1-14
Transkript
1-14
TARHNPENDE THEPURSUITOFHISTORY ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Yl:2009,Say:2 Sayfa:114 Year:2009,Issue:2 Page:114 KÖSEDASAVAI(1243) ErkanGÖKSU* Özet KösedaSava,gerekcereyanekligereksesonuçlarbakmndanTürktarihiiçerisindeözelbir yeresahiptir.BaycuNoyankumandasndakiMoolordusuylakarlaanTürkiyeSelçuklukuv vetleri,öncübirliklerarasndameydanagelenilkçarpmannardndankorkuyakaplarakkaç m,batanberihatalkararlarverenSultanII.Gyâsü’ddînKeyhüsrevdeaynekildedavra nnca,Moolordusukolaybirzaferkazanmtr.HiçbirmukavemetgörmedenilerleyenMool ordusuksasüredeAnadolu’yahâkimolmuveelÖmerî’ninifadesiyle,Selçuklularidaresinde cennetgibiolanvehalknasaadetgünleriniyaatanAnadolu,yeryüzünüaltüsteden Cengizoullartarafndanistilaedilmitir. AnahtarKelimeler TürkiyeSelçukluDevleti,Moollar,II.GyaseddinKeyhüsrev,BaycuNoyan, KösedaSava THEBATTLEOFKÖSEDAG(1243) Abstract TheBattleofKösedahasaspecialplaceinTurkishhistoryintermsofthewayitwasfoughtas wellasitsconsequences.UndertheleadershipofthecommanderBayju,theMongolsattacked theSeljukSultanateofRumandafterthefirstencounterofthespearheadforcesofeachside,the terrorizedSeljukarmyfledastheSultanGyasaldinKaykhusrawIIdid,whoallalongshoweda poorjudgment,makingwrongdecisions.Thereforeitwasaneasyandquickvictoryforthe Mongols,whotookcontrolofAnatoliasoon.AselOmerîsays,TheAnatolia,whichhadbeena paradiseforherhappypeopleforyearsundertheruleoftheSeljukSultanate,wasnowunder invasionofGenghisKhandynasty. KeyWords TheSeljukSultanateofRum,theMongols,GyasaldinKaykhusrawII,BayjuNoyan,theBattleof Köseda * Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. erkangoksu@hotmail.com 2 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 Alâ’ü’ddînKeykubâd,ÖnAsya’yyakpkavuranMoolistilasnakllsiya seti sayesinde Anadolu’dan uzak tutmay baarmt. Ancak bu durum, onun ölümünden(1237)sonrayerinegeçenoluII.Gyâsü’ddînKeyhüsrevdöneminde devametmedi1.Budönemdedevletidaresindebagösterenzafiyet,Babaîlersya n(1240)srasndaaçaçkt.TürkiyeSelçukluordusununisyanbastrmaktagüç lük çekmesi, yllardr Anadolu hududunda bekleyen Moollarn dikkatinden kaçmad2. II.Gyâsü’ddînKeyhüsrev,Mooltehlikesiniiyitehisedememiti3.Alâ’ü’d dîn Keykubâd’n ülkenin dou hududunda yapt askerî hazrl ihmal ettii gibi4,aynsultann,MoollaraveMooltaarruzunakarortakhareketedebilece inidüündüüEyyûbîveArtukluemîrlerinekartakipettiilmlsiyasetide terketmiti5.BataErzurumolmaküzerebölgedeteyakkuzhalindebulunanaske rîkuvvetleribakabölgeleresevkediyor6,böylesinehassasbirdönemdedostemîr vebeylerüzerineseferlerdüzenliyordu. Busrada1229’danberiran,Azerbaycan,Gürcistan,ErmenistanveAnadolu hudutlarndafaaliyetgösterenMoolkuvvetlerininkumandanCurmagonNoyan 1 2 3 4 5 6 Anonim Selçukname’deki kayda göre Mool kumandanlar, Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n ölüm haberini alr almaz “Demir Sultan gitti. Artk devlet ve devir sizindir. Yürüyünüz, Rum vilayetlerini alnz” diyorlard [Anonim Selçuknâme, (Târîh-i Âl-i Selçûk der Anadolu), Anadolu Selçuklular Devleti Tarihi III, (Ner ve çev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara, 1952., s. 48., (Türkçe terc., s. 31)]. Simon de Saint Quentin, Histoire des Tartares, (Türkçe terc., Bir Keiin Anlarnda Tatarlar ve Anadolu, (Çev. Erendiz Özbayolu) Antalya 2006., s. 45. Anonim Selçukname’de, Moollarn Erzurum’u kuatt srada Seyfeddin Sungur Lala’nn Sultan’a adam yollayarak imdat kuvveti istediini, ancak arap içmekte olan Sultan’n “Mool’un ne kadar askeri var ki” diyerek onlar küçümsediini ve çok az sayda yardm gönderdii söylenmektedir [Anonim Selçukname, s. 48., (Türkçe terc., s. 31)] ki bu kayt, II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’in Mool tehlikesini ne derece hafife aldnn göstergesidir. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Alâ’ü’d-dîn Keykubâd döneminden itibaren yaklaan Mool tehlikesine kar ald tedbirlerden biri devletin dou snrlarn tahkim ve takviye idi. Anlald kadaryla ordunun bir ksm Erzurum’da tutulmaktayd. Babaîler syanndan hemen önce Diyarbakr’n fethi için celp edilen ordunun bir ksm da Erzurum’dan gelmiti. Gyaseddin Keyhüsrev Diyarbakr’n fethinden hemen sonra Harput sübas Sinaneddin Yakut’u Erzurum sübalna gönderdi ve Moollara kar arka asker yd. Selçuklu ordusu da Diyarbakr’n fethinden sonra o tarafta daha fazla kalmad. Zira Moollar, 1240 Hazirannda, Erzurum hududlarna kadar Gürcistan’ istila ve yama ettiler. Onlar Selçuklularn arkta kuvvet ydn görünce Türkiye hududlarna tecavüze cesaret edemediler. Moollar Badad yaknlarna kadar akn ve yamalarn götürürken Selçuklu ordusu da ka kadar arkî Anadolu’da kald. Ancak Babaîler syan meydana gelince Erzurum’daki birliklerden yardm istendi (Osman Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, stanbul 2002., s. 419-420, 429.) Alâ’ü’d-dîn Keykubâd, komu devletlerle iyi ilikiler kurup Mool tehlikesine kar bölgede sükûn ve asayii temine çalrken, Moollarla ilikilerinde de dikkatli davranyordu. Bir yandan Moollara kar gerekli askerî tedbirleri alrken, dier yandan da onlarla iyi ilikiler kurmann yollarn bulmu, Mool tehlikesini ülkesinden uzak tutma adna Ögedey’in tabiiyet teklifini bile kabul etmiti [bn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’lUmûri’l-‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s. 452-456., (Türkçe terc., I., Mürsel Öztürk, Kültür Bakanl Yay., Ankara 1996., s. 448-451.)]. Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n muhtemel Mool taarruzuna kar uygulad siyaset hakknda bkz., Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK Yay., Ankara 2003., s. 87-91.; Claude Cahen, Osmanllardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yldz Moran), stanbul 1979., s. 137-138, 141.; Claude Cahen, “The Turks in Iran and Anatolia Before the Mongol Invasions”, A History of the Crusades, The Later Crusades 1189-1311, Volume: II., (General Editor Kenneth M. Setton, Edited by Robert Lee Wolff-Harry W. Hazard), University of Wisconsin Press., Madison, Wisconsin 1969., s. 691. Mool taarruzuna kar Erzurum’da toplanan kuvvetler, Babaîler syan ve Meyyâfârkîn Seferi srasnda merkeze çarlmt. Merkeze çarlan bu kuvvetler arasnda ücretli Frank askerleri de bulunmaktayd (bn Bîbî, s. 503-504.; Ebu’lFerec (Bar Hebraus), Ebu’l-Ferec Tarihi, II, (Süryaniceden ngilizceye Çev. Ernest A. Wallis Budge-ngilizceden Türkçeye Çev. Ömer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999., s. 540.; Simon de Saint Quentin, s. 44.; Alessio Bombaci, “The Army of the Saljuqs of Rum”, Annali, 38/4 (1978), s. 359.). Moollar Erzurum’u kuatt srada ise merkeze çarlan askerlerin henüz tamam Erzurum’a dönememi, hatta Sinaneddin Yakut bir yandan Moollara kar mücadele ederken dier yandan da merkezden gönderilen kuvvetleri beklemeye koyulmutu (bn Bîbî, s. 517.). 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 3 öldü(1241)7.YerinetayinedilenBaycuNoyan8,biryandanMoolharekâtniler letmek, dier yandan ise rakiplerine kar Kaan’n nezdinde itibar kazanmak amacyla,yeniharekâtplanlarhazrlad.9Onunilkhedefi,Alâ’ü’ddînKeykubâd dönemindeki kudret ve hametinden uzaklam olan Türkiye Selçuklu Devleti idi10. Baycu,1242sonbaharnda30binkiilikbirorduylaMugan’danhareketede rek Anadolu’ya girdi ve Erzurum’u kuatt. ki ay süren kuatma sonunda ele geçirdiiehriyamalayp,halknkâmilenkatletti11.Ancakbunlardahabirba langçt.ZiraehriviraneyeçevirdiktensonraMugan’adönenMoolordusu,1243 baharndabirkezdahaAnadolu’yayöneldi. *** Mool ordusunun tekrar Anadolu’ya girdiini örenen II. Gyâsü’ddîn Keyhüsrev, devlet erkân ve ülkenin ileri gelenlerini toplad (bâr hâss). Sava kaçnlmazd.Mooltehlikesikarsndayaplmasgerekenlerhakkndafikirlerini sordu.Yaplanmüzakerelerneticesindeuhususlardamutabakatavarld: “Müslüman ve Hristiyan (zünnâr dâr) meliklerin gönüllerini almal; onlara, mevkilerinegöreistekleriniyerinegetirecekmenurlarvefermânlargönderilmeli. BukonudailkelçiMeyyâfârkînhâkimiMelikGazi’ye(ihâbü’ddînGazi)12gön derilerekbirsüreönceMeyyâfârkînbölgesinielegeçirmeküzereyaplanseferden dolay özür dilenmeli ve Sultan’n kabul edebilecei bir mebla ondan esirgen memeli13. Ayrca Ahlat ülkesi (mülk) kardei Eref’den alnarak Melik Gazi’ye 7 8 9 10 11 12 13 Curmagon Noyan hakknda toplu bilgi için bkz., Timothy May, Chormaqan Noyan, The First Mongol Military Governor in the Middle East, (Master of Arts in the Department of Central Eurasian Studies Indiana University), Indiana 1996.; P. Jackson, “Cormagun”, Encyclopaedia Iranica, Vol: VI, Fasc. 3, (1993). [http://www.iranica.com/ newsite/ articles/ unicode/ v6f3/ v6f3a016. html].; Bahaeddin Ögel, “Alâ’ü’d-dîn Keykubâd Çanda Bat ran’da Çormahan Noyan’n Durumu”, Selçuk Dergisi, Say:3 (I. Alaeddin Keykubat Özel Says), (Haziran 1988), s. 13-17.; Enver Konukcu, “Mool Sunit Boyundan Otegedai'li Cormahan: Cengiz, Ögedey ve Töregene Hatun Döneminin (1206-1246) Büyük Noyan”, slam Öncesinden Çada Türk Dünyasna Prof. Dr. Gülçin Çandarlolu’na Armaan, (Editorler: Hayrunnisa Alan, Abdulvahap Kara, Osman Yorulmaz), stanbul 2008., s. 275-288. Baycu Noyan hakknda toplu bilgi için bkz., P. Jackson, “Bayju”, Encyclopaedia Iranica, Vol: IV, Fasc. 1, (1989)., [http:// www.iranica.com/ newsite/ articles /unicode/ v4f1 /v4f1a001. html]. bn Bîbî, s. 514., (Türkçe terc., II., s. 62); Kirakos, History of the Armenians, (Trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradion, New York 1986., s. 240.; Leo de Hartog, Genghis Khan: Conqueror of the World, London 2004., s. 156.; May, age., s. 37, 82. ; P. Jackson, ayn yer. Daha 1232’de küçük bir Mool keif birlii (karavul) Anadolu’ya girmi ve Sivas’a kadar ilerledikten sonra hemen geri dönmütü (bn Bîbî, s. 419., (Türkçe terc., I., s. 420-421.). Ancak Moollar, bölgede büyük saygnl olan ve kendilerini uzun süre uratran Celaleddin Harezmah’ Yassçemen’de (1230) kolayca malup eden ve bu suretle büyük bir askerî güce sahip olduunu gösteren Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’n ülkesine ciddi bir taarruzu göze alamyorlard (Uyumaz, age., s. 89-90.). bn Bîbî, s. 514-517.; Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Türkçe terc., Okçu Milletin Tarihi, (Çev. Hrant D. Andreasyan), stanbul 1954., s. 15.; Kirakos, s. 240-242.; Ebu’l-Ferec Tarihi, II, s. 541.; Ebu’l-Ferec bnü’l-brî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Türkçe terc., erafeddin Yaltkaya), stanbul 1941., s. 19.; Vardan, Compilation of History, (Türkçe terc., “Cihan Tarihi”, (Çev. Hrant D. Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi, III, ÜEF, (1937), s. 228.; Simon de Saint Quentin, s. 57.; Anonim Selçukname, s. 48/31. bn Bîbî’nin Melik Gazi olarak adyla zikrettii ihâbü’d-dîn Gazi, Eyyûbî hükümdar el-Melikü’l Âdil tarafndan 1218 ylnda Urfa ve Suruç valiliine getirilmi, 1220-1244 yllar arasnda ise Meyyâfârkîn (Silvan) Eyyûbî Meliki olarak bulunmutur. bn Bîbî’nin ifadesine göre Türkiye Selçuklu sultanlarnda Meyyâfârkîn’e hâkim olmadan çadrlarnn daima kapal kalacana dair bir inanç mevcuttu. II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev de bu düünceden hareketle 1241 ylnda Meyyâfârkîn’i ele geçirmek üzere hareket etti. Hâlbuki ehrin hâkimi Melik Gazi, Alâü’d-dîn Keykubad gibi II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’e de bal kalacan bildirmiti. Mool basksnn iddetini arttrd o günlerde Abbasî halifesi el-Mustansr Müslümanlar arasndaki bu ihtilâf halletmek için harekete geçti. Melik Gazi (ihâbü’d-dîn Gazi), halifenin etkisiyle ehrin kads ile bir- 4 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 verilmeli. Gönderilecek malla, adam (ricâl) tutmas ve kullarnzn arasna katl masiçinhiçvakitgeçirilmedenonabirtevkigönderilmeli. O bölgelerde bulunan yiitlerin altn ve gümüle kendi tarafna çekmek, sa vaç ve tecrübeli 20.000 askeri saltanatn taraftar yapmak için Melikü’lÜmerâ emsü’ddînIsfahanî14Suriyetarafnagönderilmeli. Sis (Kozan) Meliki’ne15 Erakliye’yi ktâ‘ yoluyla vermek ve baka vaadlerde bulunmaksuretiyle,sipâhma‘hûd(tâbiiyetantlamasgereigöndermeyikabul ettiikuvvet)”veFrenkaskerleriilehemenSultan’nhizmetine(behidmetideh lizihümâyûn)gelmesiistenmeli. Hep birlikte dümana saldrmak için onlara (meliklere) baka hazineler de vermeli.”16 Butedbirlerherkesçeuygungörüldü.GeçdeolsaMooltehlikesininciddiye tinikavrayanSultan,Moolordusununkarsnamümkünolduukadarbüyük birkuvvetleçkmakniyetindeydi.BölgedekibütünMüslümanvegayriMüslim meliklereelçilergöndererekMoollarakarortakhareketetmekgerektiinisöy lüyor17,büyükbirorduoluturmakiçinhiçbirmasraftankaçnmyordu.Ordunun daimîunsurlarolanktâ‘askerlerivegulâmbirliklerineilaveolarakücretliasker toplanmasiçinhazrlklarbalad18.BununiçinhemtâbiMüslümanveHristiyan emîrler, hem de ise Melikü’lÜmerâ emsü’ddîn Isfahanî görevlendirilerek her birine önemli miktarda para tahsis edilmiti.19 Sözgelimi Melik Gazi’ye Ahlat’n mülkiyet menuru yannda 10.000 dinar Alâü’ddîn altnn (sikkei Alâ’iye) ve 100.000 dirhem gümü (aded) gönderilmiti. Yine ücretli asker bulmak için am 14 15 16 17 18 19 likte bir elçilik heyeti göndererek II. Gyâsü’d-dîn Keyhüsrev’e tâbiiyetini arz etti. Bunun üzerine Meyyâfârkîn kuatmas kaldrld. Bu olay Melik Gazi’yi (ihâbü’d-dîn Gazi)’yi incitmi idi ki metinde bu olaya iaret edilmektedir. Bu konuda bkz., Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 428-429. emsü’d-dîn Isfahânî hakknda bkz., Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlk Yapan Vezir; emsü’ddîn Isfahânî”, Türkiyat Aratrmalar Dergisi, SÜ Türkiyat Ara. Enst Yay., Say.19 (Bahar 2006), s. 265-394. Sis Meliki’nden kast Kilikya Ermeni Kralldr. bn Bîbî, s. 518-519. Elçilerin götürdüü mesaj uydu: “Eer dümann saldrya geçmedii ve idarenin elimizde bulunduu u srada ihmal davranr, birbirimize duyduumuz eski faydasz bir kin yüzünden ii ardan alrsak, yarn Allah korusun, i iten geçip devletin ykld, dümann üstün geldii ve talihin gözünün alat srada dudak srmann ve el ovuturmann bir faydas olmaz. Pimanlk ve ah vahtan baka yaplacak bir ey kalmaz. urasn unutmayn ki bizim devletimize bir felaket gelmesi durumunda hiç vakit geçirmeden sizleri de dükünlük ve sefalet çukuruna atarlar. Büyüklük ve huzur, dükünlük ve perianla dönüür. Üzüntü ve hüsran içinde ‘Dünyada ilediimiz büyük kusurlardan dolay yazklar olsun bize’ âyetinden (Kur’an- Kerim 34/9) baka bir ey okumazsnz.” (bn Bîbî, s. 519.) Türkiye Selçuklu ordusunun daimî kuvvetleri gulâmlar ve ktâ‘ askerlerinden, ihtiyaca binaen celp edilen yardmc kuvvetler ise ücretli askerler, tâbi devlet kuvvetleri ve gönüllülerden olumakta idi. Köseda Sava öncesinde hazrlanan orduda, orduyu oluturan bütün unsurlar yer alyordu. Türkiye Selçuklu ordusu hakknda bkz.; Erkan Göksu, Türkiye Selçuklularnda Ordu, (GÜ Sos. Bil. Ens. Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2008. bn Bîbî sadece Melik Gazi ve Sis (Kozan) Meliki’nin ismi zikretmekle beraber bu uygulamaya dier tâbi melik ve emîrlerin de dâhil edilmi olmas muhtemeldir. Nitekim Vasiliev, Mool tehlikesi karsnda Anadolu’daki büyük üç devletin yani Türkiye Selçuklu Devleti, znik Rum mparatorluu ve Trabzon Rum mparatorluu’nun ortak hareket ettiini ve Moollarla savaan Selçuklu ordusunda Trabzon Rum mparatorluu kuvvetlerinin de bulunduunu söylemektedir. (A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire (324-1453), II., (The University of Wisconsin Pres), 1952, s. 531.). Ayn ekilde Mool harekât karsnda Türkiye Selçuklu Devleti ile 1243 ylnda bir ittifak antlamas yapan znik Rum mparatorluu’nun (George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (Çev. Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1999., s. 406.) da söz konusu antlama gerei Köseda Sava öncesinde Selçuklu ordusuna asker gönderdiklerini iddia eden Bizans tarihçileri bulunmaktadr. Ancak muasr kaynaklarda bunu dorulacak herhangi bir bilgi bulunmamaktadr (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 432 n.). 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 5 ülkelerine gönderilen Melikü’lÜmerâ emsü’ddîn Isfahanî’ye, 100.000 dinar ve milyonlarcagümüpara(dirhem)tahsisedilmi,bakabirhazinedeSis(Kozan)’e gönderilmiti.20 Tâbi melikler, Sultan’n emri gerei asker toplamakla megul olurken, Sâhib emsü’ddîn de Suriye’ye gitti. “Bu bölgenin yiitlerinden fakir olanlarnn bur nuna zenginlik kokusunu ulatrd.” Ayrca uc memleketlerinden gelen kussâd (haberciler)da“isteklerineldeedildii,amacaulald,cünûdvecüyûtoplan d”haberiniverdilerki21uclardantoplananbuaskerlerin,çounluuTürkmen lerdi. Hazrlklar devam ettii srada Sultan, çocuklar, seçkin adamlar ve hiçbir zamanyanndanayrmadharemiilebirlikteMahrûseiSivas’ahareketetti.Ya nnda hassa birlikleri, “hepsi ktan beri hazrlanan ktâ‘ askerleri (asâkiri ka dîm)22veücretliaskerlerden(cerâhor)23oluan70.000süvâribulunuyordu.24An cak ktâ‘ askerleri ve bn Bîbî’ye göre Sürmarî (Sermarî)25, Gencevî, Gürcî, Ucî, Frank,Kaymerî26veKpçaklardan27,Ebu’lFerec’egöreiseHalebli,Rum,Frankve Maaddîlerden28oluanücretliaskerler29,ordununtamamntekiletmiyordu.Zira uc askerleri (asâkiri Etrâk), 50.000 kiiyle geldii haber alnan Melik Gazi, am tarafndantoplad20.000kiilikücretliaskerbirliiylebeklenenSâhibemsü’d dînve3000kiiylehareketettiihaberverilenSishükümdarhenüzgelmemiti. BuyüzdenSultan,orduyahenüzkatlmamkuvvetleribeklemeküzerebirmüd detSivas’takald.Buradabiryandanorduyakatlacakkuvvetleribeklerkendier yandandaçevgânoynamak,avlanmak,yiyipiçmeklevakitgeçiriyor,ayrcaher gün askerleri denetleyerek, sava araç ve gereçlerini düzenlemekle megul olu yordu.30 Türkiye Selçuklu ordusu Sivas’ta bulunduu srada, Nâsihü’ddîn Fârisî ku mandasndaki 2000 kiilik Haleb askeri dnda etraf memleketlerden çarlan kuvvetlerinhiçbirigelmedi.HâlbukibnBîbî’yenazaranMelikGazi’nin50.000,Sis (Kozan)hükümdaryaniKilikyaErmeniKral’nn3000veaskertoplamaküzere büyük bir hazine ile âm bölgesine gönderilen Sâhib emsü’ddîn’in de 20.000 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 bn Bîbî, s. 518-519. bn Bîbî, s. 519. bn Bîbî, asâkir-i kadîm veya leker-i kadîm ifadesiyle ktâ‘ askerlerini kastetmitir. Geni bilgi için bkz.; Göksu, agt., s. 77-110. Türkiye Selçuklu ordusundaki ücretli askerler (ecrîhor/cerâhor) hakknda bkz.; Göksu, agt., s. 110-170. bn Bîbî, s. 519. Sürmarî (Sermarî) tabirinin günümüzde Sürmeli denilen ve Idr’a bal bir yerleim birimi olan Sürmariye (Semariye) ile alakal olmas dolaysyla, bu bölgeden gelen Türkmenlere bu adn verildii tahmin edilebilir (Bombaci, s. 356., M Said Polat, “Türkiye Selçuklularnda Askerî Tekilât (1071-1243)”, Türklük Aratrmalar Dergisi, 17 (Bahar 2005), s. 42.) Sürmariye, kalesiyle mehur olup birçok kaynakta ad geçmektedir (Göksu, agt., s. 105 n.). Suriye’de bulunan “Halebli” Türkmenler’e bu isim veriliyordu (Bombaci, Polat, ayn yerler.) bn Bîbî, s. 519. Ebu’l-Ferec tarihinde skça geçen Maadllar, Maad oullar veya Maaddîler tabirinin, göçebe Arap kabileleri, Bedevîler (Ma‘daye) için kullanld anlalmaktadr (Ebu’l-Ferec, I, s. 281, 288, 290, 301 306 ve muhtelif yerler.; Bombaci, s. 356.) Ebu’l-Ferec, bu askerlerin altn mukabilinde toplanan kiralk asker olduklarn açk bir ekilde zikretmitir (Ebu’l-Ferec, II, s. 541.). Ayn müellif, Tarihu Muhtasari’d-Düvel’de de “kendi askeri dnda Rum, Frank, Gürcü, Ermeni ve Araplardan oluan ordu” demektedir. (s. 19.). bn Bîbî, s. 519-520. 6 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 kiilik kuvvetle yolda olduklar söyleniyordu. Bunlardan Melik Gazi’nin 50.000 kiilikkuvvetikaynaklardabelirtilmemiolmaklaberaber“sipâhma‘hûd”yani tâbidevletkuvvetleriileücretliaskerlermüteekkildikiMelikGazi’yeücretlias ker celbi için10.000 dinarAlâü’ddîn altnn (sikkei Alâ’iye) ve 100.000 dirhem gümü(aded)gönderilmiti.31KilikyaErmeniKrall’nngönderecei3000kiilik kuvvet ise yine “sipâh ma‘hûd” ve ücretli askerlerden oluuyordu. Kilikya Er meniKrallileAlâ’ü’ddînKeykubâddönemindeyaplantâbiiyyetantlamasna göre150032,SimondeSaintQuentin’inrivayetinegöre300“lance/mzrak”33gön dermeyi kabul ettii bilindiinden, söz konusu 3000 askerin aa yukar yars tâbidevletkuvvetleri(sipâhma‘hûd)geriyekalanisebedelimerkezdengönde rilenücretliaskerleridi.34BunlarndndaâmveHalebcivarndabulunanSâhib emsü’ddîn, “saylar hesaba kitaba gelmeyen Hârezmî, Baalbekî35, Kpçak ve Kürd’tenmeydanagelenbirordu”meydanagetirmi,buordununherneferinin6 aylkerzaknpeinvererek,savaaraçgereçlerini,mühimmatvesilahlarhazr lamt.36 Bunlarnhiçbirisininorduyailtihaketmemiolmas,bazdevletricalininsab rntüketiyordu.Busradacasuslarvemuhbirlerden(cevâsisumunhiyân)Baycu Noyan’nHorasan,Irak,FarsveKirmanbeldelerindentopladçekirgevekarn casürüsügibikalabalkordusuylasüratlegelmekteolduuhaberigeldi.Buhaber üzerineyardmbirlikleriningecikmesinigözönündebulundurantecrübelidevlet büyükleri,Sivas’nhertürlüaraçvegereçledolubirehirolduunaiaretederek yardmkuvvetlerinibeklemekbahanesiyleburadakalpehrintahkimedilmesini tavsiyeettiler.OnlaragöreSivas’tasavunmayageçmek,MelikGazi’dengelecek50 bin askerden daha etkili olacakt. Ancak bu düünce, bn Bîbî’nin “ömürlerinde savazorluugörmemi,felaketacstatmam,çarpmazahmetiçekmemi,dert zehri içmemi, gençliin verdii güçle marur olan yeni yetmeler” olarak tarif 31 32 33 34 35 36 Tâbi emirlerden tâbiiyet muahedesinde belirlenen miktar dnda bir kuvvet, hele de ücretli asker talep edildii zaman, bunun bedeli metbû‘ hükümdar yani merkez tarafndan karlanrd. Göksu, agt., s. 180-181. Sözkonusu 1500 kiilik kuvvetin 1000’i süvari, 500’ü ise çarhç olarak belirlenmiti [bn Bîbî, s. 341-342.; Kirakos, s. 152153.; Anonim Selçuknâme, s. 46., (Türkçe terc., s. 30.); Ebu'l-Ferec, II., s. 521.; Osman Turan, “Anatolia in the Period of the Seljuks and the Beyliks”, The Cambridge History of Islam, Vol.1/A, (Edited by Peter Malcolm Holt, Ann Katharine Swynford Lambton, Bernard Lewis), Cambridge 1970., s. 246-247.]. “Lance/mzrak” tabiri Avrupa’da “bir süvâri ve bu süvâriye bal savaç ve hizmetkârlardan oluan bir birlii” ifade etmekte olup bir lance/mzran, ortalama be savaçdan olutuu bilinmektedir. Konu hakknda yarntl bilgi için bkz.; Göksu, agt., s. 183-185. Kilikya Ermeni Krall ise ne tâbi devlet statüsü gerei göndermeyi vaat ettii kuvvetleri ne de Sultan tarafndan para gönderilerek celp etmesi istenen Frank ücretli askerleri göndermemitir. Türkçe tercümede “Yadbekî” olarak okunmakla beraber (bn Bîbî, Türkçe terc., II., 79), bunlarn Lübnan’daki Baalbek bölgesi ahalisi olmas kuvvetle muhtemeldir (Bombaci, agm., s. 355-356.; Polat, agm., s. 43.) Sâhib emsü’d-dîn hazrlklar tamamladktan sonra Rum tarafna hareket etmek üzereyken Selçuklu ordusunun akbeti duyulmutu. Bunun üzerine toplad ordu dalan Sâhib emsü’d-dîn, sarf ettii para ve mallar tekrar toplamaya çalsa da fazla bir ey elde edemedi. Bir süre daha o bölgede kaldktan sonra önce Malatya’ya daha sonra ise Sultan’n dergâhna varmak için hareket etti. Bu arada Malatya hâkimi Mübârizü’d-dîn Çavl da saltanat makamna haberciler (kussâd) göndererek, Sâhib’in ve öteki devlet büyüklerinin geliini haber verdi ve “Naib’in Köseda’a gidii srasnda, ücretli (cerâhor) askerlerin gelmesinin gecikmesinden dolay Sâhib, geç kalmtr. Bu yüzden padiahn öfkelenip sinirlenmesinden korkmaktadr. Eer bargâh makamndan ona izzet ve ikramda bulunulaca ve iyi davranlaca konusunda bir fermân çkarsa, bu padiahn iyi huylarnn ve kullarna iyi davranmasnn bir göstergesi olur” diye arz etti. Bunun üzerine Sâhib emsü’d-dîn’e vezirlik fermân ve menuru gönderildi ve böylece endiesi giderildi (bn Bîbî, s. 538-539.). 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 7 ettii grubun etkisiyle Sultan tarafndan kabul edilmedi37 ve Türkiye Selçuklu ordusuKöseda’nyolututtu.38 Kaynaklardafarklrivayetlerolmaklaberabersays70.000’iaanTürkiyeSel çukluordusu39Köseda’avardzamangeniotlaklar,bolsularvesalammev ziler buldu ve hiçbir taraftan yabanc askerlerin bargâha yol bulamayaca bir yerde mevzilendi. Bu müstahkem mevkide gelecek yardm beklenirken Baycu Noyan’n,aralarndaErmeniveGürcübirliklerinindebulunduu40.000süvâriyle Erzincan’n Akehir ovasna vard haberi ulat.40 Bu haber, Moollarla bir an evvelharbegirmekisteyentecrübesizdevletricalikibnBîbî’ninifadesiyleonlar Hâssü’lhâssSultanidilerarasndasevincesebepolurken,“bilgeemîrlervetec rübeli büyükler” bir kez daha aceleci davranlmamas konusunda Sultan’ uyar makmecburiyetinihissettiler.SâhibMühezzibü’ddînAli41iledahaönceTürkiye Selçukluordusundakiücretliaskerlerinkumandanlnyapan42,ancakbumuha rebede “beglerbegi” mansbyla karmza çkan Gürcüolu Zahîrü’ddîn43, Sul tan’nhuzurunaçkarak“Bohayallerlekendimizitehlikeyeatmamz,askeriyok yerezahmeteveskntyasokmamzyakkalmaz.Yerletiimizbumevzi,dü man basknndan hiçbir endie duyulmayacak bir yerdir. Mevzilerin salaml, 37 38 39 40 41 42 43 bn Bîbî, s. 520. bn Bîbî, s. 521-522. (Köseda, Zara-Suehri arasnda bir da olup bugün de ayn ad tamaktadr. Selçuklu ordusunun bu dan kuzey eteinde Kelkit Çay’na yakn bir düzlükte daa yaslanarak ordugâh kurduu anlalyor (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 433 n.). Kirakos Selçuklu ordugâh olarak Erzincan yaknlarnda Ch'man-Katuk (ÇimenGedük) ad verilen köyü gösterirken (Kirakos, s. 244.), Aknerli Grigor da savan Erzurum-Erzincan arasndaki bir ovada meydana geldiini söylemektedir (s. 16.). bn Bîbî, Sultan’n 70.000 süvâri ile Sivas’a hareket ettiini söyledikten sonra burada uc askerleri, 50.000 kiiyle geldii söylenen Melik Gazi, 3000 kiiyle geldii söylenen Sis hükümdar, 20 bin asker toplamak üzere Suriye’ye gönderilen Sâhib emsü’d-dîn ve 2000 kiilik bir kuvvetle Türkiye Selçuklu ordusuna katlacak olan Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin beklediini, Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin 2000 kiilik kuvvetinin gelmesinden sonra daha fazla beklenmeyerek Köseda’a doru yola çkldn kaydetmektedir. Ancak kaydn devamnda “ordunun dndaki bir ordudan 80.000 savaç” ifadesi bulunmaktadr ki bu kayttan (… … bn Bîbî, s. 521.) Sultan’la beraber Sivas’a gelen 70.000 kiilik ordu dnda 80.000 savaçnn daha toplanm olduu ve her iki ordunun beraberce Köseda’a hareket ettii anlam çkmaktadr. Bu durumda bn Bîbî’ye nazaran Türkiye Selçuklu ordusunun says 150.000’e ulamaktadr. Yine bn Bîbî, Mühezzibü’d-dîn Ali’nin, Köseda Sava sonrasnda Mugan’da görütüü Baycu Noyan’a “bu defa Allah, yardm ve desteini sizin devletinize verip, slam devletine kar zafer ve baar kazanmanz salamsa, onunla marur olmamak gerekir. Sizin de bildiiniz gibi savata öldürülüp ortadan kaldrlan (Selçuklu) askerinin says 3000 süvariden fazla deildir. Buna karlk Mool ordusundan da çok sayda asker hayatn kaybetti. Daha Rum memleketlerinin ve uclarnn (etraf) silahl, teçhizatl ve da yapl atlara sahip yüz binlerce askeri vardr” dediini zikretmitir (bn Bîbî, s. 533). Bunun dnda Anonim Selçuknâme 100.000 (s. 48.; Türkçe terc., s. 32.), Aknerli Grigor, 160.000 (s. 16.), Rubruck ise -yannda bulunanlardan duyduuna göre- 200.000 atl olduunu söylemektedir (William of Rubruck, The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, (Translated by William Woodville Rockhill), Published for the Hakluyt Society, Cambridge University Press, London 1900., s. 276.). Ancak bu rakamlarn abartl ordusunun olduu muhakkaktr. Mool saysyla ilgili farkl rivayetler mevcuttur. Simon de Saint Quentin ise öncü olarak 40.000 askerin gönderildiini, bu rakamn ordunun her onluundan üç kiinin alnmasyla meydana geldiini söyler ki buna göre Mool ordusunun toplam says müellife göre 120.000 kiidir (Simon de Saint Quentin, s. 58.). Hetum, 30.000 rakamn verirken (Hetum, History of the Tartars (The Flower of Histories of the East), (Trans. Robert Bedrosian), New Jersey 2004., s. 39.), Rubruck -yine yannda bulunanlardan duyduu kadaryla- 10.000’den fazla olmadn söylemektedir (Rubruck, s. 276.). Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman’n babas olan Mühezzibü’d-dîn Ali hakknda bkz., Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înüd’ddîn Süleymân, DTCF Yay., Ankara 1970., s. 27-35 1241 tarihli Meyyâfârkîn seferinde Türkiye Selçuklu ordusunda bulunan ve öncü olarak görev yapan Frank ücretli askerler, Gürcüoglu Zahîrü’d-dîn komutasnda bulunuyorlard (bn Bîbî, 506-507.). Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in beglerbegi olarak zikredilmesi dikkat çekicidir. Anonim Selçuknâme’de “sipâhsalâr” olarak kaydedilmitir [Anonim Selçuknâme, s. 48. (Türkçe terc., s. 32.)]. Ancak müellifin buradaki beglerbegi unvann, ad geçenin dîvân beglerbegligi mi, yoksa bu muharebe dolaysyla dier kaynaklar tarafndan da teyit edildii üzere ordunun kumandanln (sipâhsalâr) yapm olmas münasebetiyle mi kulland açk bir ekilde anlalamamaktadr. 8 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 geçilmezlii, hayvanlar için otun bolluu, böyle durumlarda çok büyük ve bu lunmaz bir avantajdr. Her ne kadar imkânsz olsa da onlarn geçidi (derbend) amalar durumunda da askerlerimiz rahatlkla kar koyabilir. , istenildii e kildesonuçlanr.AyrcaSishükümdarnnda3000ErmeniveFranksüvâriyleiki günsonrabizekatlacahaberinialdk.Onlarnfazlakiiylebizekatlmalarbi zimiçinbüyükdestekolur”dediler.44 Sâhib Mühezzibü’ddîn Ali ve Gürcüolu Zahîrü’ddîn’in bu sözleri fayda etmedi. Hatta Sultan’n maiyeti arasnda bulunan Muzafferü’ddîn olu (Nizâmü’ddîn Suhrâb), dorudan doruya Gürcüolu Zahîrü’ddîn’i hedef ala rak“üphesizHristiyankorkakolur.Omilletinefazlaönemveriyor.45Sâhibol duubukadaraskerleSultanSishükümdarnniyebeklesin?Cihanpadiahlüt fedip seçeceim 1000 Frank süvâriyi emrime vererek beni Moollarn üzerine gönderirse,YüceAllah’nizniyleMoollaryenipdatrm”deyinceZahîrü’ddîn sözaldveunlarsöyledi: “Ülkeninvedevletinbirsaçtelineasl,dümanklcnnçekiliolduubirdu rumdakçnnkokusudünyayrahatszeden,sonuçlar,Allahsaklasn,Suriyeve Rumülkelerininfelaketinesebepolabilecekböylebirsözüözelliklecihanpadia hnnhuzurundasarfetmekyakkalmaz.Busözünvedavrannetkisinisadaka vermekvetövbeetmeklesavuturmak,insanîtedbirlerlebirlikteniyâzveyakar Rabbânîtakdirinbârgâhnagöndermek,ezelîhükmünbirengelivekarkoymas olmasa bile Yüce Allah, Kur’an Kerim’inde muhaliflerin ve dümanlarn yenil mesikonusundaPeygamberlerinEfendisine,‘hakkndaonlaradan,fakatkarar verdin mi Allah’a güven’ (Kur’an Kerim, 3/159) eklindeki buyruunu göz önünde bulundurmak gerekir. Kur’an hükümlerine uymak, Müslümanlar için elzemdir.urasbirgerçektirki,benYüceAllah’tankorktuumiçinkorkam.u anda doru görüe ve salam manta itibar edilmezse, yarn Allah korusun ülkeninykmvehalknperianolmasdurumuortayaçkar.Bufitnekarsnda ihmalkârdavranmak,buolaykarsndakusurluolmak,insannkyametgününe kadarkötüadlaanlmasnavelanetlenmesinesebepolur.”46 44 45 46 bn Bîbî, s. 522. Osman Turan’n da belirttii gibi Muzafferü’d-dîn olu’nun, buradaki sözleriyle Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in Mool ordusunda mevcut olduunu bildiimiz Gürcü ve Ermeni birliklerinden korktuunu ima etmektedir. (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 436.) Ancak bu cümleden hemen sonra gelen “Sâhib olduu bu kadar askerle Sultan Sis hükümdarn niye beklesin?” ifadesine baklrsa, Muzafferü’d-dîn olu’nun, Kilikya Ermeni Krall’nn gönderecei Ermeni ve Franklardan oluan 3000 kiilik kuvvetin beklenmesi konusundaki srar nedeniyle bu ithamda bulunmu olmas da muhtemeldir. bn Bîbî, s. 523. [Gürcüolu Zahîrü’d-dîn’in verdii cevapta kendisinden Hristiyan olarak bahseden Muzafferü’d-dîn olu’nu Kur’an ayetleri ve hadislere atfta bulunarak uyarmas ve görülerinin din ve devletin selameti için dikkate alnmas gerektiini vurgulamas ise dikkat çekicidir. Osman Turan da Zahîrü’d-dîn’in ithamlar karsnda “Hristiyan olmakla beraber Allah’a inandn” söylediini kaydetmitir (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 434). bn Bîbî Muzafferü’ddîn olu ile Zahîrü’d-dîn arasndaki tartmann devamn u ekilde kaydetmitir. “O cevap üzerine Muzafferü’d-dîn olu, arabn verdii ar sarholuktan ve gençliin verdii hiddet ve atlganlktan küfretmeye balad. Mühezzibü’d-dîn Ali, onu azarlayarak, ‘Sen yazp çizmenin dnda baka ne bilirsin?’ dedi. Muzafferü’d-dîn olu’nun Sultan’n huzurunda ettii küstahln ahidi olmalarna ramen ona müdahale etmeyen devlet büyükleri, ‘Alçak uyarlmazsa azar’ sözünü söyleyerek akn ve perian bir halde Sultan’n huzurundan ayrldlar. Akamdan sabaha kadar ülkenin ve devletin elden çkmakta ve batmakta olduuna alayp szlandlar. Sultan ise, elence meclisinde yiyip içerek sabah etti (bn Bîbî, s. 523-524.)] 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 9 Gyâsüddîn Keyhüsrev’in, tecrübesiz emîrlerin telkiniyle aceleci davranp orduya henüz iltihak etmemi olan kuvvetlerin gelmesini beklemeden hareket etmesi,muharebeöncesiyaplanbüyükbirhatayd.Ancakbeklenenkuvvetlerin, tahminedilendendahauzunbirsüregeçmiolmasnaramenbirtürlügelmemi olmas, sözkonusu emîrlerin, Türkiye Selçuklu ordusuna iltihak konusunda ar davrandklarfikrinideaklagetiriyordu.HattaEbu’lFerec’egörebuemîrler,vaat ettikleri yardm gerçekletirmeyerek Sultan’a “ihanet” etmilerdi.47 üphesiz bu durum,onlarnhadiselerinsonucunagörehareketetmedüüncesindeolmalarn dankaynaklanmtveGyâsüddînKeyhüsrevacelecidavranmamolsaydbile, sözkonusukuvvetlerinorduyakatlacaklarüpheliydi. Gyâsüddîn Keyhüsrev, kendisini usanmadan ikaza devam eden tecrübeli devletadamlarnnfikrineehemmiyetvermeyerekMoolordusunataarruzkarar verdi.48 Muzafferü’ddîn olu, Gürcüolu, Veliyü’ddîn Pervâne, Nâsihü’ddîn Fârisîvediersipehdârvekomutanlar(lekerke)kumandasndaMoolordusu üzerineyürüyenTürkiyeSelçukluordusu(Rûmî),3000kadarFranksüvâridn daâmî,Rûmî,GürcîveUcîaskerlerdenoluuyordukibuöncükuvvetintoplam says20.000kadard.49 bnBîbî’ninkaydnagöreTürkiyeSelçuklukuvvetlerinin“büyükbircesaretle canlarn hiçe sayarak geyiklerin bile yürüyüp gezinemeyecei sarp geçitlerden (derbend)ylangibiaktklarn”görenBaycuNoyan,“Bunlarkaçmaktanbakabir iyapamazlar.Bugünklcmnaltndakellegörüyorum.Onlardargeçidegelin ceye kadar beklemek gerekir. Çünkü aaya ininceye kadar yorulurlar. Oradan kaçmayamecallerikalmaz”demiti.Gerçektendeöncüaskerlerin(lekeripîrev) hepsi aaya inince, kendi kendilerinin giri çk, ini trman yollar kapand. BaycuNoyan,klasiksahtericatyönteminiuyguladveönceüzerlerinesaldrdk tansonrageriçekildi.Selçuklusüvarileri,arzrhveteçhizattayanatlaryor gun düünceye kadar canla bala savatlar. Mool ordusunun çekilmesini, dü mannhezimeteuradeklindealgladlar.AncakBaycuNoyan,Rumaskerle 47 48 49 Ebu’l-Ferec, II, s. 541. Sultan’n bu hareketi ile bn Haldûn’un devletin ykl devresine ait öngörüsü birebir uyumaktadr. bn Haldûn unlar söylemektedir: “Beinci devre israf ve saçp datma çadr. Hükümdarlar bu çada kendilerinden önce hükümet sürenlerin topladklarn ehvet, arzu ve zevkleri urunda datmakla megul olurlar, yaknlarna, konutuklar kimselere ve kötü dostlarna, kötü terbiye tesirinde yetienlere cömertlik göstermekle vakitlerini geçirirler. Onlar içinden çkamayacaklar ve idare edemeyecekleri büyük memuriyetlere tayin ederler, büyük ve bilmedikleri ileri onlara havale ederler. Kendi kavimlerinden olan devletin büyük yardmclarn ve seleflerinin iyiliini görenleri bu gibi önemli i ve görevlerden uzaklatrrlar, onlarn kalplerini krarlar ve kendilerine gücendirirler. Bu suretle bu devlet adamlarnn yardmndan mahrum olurlar ve askere ayrlan masraflar kendi arzu ve ehvetlerine sarf ederler. Hükümdar onlarla temaslarda bulunmadan perde arkasnda yaad, onlar yoklamad ve tefti etmedii cihetle ordu tekilâtn da bozarlar. Böylece selefleri tarafndan kurulan her eyi ykarlar, ite bu devrede devlette ihtiyarlama haleti husule gelir. Devlet, tedavisi kabil olmayan hastala tutulur ve bu hastalktan iyilemesi imkânsz bir hale gelir, aada devletlerin halleri srasnda anacamz gibi büsbütün yklmaya kadar, bu hastalktan kurtulmaz, devlet yklr. Tanr vârislerin en hayrlsdr.” (bn Haldun, Mukaddime, I, (Çev. Zakir Kadirî Urgan), MEB Yay, stanbul 1997., s. 447.) bn Bîbî, 3000 Frank ve Rûmî demektedir ki Rumî ifadesinin Türkiye Selçuklu ordusunu nitelendirdii anlalmaktadr. Bunlar içerisinde sadece Nâsihü’d-dîn Fârisî’nin, Haleb’den gelen 2000 kiilik kuvvetle (âmî) muharebeye girdii düünülecek olursa, Moollar üzerine gönderilen kuvvetin tamamnn 3000 kii olmas beklenemez. Dolaysyla söz konusu 3000 saysnn sadece Franklar için kullanlm olmas muhtemeldir. Nitekim baz kaynaklarda bu öncü kuvvetin 20.000 kii olduu kaydedilmitir (Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 435.) 10 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 rinin kmldayacak halinin kalmadn görünce askerlerine geri dönüp ok ya drmalarnbuyurduveksazamaniçindeâmî,Rumî,Frank,GürcîveUcîasker lerinden meydana gelen Türkiye Selçuklu öncüleri kâmilen imha edildi.50 Öncü kuvvetkumandanlarndanalvaolu,sarhobirhaldesancaklarn(alem)indire rek kaçt.51 Nâsihü’ddîn Fârisî uzun bir müddet mücadeleye devam etti ise de fazla dayanamayarak Sultan’n yanna döndü. Sultan’a ar sözler söyleyen Nâsihü’ddînFârisî,“Böylebirgörüveönlemle,böyleuursuzdevleterkânyla nasl cihangirlikten dem vurur, dümann karsna çkarsn? Ülkeyi, milleti ve devleti yok edip, Müslümanlar ve bütün insanlar aclara bodun.” dedi ve Haleb’edoruhareketetti.52 Moolöncüleriyleyaplanmuharebedeücretliaskerlerönemliroloynamt. Bu ücretli askerler arasnda ilk srada Franklar geliyordu. Ermeni müverrihi Hetum’agöreLimniatili JohnileBonifaciodeMolinis adlikiVenediklikuman dann emri altnda bulunan bu Franklar (Latinler), Kbrs’tan gelmi53, ancak hiç birigeridönememiti54. Selçuklu ve Mool kuvvetleri arasnda meydana gelen bu muharebe, esasen öncükuvvetlerarasndameydanagelençarpmayd.Ancakilkçarpmadanson ra korkuya kaplan ve ordusu dalan Sultan, idareyi Çanigir Mübârizü’ddîn Çavl’ya havale etti ve haremi ile az miktarda hazinesini yanna alarak Tokat’a kaçt.55Dolaysylaaslmuharebeyaplmadanyenilgikabuledildi.HattaSelçuklu ordugâhnagelenMoolordusu,Selçukluaskerlerinigörmeyincebununbirtuzak olduu zannyla iki gün bekledi. Baycu, iki gün sonunda Selçuklu ordusunun kaçmolduunakanaatgetirdiveordugâhagirmeemriniverdi.AknerliGrigor, hadiseyi u ekilde naklediyordu: “Ertesi gün, sabah olunca, Tatar, Ermeni ve 50 51 52 53 54 55 Mühezzibü’d-dîn Ali, Köseda Sava sonrasnda bar imzalamak üzere Mugan’a gidip Baycu Noyan’la görütüü srada Türkiye Selçuklu ordusunun kaybnn 3000 kiiden ibaret olduunu, buna karlk Moollarn zayiatnn daha fazla olduunu söylemitir (bn Bîbî, s. 533). alvaolu, muharebe sonunda idam edilmitir. Ancak bu ahs, birçok aratrmac tarafndan bn Bîbî’de isimlerine sk sk tesadüf edilen Gürcüolu Zahîrü’d-dîn ve ücretli Frank askerlerinin lideri Fardahla’yla kartrlm ve her üç ahsn ayn kii olduu varsaylmtr. Kanaatimizce bn Bîbî’nin Sultan’ yanl bir karar vermemesi için son ana kadar uyarmaya devam eden, bu davranndan ötürü baz devlet adamlar tarafndan korkaklkla itham edilen, güngörmü, tecrübeli devlet adam olarak tantp her frsatta övdüü Gürcüolu (Zahîrü’d-dîn)’nun, savaa sarho olarak katlp ilk frsatta kaçan alvaolu ile ayn ahs olmas uzak bir ihtimaldir. Konu hakknda geni bilgi için bkz.; Göksu, agt., s. 162-163. bn Bîbî, s. 525.; Ebu’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, s. 19. Hetum, s. 39.; Bombaci, 360. “… Moollar (Tartars) Sultan’n pek çok askerini öldürdüler. Bizim askerlerimizden (Serjeants) bazlar da öhreti Kbrs'a kadar ulam olan bu savaa katlmak ve hem de ganimet elde etmek hatrna Ermeniye'ye gittiler, ancak onlardan hiçbiri bir daha geri dönmedi.” (Jean de Joinville, The Memoirs of the Lord of Joinville, (A New English Version Ethel Wedgwood), London 1906., s. 62., (Türkçe terc., Bir Haçlnn Hatralar, (Çev: Cüneyt Kanat) Ankara 2002., 84.); Ayrca bkz., Timoty M. May, “The Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern Mediterranean”, Crusaders, Condottieri and Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay and L. J. Andrew Villalon), Brill 2003., s. 134.) Çanigir Mübârizü’d-dîn Çavl savatan kaçarak Sultan’n yanna geldi. Muzafferü’d-dîn olu’nun disiplinsizliinden, yersiz aceleciliinden ve alva olu’nun sarholuundan ikâyette bulunurken Sultan, "ci (aabey), bu konuda neyi öneriyor ve yaplacak ey nedir?" diye sorar. Çavl ise u cevab verir: “Düünme srasnda ve tedbir zamannda tecrübelerime dayanarak huzurunda çk yollarn arz ederken, benim görülerime itibar etmedin. Bu durumda ben kulunun veya bakalarnn elinden ne gelir?” Karlkl konuup dantktan ve tedbirler düündükten sonra Sultan, “Ben gidiyor, ülkenin yönetim dizginini sana brakyorum. Bildiini ve yapabildiini hiç çekinmeden yap” diyerek Tokat’a doru yola çkar (bn Bîbî, s. 526.). 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 11 Gürcü askerleri, Sultan’a kar yürümek üzere birletiler. Büyük bir süvari kuv vetiyleSultannordusunadoruyürüdüler.Fakatordugâhavarncabirçokerzak veeyailedoluçadrlardanbakabireyerastlayamadlar.Sultançadrnndve içtenbirçokkymetlitezyinateyasylasüslüvekapsndapars,arslanvekaplan gibivahihayvanlarnbalbulunduunugördüler.Sultan,Tatarlaraitaatetmek isteyen emîrlerin ittifakszlndan korkarak geceleyin bütün ordusu ile beraber kaçmt.SultannfirarettiinigörenTatarlar,bununbirtuzaktanibaretolmasn dan üphelenerek çadrlar bir müfrezenin muhafazas altna koyup ordularnn büyükbirksmileSultanntakibineçktlar.Fakatonlarkendimemleketlerinin müstahkem mevkilerine varm olduklarndan kimseyi tutamadlar. Tatarlar, Rum Sultannn hakikaten firar etmi olduunu örenince geri döndüler. Ordu nun bütünerzak ve eyasn, korku içinde kaçarken braklm olan güzel renkli büyükçadrlarelegeçirdiler.ErtesigünbüyükbirsevinçiçindeRûm(Anadolu) memleketinetaarruzettiler.”56 *** Sultan Alâ’ü’ddîn Keykubâd’n miras brakt kudretli Türkiye’nin, onun ölümündenksabirsüresonrauradKösedafelaketi,Selçukludevletininmu kadderat ve memleketin inhitat üzerinde ar bir rol oynuyordu. Türk ordusu, maddetenMoollaraüstünolduuhalde,bataSultannliyakatsizlii,korkakl, salaminsanlarakymetvermemesivetaktikhatalaryüzündenciddîbirmüda faadabulunmadanderhalbozgunauramvedalmt.Bumünasebetlevezîr Mühezzibü’ddîn Ali’nin Amasya kads olan Fahrü’ddîn’e söyledii sözler bu durumubirkeredahagözlerönünesermektedir.Buakllvezîr,bozgunüzerine Amasya’yavardndahadiseyigözyalarileveherkesinalaykarsndaan latrken:“Memleketilerivesaltanatahvalisultannaklszl,gençliivenâdân l,ayaktakmverezillerleoturupkalkmassebebiilebuderekeyedütü;ar elenceninuursuzluuyüzündenbuhalegeldi”ifadesiylefelaketinesasâmilini belirtiyordu.57 Moollarn Selçuklu Devleti’ne vurduu darbe, onun Yakn Dou siyaseti üzerindebirbuçukasrdanberisahipbulunduuönemlirolübirandahiçeindir miti.GerekTürkiyeSelçuklulargereksedahaönceonlarmetbû‘tanyancivar daki devletler Mool tâbiiyetine girdiler. Köseda malubiyetinden bir müddet sonra Muan’a giden Mühezzibü’ddîn Ali, Baycu Noyan’la yapt görümede Mooltâbiiyetiniresmenkabuletti.58Ardndanemsü’ddînIsfahânîBatuHan’a 56 57 58 Aknerli Grigor, s. 16-17.; ayrca bkz., Simon de Saint Quentin, s. 58-59.; Ebu’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, s. 20. Turan, Selçuklular Zamannda Türkiye, s. 438. bn Bîbî, s. 533-535. [bn Bîbî’nin naklettiine göre (s. 533) Mühezzibü’d-dîn Ali, Baycu Noyan’a unlar söylemiti: “…Noyan’a malumdur ki, eer bu defa Allah, yardm ve desteini sizin devletinize verip, slam devletine kar zafer ve baar kazanmanz salamsa, onunla marur olmamak gerekir. Sizin de bildiiniz gibi savata öldürülüp ortadan kaldrlan (Selçuklu) askerinin says 3000 süvariden fazla deildir. Buna karlk Mool ordusundan da çok sayda asker hayatn kaybetti. Daha Rum memleketlerinin ve uclarnn (etraf) silahl, teçhizatl ve da yapl atlara sahip yüz binlerce askeri vardr. Eer Rum memleketlerinin ar kovanna çomak sokulursa, uzun yllar heyecan, fitne ve karklk sakinleip son bulmaz. Rum ülkesinin düzeni, Selçuklu sultanlarndan bakas tarafnda salanamaz. Memleketlerin ve ülkenin hal- 12 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 gönderildi ve Batu Han ona, Mühezzibü’ddîn Ali ile Baycu Noyan arasndaki antlamaytasdikmahiyetindebiryarlveripSultan’agönderdi.59BöyleceTürki yeSelçukluDevleti’ninMoollaratâbiiyeti,resmenvehukukenteyitedilmioldu. Bu durum 1256 tarihinde Hülagü’nün ran’a gelip, imparatorluun bat ksm üzerindefiilenhükmetmeyebalamasnakadardevametti.60 59 60 k, onlara boyun eme ve emirlerine uymadan baka ey yapmazlar. Baka bir padiah oray elinde tutamaz. Eer Noyan, lhan’n takip ettii doru yolu takip eder, yöneticilik ve tedbirli olma kurallarna uyarsa, Sultanla bar yapmay kabul eder. Çünkü dünyaya sahip olmu ve onlar size brakm olan geçmi zamann büyükleri ve padiahlar, ‘Bar kapsn çalan, tevazu ve dükünlük kapsndan giren kimselerin rzasn kazanmada, onlarn dileklerini yerine getirmede acele davranmak gerekir. Onlarn isteini reddedip geri çevirmek devlet ve memleket yöneticilerinin en büyük hatas ve gafleti saylmaldr. Herkese belli ve açktr ki, padiahlk sebepleri, da gibi dayankl askerlerden, güçlü atlardan, düman avlayan silah ve mühimmattan meydana gelir ve bunlar, dier ülkelerden daha çok Rum ülkesinde bulunur. Ayrca savamaktan maksat kazanmaktr. Yüce Allah sizin güçlü ordunuzu baarl kldna göre, imdi dümanlk klcn bar knna koymanz, bar içinde dostluk ve kardelik yolundan yürümeniz gerekir.” bn Bîbî, s. 542-543. Kaymaz, Pervâne, s. 35. 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 13 KAYNAKÇA AknerliGrigor,HistoryoftheNationofArchers,(Türkçeterc.,OkçuMilletinTarihi,(Çev.HrantD. Andreasyan),stanbul1954. AnonimSelçuknâme,(TârîhiÂliSelçûkderAnadolu),AnadoluSelçuklularDevletiTarihiIII,(Ner veçev.FeridunNafizUzluk),Ankara,1952. Bal, Mehmet Suat, “Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlk Yapan Vezir; emsü’ddîn Isfahânî”,TürkiyatAratrmalarDergisi,SÜTürkiyatAra.EnstYay.,Say.19(Bahar2006), s.265394. Bombaci,Alessio,“TheArmyoftheSaljuqsofRum”,Annali,38/4(1978),s.343369. Cahen,Claude,OsmanllardanÖnceAnadolu’daTürkler,(Çev.YldzMoran),stanbul1979. ClaudeCahen,“TheTurksinIranandAnatoliaBeforetheMongolInvasions”,AHistoryofthe Crusades,TheLaterCrusades11891311,Volume:II.,(GeneralEditorKennethM.Setton,Ed itedbyRobertLeeWolffHarryW.Hazard),UniversityofWisconsinPress.,Madison,Wis consin1969.,s.660692. Ebu’lFerec(BarHebraus),Ebu’lFerecTarihi,II,(SüryanicedenngilizceyeÇev.ErnestA.Wallis BudgengilizcedenTürkçeyeÇev.ÖmerRzaDorul),TTKYay.,Ankara1999. Ebu’lFerec bnü’lbrî, Târîhu Muhtasari’dDüvel, (Türkçe terc., erafeddin Yaltkaya), stanbul 1941. Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularnda Ordu, (GÜ Sos. Bil. Ens. Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara2008. Hartog,Leode,GenghisKhan:ConqueroroftheWorld,London2004. Hetum,HistoryoftheTartars(TheFlowerofHistoriesoftheEast),(Trans.RobertBedrosian),New Jersey2004. bnBîbî(elHüseyinb.MuhammedbAlielCaferîerRugedî),elEvâmirü’l‘Alâ’iyefi’lUmûri’l ‘Alâ’iye, Tpk Basm, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., (Türkçeterc.,III.,MürselÖztürk,KültürBakanlYay.,Ankara1996.) bnHaldun,Mukaddime,I,(Çev.ZakirKadirîUrgan),MEBYay,stanbul1997. Jackson,P.,“Cormagun”,EncyclopaediaIranica,Vol:VI,Fasc.3,(1993).[http://www.iranica.com/ newsite/articles/unicode/v6f3/v6f3a016.html]. Jackson,, P., “Bayju”, Encyclopaedia Iranica, Vol: IV, Fasc. 1, (1989)., [http:// www.iranica.com/ newsite/articles/unicode/v4f1/v4f1a001.html]. JeandeJoinville,TheMemoirsoftheLordofJoinville,(ANewEnglishVersionEthelWedgwood), London1906.,(Türkçeterc.,BirHaçlnnHatralar,(Çev:CüneytKanat)Ankara2002. Kaymaz,Nejat,PervâneMu‘înüd’ddînSüleymân,DTCFYay.,Ankara1970. Kirakos,HistoryoftheArmenians,(Trans.RobertBedrosian),SourcesoftheArmenianTradion, NewYork1986. Konukcu,Enver,“MoolSunitBoyundanOtegedailiCormahan:Cengiz,ÖgedeyveTöregene HatunDöneminin(12061246)BüyükNoyan”,slamÖncesindenÇadaTürkDünyasnaProf. Dr.GülçinÇandarlolu’naArmaan,(Editorler:HayrunnisaAlan,AbdulvahapKara,Osman Yorulmaz),stanbul2008.,s.275288. Polat,MSaid,“TürkiyeSelçuklularndaAskerîTekilât(10711243)”,TürklükAratrmalarDergi si,17(Bahar2005),s.1958. May,Timothy,ChormaqanNoyan,TheFirstMongolMilitaryGovernorintheMiddleEast,(Masterof ArtsintheDepartmentofCentralEurasianStudiesIndianaUniversity),Indiana1996. May, Timoty, “The Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern Mediterranean”, Crusaders, Condottieri and Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the Mediterranean, (EditedbyDonaldJ.KagayandL.J.AndrewVillalon),Brill2003. Ostrogorsky,George,BizansDevletiTarihi,(Çev.FikretIltan),TTKYay.,Ankara1999. 14 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2 Ögel,Bahaeddin,“Alâ’ü’ddînKeykubâdÇandaBatran’daÇormahanNoyan’nDurumu”, SelçukDergisi,Say:3(I.AlaeddinKeykubatÖzelSays),(Haziran1988),s.1317. SimondeSaintQuentin,HistoiredesTartares,(Türkçeterc.,BirKeiinAnlarndaTatarlarveAna dolu,(Çev.ErendizÖzbayolu)Antalya2006. Turan,Osman,“AnatoliainthePeriodoftheSeljuksandtheBeyliks”,TheCambridgeHistoryof Islam,Vol.1/A,(EditedbyPeterMalcolmHolt,AnnKatharineSwynfordLambton,Bernard Lewis),Cambridge1970.,s.246247. Turan,Osman,SelçuklularZamanndaTürkiye,stanbul2002. Uyumaz, Emine, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220 1237),TTKYay.,Ankara2003. Vardan,CompilationofHistory,(Türkçeterc.,“CihanTarihi”,(Çev.HrantD.Andreasyan),Tarih SemineriDergisi,III,ÜEF,(1937),s.154255. Vasiliev,A.A.,HistoryoftheByzantineEmpire(3241453),II.,(TheUniversityofWisconsinPres), 1952. WilliamofRubruck,TheJourneyofWilliamofRubrucktotheEasternPartsoftheWorld,(Translated byWilliamWoodvilleRockhill),PublishedfortheHakluytSociety,CambridgeUniversity Press,London1900.