kullanılmayan terim) Brçader lerm (Geniş terim) Narrower term (Dar terim) Related term (ilgili terim) Use (Kullanınız) . eunlar Ingilizdiline dayandırıimış stanQartlar olmakla beraber. heı ülkenin kendi diline göre hazırlayabileceği ISO Standartlarında •. 1$0, 2788) "'belirtiıin;ştir, Dı', GüLBÜN 'llAYDUR 182 Thestıuri'oekiyör.eltmeleri örneklersek: Arşivıer, UF . Z85/99 bilim Arşiv, '. Gizli UF arşivler Z98.5D .A,kodemik arşivler Endüstri arşivleri Kilise arşivleri. gibi. c Yukarıdaki örnekteindeks terimi olarak kullanılmoyan terimlerin neler olduğu listelenmiş. onların yerine seCilen başlık terimine gönderilmiş tir. Bu da konu başlığı listelerindeki (x) sembolünü karşıkmıoktadır. «Use:> ise konu başlıklarındaki «bakınız» (see) yerine kullanılmaktadır (33). Celik BT Metal Bu kayıtlar. Metot NT Çel~k bir terim diğer terimin tümünü temsil ettiği zaman. ara~ göstermek için kullanılmaktadır, Bir ölçüde alfabetik listelerindeki so - NT. xx - BT ilişkisi vardır. larındaki bağlantıyı konu cıyı boşlıkları .J ,/ iki terim arasında ~ınıfsal bir bağ yoksa. fakat indekseiyi ve kullanı birinden diğerine yöneltmek faydalı görülmüşse «ilgili terim» (RT) bağlantısı kurulmuştur. Örneğin, Besin RT Hanoratlar, Beslenme. Karbonhidratlar, Proteinler. Vitaminler Bu standartlara rağmen "Thesauı i'de yöneltm~ kullanımında bir genellemeye gitmek de mümkün değildir (34) .. Thesauri. cok sayıde kullanılan bu ycneltrrelerle konu ile cok daha fazla dokümana erişmeyi sağlayabilmekte; ulaşılcn gereksiz ceküman sayısı eok azalmaktadır (35·), Konu başlıkları listeleri ile Thesauri karşı laştırıldığında erişimin ikincisinde ilkinegöre cek büyük boyutlara ulaş tığı gözlenmektedir (36). ,/ Thesauri'de yeneltme yapılan terimler. bağımsız indeks terimi olaBunler araştırma sırasında yapılan yöneltmeler doğ ruıtusunda birleştirilerek (coordinate) kullanılırtor. e.u kullanımından doıoyı Thesauri'ye pcst-coordlnate sistem denebilir. rak kullanılmaktadır, Sonuçta. Thesourf ile dc.ğal indeks dili yerine (anahtar sözcük ingibi) kontrollü dil kullanılarak terminoloji zorluklorı yenilmIş, indekslemeye büyük ölçüde sağlamlik kazandırılmıştır (37) . deksıeri ._1' " ,/ 183 KON U İNDEKSLEMES! SO NU Ç rak dikk atim izi çeken gekonu indekslemesi ile. ilgil i ola ılın son yarısın verilmeye calışılmıştır. 20. yüzy !i~,meler genel hatlarıyla e artmıştır. Yayın çalışmalar yoğun biçi md da Indekslerne konusundaki bilgisayarların bu plin leri n ortaya çıkması, bir de fazlalığı ve tabii yeni disi ane katalogları, inzorlomaktr:ıdtır. Kütüph olanda kullanımı hızlanmayı ndığı belli CZ Y·Jyınlar indekslerin uygula (:eksier, tibl iycg rofy ala r veya lerine bağ!ı olamektedir. indeksleme yentem başlı ger eçle r ola rak b:lin ılaşıyoruz. karş la çok farklı uygulamalar rak hazırlanan bu indekslerde . Ank denetimin en önemli alanıdır Kcnu indekslemesi, tibl iycg rafi aŞ rtI nda sta ilen kayıtlarda gercekleştirileb cak günümüzde bib liye gra fik etim Den liyo gro tik eriştiği halde (Evrensel Bib ına uluslararası boy utla ra adan söz edileaşm rtl nda sta rnesinde -UB C gibi) henüz konu indeksle rin kullanabir indeksçi clon kütüphanecile tn0mektedir. Bu çeşitlilik, bire vermeye zor· i kcnusund-J kendi kararlarını lEce kler i indekslerne yentem lemoktadır. . Bu yazıda UİPNOTLAR Kno wle dge ın Lib rari es 2nd 1. Nee dha m, C. D. Org aniz ing re Deu tseh , 1964) 95-96 s. revi sed edit ion (Lo ndo n: And \ıal Rev iew rray L. «Su bjec t Ana lysi s». Anıı Mu der, 2. List or, Dav id M. ve How al. : 77) (19 12 hno logy of Info rma tion Scie nce and Tec Bib liom etof Ter min olog ies; the eas e of eers Car the «On C. ma Blu 3. Per itz, 4) : 237. ries », Lib ri 34 <Se ptem ber 198 Cliv e Bin groac h to Info rma tion (Lo ndo n: App ject Sub The 4, Fos ket, A. C. ley, 1969) 29 s. 5. List or, y. a. g. e. 101. s. sad- ecii tion (Lo nK. G. B. Cat a!og uing 2nd revi 6. Hun ter, Eric J. ve Bak ewe ll, XIV , s. don : Cliv e Bin gley , 1983 ) s. 7. Fos ket, y. a. g. e, 120 ndo n: But terw orof Info rma tion Ket riev a! (Lo 8. Vic kery , B. C. Techniq1.1CS ths, 1970 ) 120 s. e (Lo ndo n: Cliv e ation uıd Ind exin g Pra ctic 9. Bak ewe ll, K. G. B. Cla~ific Bin gley , 1978) 195 s. T 184 Dr, GüLBü N BAYDU R 10. Fosket, Y. a. g. e. 33-34 s. lL. Hunter , y. a. g. e. 58 s. 12. Ramsde n, Micha elJ. PRECI S : a Workb ook for Studen ts of Librana n.ship (Londo n: Clive Bingley , 1981) 18 s. 13. Hunter , y. a. g. e. 59-60 s. 14. Ramsd en, y. a. g. e. 13 s. 15. Hunter , y. a. g. e. 61-63 s. 16. Ramsd en, Y. a. g. e. 112.118 s. 17. Fosket ,y. a. g. e. '34 s. 18. Anahta r sözcük (keywo rd) indeks lerin kullanıldığı kaynak J.ar için bkz BakewE lI, y. a. g. e. 163-167 s. 19. Hunter , y. a. g. e. 78 s. 20. Hnter, y. a. g. e. 66 s. 21. Hunter , y. a. g; e. 66-67 s. 22. Library of Congre ss. Subjec t Catalog ing Section . Subjec t Head.in gs Used in the Dietion ary Catalog s of I.Jbrary of Congre ss 9th edition (Washi ngton. 1980) 2c. 23. Classif ied LCSR. Editors : James G. William s ve diğerle ri (New York: Mareel Dekkel ', 1972) 2c., 24. Bakew ell, y. a. g. e. 148-150 s. 25. Sears List of Subjec t Readin gs, llth edition edited by Barbar a M. Westby (New York: Wilson , 1977) 26. Mulica l Subjec t Headin gs (Bethes da, Maryla nd: Nationa l Library of Medicine) yıllık 2c. 27. Fosket, y. a. g. e. 50-53 s. 28. Bakewe ll, Y. a. g. e. 144-148 s. 29. Fosket, y. a, g. e. 229-244 s. 30. Hunter , Y. a. g. e. 88 s. 31. BOTko, Harold ve Bernier , Charles L. Indexin g Concep ts f.:Dd Method s (New York: Academ ic Press, 1978 90-94 s. 32. Vickery . y. a. g. e. 92 s. 33. Fosket, Y. a. g. e. 239 s. 34. Huntel' . y. a. g. e. 92 s. 35. Buchan an, Brian, Theory of Library Classif ücation ;Londo n: CJive Bigley, 1979) 13 s. 36. Vickery , Y. a. g. e. 92 s. 37. Hunter , y.. a. g. e. 94 s..