02 Bıl m DevamŬ
Transkript
02 Bıl m DevamŬ
V. M‹LL‹ MÜCADELE YILLARINDA AFYONKARAH‹SAR Zelkif POLAT* Girifl On dokuzuncu asr› ekonomik, askeri ve siyasi sars›nt›larla geçiren Osmanl› ‹mparatorlu¤u, I. Dünya Savafl› ile fiili varl›¤›n› kaybetmiflti. Taksimat› çok önceden yap›lan ve Mondros Mütarekesi ile iyice savunmas›z hale getirilen Anadolu, ‹tilaf Devletleri taraf›ndan yüzlerce y›ll›k bir özlemle dört bir yandan iflgal edilmeye bafllanm›flt›. As›rlarca Türklerle bar›fl içinde yaflam›fl az›nl›klar, bu iflgallere rehberlik eder hale gelmifltir. Savafllar yorgunu Anadolu’nun bu durumunu Mustafa Kemal; “Büyük harbin uzun seneleri zarf›nda, millet yorgun ve fakir bir halde. Millet ve memleketi Harbi Umumiye sevk edenler, kendi hayatlar› endiflesine düflerek memleketten firar etmifller... Ordunun elinden silahlar› ve cephanesi al›nm›fl ve al›nmakta.”1 fleklinde ifade eder. Birinci Dünya Savafl›’nda önemli bir katk›s› olmad›¤› halde, ‹ngiltere’nin teflviki ve deste¤iyle Anadolu’yu iflgale bafllayan Yunan kuvvetleri, ilk olarak 15 May›s 1919’da ‹zmir’e girmifllerdir. “Anadolu’ya medeniyet götürüyoruz!” iddias›yla dünya kamuoyunu kand›ran Yunanl›lar›n ‹zmir’de yapt›klar› çirkinlikler,2 tehlikenin *Okutman, Afyon Kocatepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Bölümü. 1 Kemal Atatürk, Nutuk/Söylev, C.I, Ankara 1999, s.3. 2 Yunanl›lar›n ‹zmir’in iflgali esnas›nda yapt›klar› mezalim için bkz. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi (‹zmir, Ayd›n, Manisa, Denizli 1919-1923), Ankara 1999, s.73 vd; Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgalinde yapt›klar›n› gören Yarbay Arif Bey raporunda bu elim durumdan k›saca flöyle bahsetmektedir: “Yunan askeri ile yerli Rumlar taraf›ndan Türklere yap›lan mezalim, fecayi hiçbir memleketin düflman taraf›ndan cebren iflgalinde bile görülmüfl ve iflitilmifl de¤ildir...So¤ukkanl›, metin yürekli kumandan ve subaylar bile ‹zmir’in iflgalinde gördükleri facialar› hat›rlad›kça dehfletle ürperiyorlar...” Raporun tamam› için bkz. Zekeriya Türkmen, Belgelerle Yunan Mezalimi, Ankara 2000, s.16 vd; Hakk› Güvendik, “Türkler mi Barbard›r?” Tarih-Co¤rafya Dünyas› (Atatürk ve Milli Mücadele Özel Say›s›), nr.1-2, 19 May›s 1961, s.5-7. büyüklü¤ünün habercisiydi ve as›ls›z iddialar›yla taban tabana z›tt›. Bu sebepledir ki ‹zmir’in ‹flgali, “Kuva-y› Milliye’yi” ateflleyen k›v›lc›m olmufltur. A) ‹flgal Y›llar›nda Afyonkarahisar 1) ‹lk ‹flgaller ‹tilaf Devletleri, Anadolu’nun bir çok yerini güvenliklerini tehlikede gördüklerini (Mondros Mütarekesi) bahane ederek iflgal ederken, stratejik öneme sahip bölgeleri ise müflterek kuvvetlerle kontrol alt›nda tutmaya çal›flm›fllard›r. Bu stratejik yerlerden biri de Afyonkarahisar’d›.3 Nitekim bu flehrimiz Milli Mücadele’nin bafllang›c›ndan itibaren hem Redd-i ‹lhak hem de Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin faaliyetleri sonucu Kuva-y› Milliye’nin ana haberleflme merkezlerinden birisi olacakt›r. Bölgenin bat›s›ndaki cephelerden gelen haberler Afyonkarahisar’daki 23. F›rka arac›l›¤›yla Konya’daki XII. Kolordu Karargah›’na intikal ettirilmifltir.4 Anadolu co¤rafyas›ndaki yeri ve özellikle demiryolu ulafl›m›ndaki öneminden dolay› Afyonkarahisar, Yunan iflgallerine kadar, ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan kuvvetleri 3 Afyonkarahisar 19.Y.Y.›n sonlar›nda önemli bir yol kavfla¤› olarak geliflmeye bafllad›. Ba¤dat demiryolu üzerinde önemli bir istasyon olan Afyonkarahisar, ayn› zamanda demir raylarla ‹zmir’den denize ulaflan önemli bir flehirdi. Bu özellikler ve ticaret yollar›n›n merkezinde bulunmas› Afyonkarahisar’a stratejik bir önem kazand›rmaktayd›. Bkz. Ahmet Alt›ntafl, Milli Mücadele Döneminde Afyon ve Havalisi (1919-1922), ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal›, Bas›lmam›fl Yükseklisans Tezi, ‹stanbul 1990, s.3-4. 4 Latif Dafldemir, “Afyonkarahisar’da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Faaliyetleri,” VI.Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, (Yay.Haz. Mehmet Sarl›k), 10-11 Ekim 2002 Afyonkarahisar, s.87-88. Anadolu’nun Kilidi AFYON 113 taraf›ndan denetim alt›na al›nm›flt›r. fiehir, Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra ‹ngiliz, 16 Nisan 1919’da Frans›z ve 21 May›s 1919’da ‹talyan iflgaline u¤ram›flt›r.5 Afyonkarahisar’a giren ‹tilaf kuvvetlerinden ‹ngilizler Lise binas›n›, Frans›zlar Sanayi Mektebi’ni, ‹talyanlar Darulmuallim’i iflgal edip, ‹stanbul ve ‹zmir istasyonlar›n› kontrol alt›na alm›fllard›r.6 Afyonkarahisar ve havalisi, baflar›l› bir mücadelenin yap›labilmesi için Kuva-y› Milliye birlikleri aç›s›ndan önem arz eden yerlerden biriydi. Bu özelli¤indendir ki, 20 Ekim 1920 tarihi itibariyle Bat› Cephesi Karargâh› Afyonkarahisar’dad›r.7 Eskiflehir bölgesi ve özellikle Geyve Bo¤az›’n›n elde edilebilmesi için Afyonkarahisar, Kütahya ve Konya gibi önemli merkezlerin ‹tilaf kuvvetlerinin liderli¤ine soyunmufl olan ‹ngiliz iflgal kuvvetlerinden temizlenmesi gerekli görülmekteydi.8 Nitekim Yirminci Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla, Mustafa Kemal Pafla’ya gönderdi¤i 26/05/1919 tarihli flifrede “Afyonkarahisar’da bulunan 23. Tümen’in mevcudunun çok az oldu¤unu ve ellerine geçen erat› bu tümene gönderdiklerini” ifade etmekteydi.9 Mustafa Kemal Pafla ise, Ankara’da Yirminci Kolordu Komutan› Ali Fuat Pafla’ya gönderdi¤i 27/05/1919 tarihli flifrede “Afyonkarahisar’daki Yirmi Üçüncü Tümen’in durumunu, bu tümenin gücünün artt›r›lmas› için hangi kaynaklardan yararlan›laca¤›n› ve bu tümene nas›l bir görev verilmesinin düflünüldü¤ünü sorar.”10 5 Zeki Sar›han, Kurtulufl Savafl› Günlü¤ü I, Ankara 1993, s.198-205, 263-264. Ahmet Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.2. 6 Mustafa O¤uz, “Afyon’un ‹flgal Günleri”, Sebat Gazetesi, nr.1008, Afyon 11 Kas›m 1960, Bkz. Ömer Fevzi Atabek, Afyon (Vilayeti) Tarihçesi, (Yay. Haz. Turan Akkoyun), Afyon 1997, s.331-332. 7 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler (15 May›s 1919-2 Kas›m 1923), Ankara 1975, s.65. 8 Türk ‹stiklal Harb, C.VII, s.30. 9 Kemal Atatürk, Nutuk/Söylev, C.III, Ankara 1999, Belge 11, s.1215. 10 Atatürk, age, Belge 12, s.1215. 114 Anadolu’nun Kilidi AFYON Ali Fuat Pafla 28 May›s 1919 günü Mustafa Kemal Pafla’ya verdi¤i cevapta; düflman buralara (Afyonkarahisar’a) girmeye kalk›fl›rsa 23. Tümen’in bulundu¤u yeri b›rakmayaca¤›n› ve sald›r›ya u¤rarsa halktan alaca¤› yard›mla kendi bölgesini savunaca¤›n› belirtmekteydi.11 ‹tilaf kuvvetlerinin Afyonkarahisar’› iflgalinden sonra daha önce flehri terk etmifl olan Ermenilerin, iflgallerden cesaret alarak gruplar halinde Afyonkarahisar’a geri dönmeleri12 ve Mutasarr›f Anastas’›n sa¤lad›¤› silahl› güç ile halk›n elinde de¤erli ne varsa gasp etmeye bafllamalar›13 Afyonkarahisar halk›n›n çözüm aray›fllar›n› h›zland›rm›flt›r. Rum Mutasarr›f Anastas ise daha sonraki çeflitli giriflimlerle bu görevden uzaklaflt›r›lm›flt›r. Bir taraftan iflgal kuvvetlerinin varl›¤› ve özellikle ‹ngilizlerin silah ve cephaneleri kontrol alt›na alarak halk›n müdafaa imkânlar›n› s›n›rlay›p elini kolunu ba¤lamas›,14 di¤er yandan Ermenilerin sald›r› ve baflkald›r›fllar›, Afyonkarahisar halk›n› yavafl yavafl kaynaflt›r›p “böyle yaflamaktansa aç›k al›nla ölmenin daha iyi olaca¤›”15 hissiyat›nda buluflturmufltu. Afyonkarahisar halk›n›n bu müflterek inanca ulaflmas›nda, cesur yay›nlar›yla Ermenilerin taflk›nl›klar›na bile tesir eden, Koçzade Mehmet fiükrü, Kesrizade Salih S›tk›, Haydar Çerçel, Hoca Nebil Efendi gibi simalar›n yaz›lar yazd›¤› “‹kaz” gazetesinin16 önemli rolü vard›r. 11 Atatürk, age, Belge 14, s.1217. 12 Ahmet Kasapo¤lu, Milli Mücadele An›lar›, Ankara 1998, s.66. 13 O¤uz, Ayn› gazete; Salih Kesri, “Ac› Günlerimizden”, Taflp›nar, nr.31, 9 May›s 1935, s.122. 14 fiükrü Çelikalay, “Milli Mücadelede Din Ulemas›”, Sebilürreflad, II, nr.46, May›s 1949, s.333. 15 Kesri, agm. s.122. 16 Ayn› makale, s.122. Bkz. Atabek, age, s.356-359; Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.1-2. 2) Yunan ‹flgalleri Anadolu halk› ‹zmir’in iflgaliyle bafllayan Yunan iflgallerini, daha önceki ‹tilaf kuvvetlerinin iflgallerine göre çok daha büyük bir endifleyle karfl›lam›flt›r. Çünkü Yunanl›lar ‹tilaf kuvvetleri gibi az say›da birliklerle de¤il büyük bir orduyla iflgal hareketlerini gerçeklefltiriyorlard›. Di¤er taraftan muhtemel Yunan iflgallerinin kal›c› ve çok daha tahripkar olaca¤›n›n herkes fark›ndayd›. Nitekim 1920 A¤ustosunun son günlerinde bafllayan Yunan ilerleyifli Uflak’› tehdit eder duruma gelince Afyonkarahisar halk›nda telafl ve endifle belirtileri görülmeye bafllanm›flt›r. Bunun üzerine Süvari Kolordu Komutan› Fahrettin Altay, Afyonkarahisar halk›n›n ileri gelenlerinden 60 kifliyi yan›na alarak Murat Da¤› ile Ah›r Da¤› aras›ndaki Dumlup›nar mevzilerinin ne kadar kuvvetli oldu¤unu, tümenin yeni kuvvetlerle takviye edilece¤ini, düflman›n Afyonkarahisar’a yaklaflmas›na mani olunaca¤›n› belirterek, yan›ndakilere bu gördüklerini bütün Afyonkarahisar halk›na anlatmalar›n› tembihlemifl ve böylece halktaki korku ve endifleyi gidermeye çal›flm›flt›r.17 Bu geliflmeler karfl›s›nda Afyonkarahisar ve kazalar›ndan gönüllü milis müfrezelerinin teflkiline bafllan›r. Bolvadin ve Aziziye (Emirda¤) kazalar›ndan toplan›p gelen 500 atl› ile 600 kadar piyade Afyonkarahisar’da büyük bir sevgi ve törenle karfl›lan›r. Bu birliklerin bafl›nda bulunan, yüz yafllar›ndaki Sultan Bey ad›ndaki ihtiyar›n, at›n›n üzerinde ve birliklerin önünde Afyonkarahisar’a girifli halk üzerinde büyük tesir yaratm›flt›r. Bu gönüllü birlik17 Fahrettin Altay, 10 Y›l Savafl 1912-1922 ve Sonras›, ‹stanbul 1970, s.266; Bu konu ile ilgili detayl› bilgi Müftü Hüseyin Bay›k’›n hat›rat›nda mevcuttur. Bkz. Ali Sar›koyuncu, “Milli Mücadele’de Afyon Müftüsü Hüseyin (Bay›k) Efendi”, III.Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, 22-24 Ekim 1993, Afyonkarahisar, s.77. ler daha sonra Uflak cephesine gönderilmifltir.18 Afyonkarahisar’›n Yunanl›lar taraf›ndan ilk iflgali 28 Mart 1921’de olmufltur. On gün süren iflgal sonunda 7 Nisan’da Yunanl›lar flehri boflaltm›fllard›r. 13 Temmuz 1921’de bafllayan ikinci Yunan iflgali19 ise Büyük Taarruz’a kadar sürecektir. Milis kuvvet yap›s›ndan s›yr›lm›fl düzenli kuvvetlerimizin, I. ‹nönü Savafl›’n› kazanmas› Afyonkarahisar’da sevinçle karfl›lan›r. Hükümet binas›, ma¤azalar, dükkânlar bayraklarla donat›l›r. Savafl›n son anlar›nda flehri terk etmek için istasyona tafl›nm›fl olan asker ve memur aileleri, zafer haberiyle flehre geri dönerler.20 23 Mart 1921’de Yunan taarruzu ile bafllayan II. ‹nönü Muharebesi’nde düflman kuvvetleri ma¤lup olmas›na ra¤men, Dumlup›nar’daki Türk kuvvetlerini geri iterek 28 Mart 1921’de Afyonkarahisar’› iflgal etmifller ve Konya istikametinde Çay-Bolvadin hatt›na kadar ilerlemifllerdi.21 Türk birliklerinin iflgal kuvvetlerinin arkas›na sarkarak Alt›ntafl’a kadar gelmeleri, düflman›n Dumlup›nar mevzilerine çekilmesine sebep olmufl ve böylece Afyonkarahisar on gün süren ilk Yunan iflgalini fazla zarar görmeden atlatm›flt›r. Ordumuzun, Yunanl›lar› I. ve II. ‹nönü savafllar›nda iki defa ma¤lup etmesi Türk milletinin ümidini kuvvetlendirirken, Yunanl›lar ve destekçilerini endiflelendirmiflti. Sevr antlaflmas›n› Türklere kabul ettirememenin itibarlar›n› sarst›¤›n› düflünen ‹ngilizler, Yunanl›lara sa¤lad›klar› genifl yard›mlarla, yeni ve çetin bir savafl›n teflvikçisi 18 “Fahrettin Pafla(Altay)n›n Milli Mücadele Hat›ralar›” Tarih ve Edebiyat Dergisi, S.2, (fiubat 1980), s.93-94. 19 ‹smail Hami Daniflmend, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, C.IV, ‹stanbul 1972, s.466. 20 O¤uz, ayn› gazete, nr. 1015, 21 kas›m 1960. 21 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.IV, Ankara 1974, s.80,83. Anadolu’nun Kilidi AFYON 115 oldular. 10 Temmuz 1921’de bafllayan Yunan ilerleyiflinin üçüncü günü, 13 Temmuz 1921’de Afyonkarahisar ikinci kez Yunan iflgaline u¤rad›. Afyon-Alt›ntafl savafl› s›ras›nda Yumruçal ve Çataltepe’de çok fliddetli muharebeler olmufl, Dördüncü Türk Tümeni, Yunanl›lar›n iflgal etti¤i Çataltepe’yi geri alabilmek için büyük bir gayret göstermifltir. Tümen komutan› Naz›m Bey’in flehit düfltü¤ü bu muharebelerde tepe geri al›namad›¤› gibi akabinde Afyonkarahisar ikinci kez Yunanl›lar›n eline geçmifltir.22 On gün süren ilk iflgallerinde flehir içinde fazlaca bir de¤iflikli¤e gitmeyen Yunan kuvvetleri, kendilerini kal›c› gördükleri ikinci iflgalle beraber kal›c› ve kapsaml› tedbirlere baflvurmufllard›r. Öncelikle flehri H›d›rl›k ve çevresi, Gâvur Mahallesi, Yarenler-Karaman-Hamidiye mahalleleri olmak üzere üçe bölüp daha rahat kontrol ede- bilecekleri yeni bir idari yap›lanma yoluna gitmifllerdir. Ayr›ca üç tane karakol kurmufllard›r. Bu karakollar, Hanönü, Olucak ve Kad›nana Karakolu olmak üzere flehrin muhtelif yerlerinde faaliyete geçirilmifltir.23 Büyük Taarruz’a kadar sürecek olan bu ikinci iflgalde Yunan kuvvetleri, Afyonkarahisar ve çevresinde kal›c› tahribatlar yap›p, onur k›r›c› davran›fllara cüret etmifllerdir. Yunanl›lar, Kütahya-Eskiflehir Muharebelerinden galip ç›k›p bu iki flehirle birlikte Afyonkarahisar’› da ele geçirince, son derece umutlanarak: “Sevr Antlaflmas›’n›n maddeleri Yunanistan için yeterli de¤il; flimdi öylesine stratejik bir s›n›ra dayanmal›y›z ki bu s›n›rlar içinde Küçük Asya’n›n verimli topraklar›ndan daha fazla yararlanmam›z kabil olsun.”24 deme cüretini göstererek gerçek emellerini ortaya koymufllard›r. Afyonkarahisar ve havalisinin iflgal ve Kurtulufl Tarihleri25 22 Tansel, age, s.101-102. 23 Alt›ntafl, Ayn› Tez, s.24-25. 24 Celil Gürkan, “1919-1923 Döneminde Ordu Faktörü ve Askeri ve Siyasi Faaliyetler Aras›nda Karfl›l›kl› Etkileflim”, Askeri Tarih Semineri Bildirileri, II., Ankara 1984, s.184. 25 Harp M›nt›kalar›, “fiehir ve Kasabalar›n ‹flgal, ‹stirdat ve Bombard›man Tarihleri”, T.C. Genelkurmay Baflkanl›¤› Harp Tarihi Encümeni, nr. 23, Ankara 1937, s. 76. 116 Anadolu’nun Kilidi AFYON 3) Yunan Mezalimi ‹flgaller esnas›nda Afyonkarahisar’da bir k›s›m taflra ahalisi, halife ordusu diye aldat›ld›klar› düflman›n ne çeflit mel’un ve din-i ‹slam katili oldu¤unu görerek tövbe isti¤far etmifllerdir.26 Afyonkarahisar’da, Yunanl›lar›n yapm›fl olduklar› vahflet ve tahribat hakk›nda Genelkurmay Baflkanl›¤›’na verilmifl olan raporda flu bilgilere rastlamaktay›z:27 “Dö¤er, E¤ret(An›tkaya), Ligen (Üçlerkayas›), Demirli, Beyköy, Spin(?)(Sipsin), Gazl›göl, Sar›caova köyleri düflman taraf›ndan yak›lm›flt›r. Kiflinler?, Aknet?, E¤demir, Çalköy, Ulucak, Adal›, Körs, Erkil, Damlal›, K›rka, Akin, Geçmifl(?), Kesnit(?), Sand›közü, Lutfiye, Göknebi, Taflmak, Afla¤› Sö¤üt köyleri daha önce yak›lm›flt›. E¤ret ve Dö¤er’de çok feci ve utand›r›c› tecavüzler meydana gelmifltir. Sipin(Sipsin) köyünde bir yunan askerini öldürdükleri bahane edilerek 28 kifli kurfluna dizilmifl ve köy atefle verilmifltir. Ayr›ca yaral› olarak esir düflen erlerimizi süngüledikleri, sa¤lam esirlerimizi de birbirine ba¤layarak yakt›klar›n›, bizzat tan›k olan köylüler ifade etmifllerdir... Yine ayn› raporlara göre Yunanl›lar Afyonkarahisar bölgesinde 22 köyü tamamen, 31 köyü de k›smen yakm›fllard›r. Halk›n can›na, namusuna tecavüz ettikleri gibi binlerce büyük ve küçükbafl hayvan› ve k›ymetli bir çok eflyay› da gasp etmifllerdir. Demiryollar›n› tahrip edip,köprüleri y›km›fllard›r. Yunanl›lar Afyonkarahisar’dan çekilirken Hükümet Kona¤› civar›nda, ‹zmir ve 1) ‹flgallere Karfl› Tepkiler Afyonkarahisar’› elinde bulunduran düflman kuvvetlerinin Konya ve HaymanaAnkara istikametinde Sakarya mevziinin güney kanad›nda etkili olmas›n› engellemek için, Emir da¤lar›-Eber-Akflehir gölüSultan da¤lar› genel hatt›n›n örtülmesi ve girifl istikametinin t›kanmas› gerekmekteydi.29 Dolay›s›yla bu flehrin düflman eline geçmesi flehir halk›n› derinden etkiledi¤i gibi, milli kuvvetler aç›s›ndan da önemli bir kay›pt›. 26 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, nr.94, Ankara May›s 1992, s.13, Belge No:2423. 27 Talat Yalazan, Türkiye’de Yunan Vahflet ve Soyk›r›m Giriflimi (15 May›s 1919- 9 Eylül 1922), II,. Ankara 1994, s.5761. 28 Yalazan, age, s.60, Bkz. Yusuf Ilgar, “Milli Mücadele Döneminde Afyonkarahisar’da Yunan Mezalimi”, V. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, s.372-397. 29 Türk ‹stiklal Harbi, C.II, Bat› Cephesi, 1 nci Kitap, Ankara 1972, s.36. Yunanl›lar Taraf›ndan Yak›lan ‹stasyon Binas› ‹stanbul istasyonlar› caddelerinde bulunan lokomotif ve istasyon binalar›n› atefle vermifller ve Afyonkarahisar’› yakmak üzere tahrip müfrezesi tertip etmifllerdir. Fakat Türk ordusunun ayak sesleri iflitilince yakmaya f›rsat bulamam›fllard›r. fiehri boflalt›rken Ermenilere, “fiehri terk ediniz. Balmahmut’a kadar gidiniz. Orada yeniden harp edece¤iz.” diyerek Ermeni halk› bir kifli kalmamak üzere beraberlerinde al›p götürmüfllerdir.28 B) ‹flgallere Karfl› Tepkiler ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluflu Anadolu’nun Kilidi AFYON 117 Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar Müftüsü olan Hüseyin Bay›k’›n hat›ralar›nda anlatt›¤›na göre30: ‹zmir’in iflgali üzerine Turunçzade Yusuf Bey, Ethemzade Hac› Hüseyin Efendi, Akosmanzade Hac› Hüseyin Efendi ve evlatlar› Nebil Efendi (Sivas Kongresi’ne kat›lm›flt›r) ile birlikte toplan›p bir miting tertip etme karar› alm›fllar. Bu maksatla Afyonkarahisar’da bulunan ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan iflgal kuvvetleri komutanlar›na, hükümetlerine verilmek üzere üç k›t’a protesto name haz›rlam›fllard›r. Umurbey Pafla Camii meydan›nda genifl kat›l›ml› bir miting düzenlenmifl ve kararlaflt›r›ld›¤› gibi protesto evrak› iflgal kuvvetleri komutanlar›na verilmifltir. Daha sonra Yunan mezaliminin devam› karfl›s›nda Karahisar’›n münevver han›mlar› toplanarak uzunca bir protesto telgraf› kaleme alm›fllar ve ‹stanbul baflta olmak üzere ilgili mercilere göndermifllerdir.31 Yine bu dönemde Afyonkarahisar’›n ilk iflgalinden önce Samih Rifat ile fiair Mehmet Emin (Yurdakul) Beylerin flehre gelip halk›n milli hislerini kabartan konuflmalar yapt›¤› ifade edilir. Bu y›llarda Afyonkarahisar’da 23. F›rka bulunmaktad›r. F›rka komutan› ise Yrb.Ömer Lütfi (Argeflo) Bey’dir. Ka¤›t üzerinde mevcut olan, kadrosu tam teflkil etmemifl olan bu F›rkan›n karargâh› ise Erkmen’dedir. Bölgedeki silahlar toplanm›fl ve ‹ngilizlerin kontrolünde (günümüzdeki Kas›mpafla ilkokulunun yan›nda bulunan) Belediye 30 Yusuf Ilgar, Karahisar-› Sahip Müftilik Kurumu ve Afyonkarahisar Müftileri, ‹stanbul 1992, s.84-85, bkz.Kadir M›s›ro¤lu, Kurtulufl Savafl›nda Sar›kl› Mücahitler,‹stanbul 1974, s.269-279, Recep Çelik, Milli Mücadelede Din Adamlar› I, ‹stanbul 1999, s.214-215; Atabek, age, s.335-336, Sar›koyuncu, agm, s.74-75. 31 ‹kaz Gazetesi, nr.102, Afyonkarahisar 8 Aral›k 1919. 118 Anadolu’nun Kilidi AFYON Gazhanesi’nde depolanm›flt›r. Silahlar›n muhaf›zl›¤›n› yapanlar›n ço¤unlu¤u, ‹ngiliz iflgal birliklerindeki Hintli askerlerdir. Bu Hintlilerden bir k›sm› ise Müslümand›r. I. Dünya Savafl›’nda Hindistan’da esaret yaflam›fl ve bu sebeple az çok Hintçe bilen kiflilerin yard›m› ile Hintli muhaf›zlarla diyalog kurulur ve ‹ngilizlerin depoyu ve silahlar› yakaca¤› ö¤renilir. Durum Erkmen’deki Arif Bey’e ve Ömer Lütfi Bey’e iletilir. Acilen bir gece bask›n› yaparak silahlar›n kaç›r›lmas› kararlaflt›r›l›r. Civardaki bütün tek arabac›lar seferber edilir ve gece yar›s› gazhane kuflat›l›r. Duvarlar› delmek suretiyle silah ve cephaneler tam bir gizlilik içinde Erkmen’e kaç›r›larak buradaki camiye kilitlenir. Fakat burada emniyette hissedilmeyen silahlar, köylülerin de yard›m› ile Erkmentepe arkas›na tafl›narak buradaki milli çetelere da¤›t›l›r. Bu s›rada Afyonkarahisar Mutasarr›f› olan Mahmut Mahir, ‹stanbul Hükümeti’nin mutemet adam› olarak olup biteni ‹stanbul’a jurnal ederek Kuva-y› Milliye’yi baltalamaya çal›flmaktad›r. Mutasarr›f›n jurnallerinin fark›na varan Afyonkarahisar Redd-i ‹lhak Cemiyeti, Tahsisat Müdürü Alaaddin Çelebi’yi görevlendirerek Mutasarr›f›n hareketlerini kontrol alt›na ald›r›r.32 Alaaddin Bey ald›¤› bu görev gere¤i Mutasarr›f›n bütün yaz›flmalar›ndan Kuva-y› Milliye’yi haberdar eder. Mutasarr›f’›n faaliyetleri iyice zararl› olmaya bafllay›nca, Afyonkarahisar’daki Kuva-y› Milliyeciler Yrb. Arif Bey’in komutas›nda Mutasarr›f’›n Mecidiye mahallesindeki evine bir gece bask›n› düzenleyerek 32 Farkl› ifadelere göre Mutasarr›f›n ‹stanbul’a gönderdi¤i jurnalleri Kuva-y› Milliyecilere haber veren kifli Telgrafç› Tahsin Bey’dir. Mutasarr›f’› Erkmen’e götürürler. Mutasarr›f çok korkmufltur ve af dilemektedir. Hatta ertesi günü Kuva-y› Milliyecilerin Afyonkarahisardaki yay›n organ› “‹kaz gazetesi”nde “isti¤far-i zünun”(büyük tövbe) bafll›¤› alt›nda Mutasarr›f›n bir yaz›s› yay›nlan›r. Mutasarr›f bu yaz›s›nda hata yapt›¤›n› ve bundan sonra Kuva-y› Milliye aleyhine çal›flmayaca¤›n› belirtmektedir. Fakat bu aflamada inand›r›c› bulunmayan Mutasarr›f bir yayl› arabayla önce Antalya’ya götürülmüfl oradan da vapurla ‹stanbul’a gönderilmifltir. Boflalan Afyonkarahisar Mutasarr›fl›¤›’na ise Mustafa Kemal taraf›ndan Ethem Bey33 gönderilmifltir. Ali Fuat Cebesoy hat›ralar›nda bu geliflmeleri flu flekilde de¤erlendirmektedir: “Afyonkarahisar mutasarr›f›34 Sivas Kongresi kararlar›n› tan›mamakta ›srar ediyordu, fakat uygunsuz hareketleri ve ‹ngilizlerden para talep etti¤ine dair muhaberesinin ele geçirilmesi üzerine galeyana gelen halk mutasarr›f› makam›ndan uzaklaflt›rarak Denizli’ye teb’id etmifl, bu vazifeye millet taraf›n› tutan kad› Mustafa Hulusi Efendi vekalet etmifltir.. Afyon’daki askeri depolarda bulunan silah ve cephaneyi milli m›nt›ka haricine ç›karmak isteyen 300 kiflilik ‹ngiliz müfrezesinin teflebbüsü yine halk›n birlikte mukavemeti karfl›s›nda akamete u¤ram›flt›. Bu vaziyetten ürken ‹ngilizler umuru dahiliyemize kar›flmad›klar›n› kar›flmayacaklar›n› 33 ‹brahim Ethem Tuncel: 1875’te Gümüflhane’nin Torul kazas›nda do¤du. ‹lk ve orta ö¤renimini Gümüflhane ve Trabzon’da yapt›ktan sonra 1896’da Mülkiye’den mezun olmufltur. Çeflitli flehirlerde e¤itimcilik, kaymakaml›k ve mutasarr›fl›k yapm›flt›r. Afyonkarahisar’daki ilk hizmeti 15 Kas›m 1919’dan 5 A¤ustos 1920’e kadar sürmüfltür. Bilecik Mutasarr›fl›¤›ndan sonra tekrar Afyonkarahisar’a gelerek ikinci kez Mutasarr›f olmufltur. Ethem Bey ayn› zamanda Cumhuriyet döneminin ilk Afyonkarahisar valisidir. 34 Bahsi geçen mutasarr›f›n Mahmud Mahir Bey oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bkz. Süleyman Gönçer, Afyon ‹li Tarihi, C.II, (1991), s.31; Atabek, age, s.329. ve yak›nda ‹stanbul’a gideceklerini söylemeye bafllam›fllard›. Afyonkarahisar da kolayl›kla kongreye tabi olmufltu.”35 Ali Fuat Pafla daha sonra 21 Eylül 1919 da Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesi’ne çekti¤i telgrafta: “Afyonkarahisar lehimize kazan›ld›” diyecektir.36 2) Bas›n ve Propaganda Faaliyetleri Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’daki en önemli gazetelerden biri “‹kaz” gazetesidir. Koçzade Mehmet fiükrü Bey taraf›ndan ç›kar›lan Milli Mücadele taraftar› bu gazetenin tam olarak ne zaman yay›na bafllad›¤› tespit edilememekle beraber bilinen en eski say›lar› 1919 y›l›na aittir. Milli Mücadele taraftar› yay›nlar›ndan dolay› bu gazete Mutasarr›f Mahmut Mahir’in ‹stanbul’a gönderdi¤i jurnaller sonucu Ferit Pafla Hükümeti’nin Meclis-i Vükela karar›yla kanunsuz olarak 22 Haziran 1919’da kapat›lm›flt›r.37 Milli Mücadele y›llar›nda üç kez kapat›l›p aç›lan bu gazete son olarak 1925 y›l›nda yay›n hayat›ndan çekilmifltir.38 Halk›n heyecan›n› besleyen propaganda yaz›lar› ile ‹kaz gazetesi önemli bir görevi yerine getirmifl ve hatta çevre sancak ve kazalar›n Heyet-i Milliyeleri bu gazeteye abone olmufltur.39 Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’›n bir di¤er önemli gazetesi “Ö¤üd”dür. Gazete’nin sahibi Abdülgani Ahmet 35 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hat›ralar›, ‹stanbul 2000, s.227; Ali Fuat Cebesoy, Kuva-y› Milliye’nin ‹çyüzü (Olaylar-Kifliler-Vesikalar), (Yay.Haz. Osman Selim Kocahano¤lu), ‹stanbul 2002, s.197. 36 Cebesoy, Milli Mücadele..., s.247. 37 Atabek, age, s.368. 38 ‹brahim Küçükkurt-‹brahim Yüksel, “Afyonkarahisar Bas›n Tarihi”, Afyonkarahisar Kütü¤ü, C.II, Afyon 2001, s.200. 39 Bkz. Ahmet Akif Tütenk, Milli Mücadelede Denizli,. ‹zmir 1949, s.69-73. Anadolu’nun Kilidi AFYON 119 Bey’dir. 1917 y›l›ndan Ekim 1919 y›l›na kadar Afyonkarahisar’da yay›nlanan Ö¤üd gazetesi ‹flgalci kuvvetlere ve özellikle ‹ngilizlere karfl› yapt›¤› sert yay›nlardan dolay› ‹talyan iflgal kuvvetleri taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Gazetenin çeflitli itilafl› bilgilere ra¤men bu tarihten itibaren Konya’da yay›n hayat›na devam etti¤i ve 209. say›ya kadar Nasihat ad›yla ç›kar›ld›¤› san›lmaktad›r.40 1921 Temmuzundan itibaren Ankara’da da yay›nlanan gazete iki kentte birden ayn› anda ç›kar›lan ilk günlük gazete olma özelli¤ini tafl›maktad›r. 1923 y›l›na kadar yay›n hayat›na devam etmifltir. Gazete, kliflesinden de anlafl›ld›¤› üzere Milli Mücadele’yi destekleyen, itilaf kuvvetlerini, özellikle de ‹ngilizleri fliddetli bir flekilde elefltiren bir yay›n politikas› izlemifltir.41 Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin bir di¤er önemli yay›n organ› ise Hac› Ali Emre’nin sahibi oldu¤u “Söz Birli¤i” gazetesidir. Mesul müdürlü¤ünü Osman S›rr›’n›n, baflmuharrirli¤ini ise Faruk fiükrü’nün yapt›¤› gazete 1919’dan 1921 Eylülüne kadar ç›kar›lm›flt›r. Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’da Mehmet fiükrü Bey taraf›ndan ç›kar›lan bir di¤er gazete de “Halk Sözü”dür. Bu gazete de Milli Mücadele taraftar› yay›nlar›yla ‹ngilizleri rahats›z etmifltir. 42 3) Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Kuruluflu Sivas Kongresi’ne Afyonkarahisar’dan üç delege kat›lm›flt›r. Fakat baz› kaynaklar 40 Kaynaklardaki farkl› bilgiler de¤erlendirildi¤inde Afyonkarahisar’da farkl› zamanlarda iki ayr› ö¤üd gazetesinin yay›nland›¤› kanaatini güçlendirmektedir. Bunlardan birincisi yukar›da bahsi geçen “Ö¤üd”, ikincisi ise kapat›lan “‹kaz” gazetesinin yerine ç›kar›lan “Ö¤üd”. Detayl› bilgi için bkz. ‹.Küçükkurt-‹.Yüksel, a.g.m., s.206. 41 ‹zzet Öztoprak, Kurtulufl Savafl›nda Türk Bas›n› (May›s 1919-Temmuz 1921), Ankara 1981, s.9-10. 42 ‹.Küçükkurt-‹.Yüksel, a.g.m., s.200. 120 Anadolu’nun Kilidi AFYON delege say›s›n› iki olarak kaydetmektedir. Afyonkarahisar murahhas› olarak Dava Vekili fiükrü Bey, Tüccardan Kesrizade Salih ve Gümüflzade Haf›z Bekir’in Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere 15 A¤ustos 1335 tarihinde Ankara’dan hareket ettikleri 20. Kolordu Komutanl›¤›’n›n 15 A¤ustos 1335 tarihli flifresinden anlafl›lmaktad›r.43 Afyonkarahisar delegelerinin say›s›n› iki olarak tespit eden kaynaklardaki bu yanl›fll›¤›n sebebi Gümüflzade Haf›z Bekir ile ilgili kay›tlardaki eksik bilgiden kaynaklanmaktad›r. Halbuki Dava Vekili fiükrü Bey taraf›ndan çekilen ve murahhas arkadafllar›yla Kongre Heyet-i Temsiliyesine salimen ulaflt›klar›n› içeren 5 Teflrinievvel 1335 tarihli telgraftan da anlafl›laca¤› üzere Gümüflzade Haf›z Bekir Afyonkarahisar delegesidir.44 Di¤er Genel Kurmay Baflkanl›¤› Harp Tarihi Daire Baflkanl›¤›na ait 19 Nisan 1973 tarihli “Sivas Kongresi Üyeleri” hakk›ndaki yaz› 43 E.Gümüfl imzal› dilekçeye, Genelkurmay Baflkanl›¤› Harp Tarihi Dairesi Baflkanl›¤›ndan gelen 19 Nisan 1973 tarihli cevaba göre (Atatürk Arflivi Dl.1, Kl 6, Ds 34/5-2, Fihrist 15-3) 44 Ayn› belgeye göre, (Atatürk Arflivi Dl 1, Kl 1, Ds 953-2, Fihrist 58-5) taraftan Mahmut Golo¤lu da Sivas Kongresi’ne Afyonkarahisar’dan yukar›da ad› geçen üç delegenin kat›ld›¤›n› tespit etmifltir.45 ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgali daha önceki iflgalleri geçici gören Anadolu halk› üzerinde derin bir teessür uyand›rm›flt›r. ‹zmir’de bafllayan Yunan iflgalinin çok daha kapsaml› ve y›k›c› olaca¤›n›n herkes fark›ndayd›. ‹zmir’in iflgalini müteakip ‹zmir Reddi ‹lhak Cemiyeti üyelerinden Vas›f ve Mustafa Necati Beyler Afyonkarahisar’a gelirler. Amaçlar› halk› Yunan iflgaline karfl› uyar›p ‹zmir’in iflgalini protesto etmektir. Bunun için bir aç›k hava toplant›s› tertipler ve her ikisi de konuflma yaparlar. Bu geliflmelerle beraber Afyonkarahisar’da k›sa sürede bir Redd-i ‹lhak Cemiyeti kurulur. Daha sonra oluflturulacak olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin temelini teflkil edecek olan bu cemiyet afla¤›daki kiflilerden teflekkül etmiflti: Reis: Muhasebeci Reflit Bey Üyeler: Müftü Hüseyin (Bay›k) Efendi, Gümüflzade Bekir Hoca Efendi Avukat Koço¤lu fiükrü Bey Kesrizade Salih S›tk› Bey Afyonkarahisar’da vücuda getirilen Redd-i ‹lhak Cemiyeti, ‹zmir’in iflgalini protesto maksad›yla haziran ay› ortalar›nda büyük bir miting düzenler. Çobansaliho¤lu ‹smail Bey’in konuflma yapt›¤› bu mitingi ‹talyan subaylar› da takip etmektedir. Daha sonra göndere siyah bayrak çekilir. Koço¤lu fiükrü Bey Hükümet Kona¤› önünde, Haydar Çerçel ‹maret Camii avlusunda, Hoca fiükrü Otpazar› Camii’nde, Nebil Hoca ‹stasyon civar›nda halk› direnifle ça¤›rarak Kuva-y› Milliye hakk›nda bilgi 45 Bkz. Mahmut Golo¤lu, Sivas Kongresi, Ankara 1969, s.73. vermifllerdir.Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye teflkilat› olufltuktan sonra halk silah, yiyecek ve giyecek yard›m›nda bulunmaya bafllam›flt›r.Afyonkarahisar’da kurulan bu Redd-i ‹lhak Cemiyeti daha sonra Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne dönüfltürülmüfltür. Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin önde gelen kiflileri flunlard›: Karahisar-› Sahip Mutasarr›fl›¤› Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reis: Mehmet Said Efendi Azalar: Nakibüleflraf Ömer Efendi Gevikzade (Göbelzade) Hac› Haf›z Efendi Çarkac›zade Niyazi Efendi Terzi Hac› Yusufzade Kamil Efendi Gümüflzade Bekir Efendi Nebizade Mehmet Efendi46 Cemiyet çevre kazalardan gönüllü toplama iflini organize ediyor ve bunlar› silah ve cephanelerle birlikte Kütahya-Uflak cephesine sevk ediyordu.47 Afyonkarahisar Müdafaa-y› Hukuk Cemiyeti’nin, baflta Ankara Müftüsü Mehmet R›fat (Börekçi) olmak üzere yetkili bir grubun ‹stanbul’a karfl› haz›rlad›¤› fetvay› nas›l karfl›lad›¤›, 6 May›s 1920 tarihli ‹rade-i Milliye gazetesinde; Afyonkarahisar Müdafaa-y› Hukuk Cemiyetine atfen “Ankara Müftülü¤ünün i’ta ve Ulemay› ‹slamiye taraf›ndan tedkik ve tasvib buyurulan Fetva-y› fierifenin muvaf›k,.fier’i fierife (uygun) bulundu¤u cemiyetimizin müracaat› mahsusas› üzerine..” en faziletli ulema taraf›ndan tasdik edildi¤i haberi veriliyordu.48 46 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.19 (Eylül 1986) s.12. 47 Faruk fiükrü Yersel, “Müdafaa-y› Hukuk Cemiyeti”, Taflp›nar, nr. 31, Afyon 9 May›s 1935, s.121. 48 Bayram Sakall›, Ankara ve Çevresinde Milli Faaliyetler ve Teflkilatlanma,. Ankara 1998, s.102-106. Anadolu’nun Kilidi AFYON 121 4) Afyonkarahisar Kongresi Milli Mücadele y›llar›nda Afyonkarahisar’daki önemli geliflmelerden biri de 2 A¤ustos 1920’de toplanan ve içeri¤iyle Milli Mücadele’ye tesir eden Afyonkarahisar Kongresi’dir. Konya, Uflak ve Nazilli Müdafaa-i Hukuk Derne¤i temsilcilerinin yan› s›ra Mustafa Kemal’in de kat›ld›¤› Afyonkarahisar Kongresi sonucunda daha önceki kongrelerde bahsi geçen otonomi tezi reddedilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin hukukuna girilmifltir. Milli Mücadele’deki güç birli¤in pekifltirildi¤i kongre ile Bat› Anadolu Kongreler sistemine son nokta konulmufltur.49 Afyonkarahisar Kongresi, Bat› Anadolu kongreler sisteminin sonuncu kongresi olarak özel bir önem tafl›maktad›r. Kongrenin bu önemine ra¤men muhtevas› hakk›nda yeterli belge ve bilgiye maalesef ulafl›lamam›flt›r. Kongreyle ilgili olarak tespit edilebilen en güvenilir bilgiler Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n a¤z›ndan kay›t alt›na girenlerden ibarettir. Mustafa Kemal Pafla 1920 y›l› Temmuz ve A¤ustos ay›nda Bat› Cephesindeki gezisini ve faaliyetleri de¤erlendirirken k›saca Afyonkarahisar Kongresi’ne de de¤inmifltir ve flu bilgileri vermifltir: “...Bundan sonra Afyonkarahisar’a döndük. Orada da halk taraf›ndan ola¤anüstü karfl›land›k. Gösterilerde bulunanlar Büyük Millet Meclisi’ne karfl› içten bir sayg› içerisindeydiler. Ayr›nt›lara girmiyorum ancak Büyük Millet Meclisi’nin çal›flmalar› -ki ba¤›ms›zl›¤›m›z› korumaktan ibaretti- biliniyordu ve buna karfl› içten gösterilerde bulunuyorlard›. Afyonkarahisar’da di¤er hususlarla da u¤rafl›ld›. 49 TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, I 24 Nisan 1920-21 fiubat 1921, Ankara 1985, s.120; Ertan Y›lmaz, “Milli Mücadele’de Bat› Anadolu Yerel Kongreleri ve Afyonkarahisar Kongresi”, IV. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, Afyon 1995, s.263-264. 122 Anadolu’nun Kilidi AFYON Uflak, Nazilli, Afyonkarahisar, Konya Müdafaa-i Hukuk Dernekleri üyelerinden kurulmufl bir kongre yap›ld›. Bu kongreyi açt›k. Genelkurmay baflkan›, genel levaz›m baflkan› ve meclisin haz›r bulunan üyeleri görüflmelere kat›ld›lar. Bu kongrede önerdi¤imiz ve sonuç olarak istedi¤imiz husus flu idi; Müdafaa-i hukuk merkez heyetleri son vekiller heyeti karar›yla mülkiye memuru reislerinin emri alt›nda bulunacaklar ve görev göreceklerdir. Görevleri de memleketin savunulmas› bak›m›ndan komutanlar›n rica edecekleri hususlar› kolaylaflt›rmak ve yerine getirmektir. Bu hususta kongre üyelerinin görüflleri al›narak kabul edildi. Genel kurulda kumandanla temas etmek için baz› esaslar üzerinde anlaflt›ktan ve kendilerine kabul ettirildikten sonra ayr›ld›m.”50 Afyonkarahisar Kongresi ile ilgili olarak Mustafa Kemal Pafla’n›n söyledikleri d›fl›nda dönemin Afyonkarahisar müftüsü Hüseyin Bay›k’›n hat›rat›nda baz› bilgilere rastlamaktay›z: “Birgün Mustafa Kemal, Fevzi Pafla ve maiyetleri Karahisar’a geldiler. Uflak’ta oturan iafle heyeti de Afyon’a gelmiflti. Hükümet kona¤›n›n idare meclisi odas›nda müzakereler bafllad›. Çerkez Ethem’in millet amaline ayk›r› hareket etti¤i, Fahrettin Pafla’ya suikastta dahi bulundu¤u söylendi51. Bunun için Kuva-y› Milliye’nin la¤v› teklifi ileriye sürüldü. Hükümet içinde hükümet gibi ve Kuva-y› Milliye içinde muhtelif cereyanlar olabilece¤i, Çerkez Ethem’in 50 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.41 Temmuz 1988; Latif Dafldemir, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti...”, agm, s.102103. 51 Fahrettin (Altay) Pafla’n›n hat›ralar›nda belirtti¤ine göre; Çerkez Etem kontrolsüz hareketlere bafllam›flt›r. Afyonkarahisar ve Konya havalisinde halka zulüm ederek zorla para ve mal toplamaktad›r. Bu duruma tepki gösteren Fahrettin Pafla ile Etem’in aras› aç›lm›flt›r. Hatta Çerkez Etem’in baz› kiflileri görevlendirerek Fahrettin Pafla’y› öldürtmek istedi¤i gündeme gelir. Fahrettin Pafla, Ethem’in Dumlup›nar ve Afyonkarahisar üzerine yapaca¤› muhtemel bir bask›n› önlemek için Sand›kl›’daki 8. Tümeni gizlice Afyonkarahisar’a getirtti¤ini ve savunma tertibi ald›rd›¤›n› ifade eder. Bkz. “Fahrettin Pafla(Altay)n›n Milli Mücadele Hat›ralar›” Ayn› Dergi, s.93-94. harekat›ndan anlafl›lmaktad›r, deniliyordu. Bu teklifin hükümetten verilen bir emirden ibaret oldu¤u düflünüldüyse de, hükümeti Kuva-y› Milliyelerin do¤urdu¤u cihetle, rüfltünü ispat edinceye kadar, hükümetin en büyük mülkiye memurlar›n›n Kuva-y› Milliye reisi olmas› ve Kuva-y› Milliye’nin hükümete muvanete devam etmesi ve bu suretle bir müddet daha Kuva-y› Milliye’nin la¤vedilmemesi mukabil bir teklif olarak ileriye sürüldü.52 5) Baz› Lojistik Faaliyetler Afyonkarahisar Milli Mücadele’nin bafllang›c›ndan sonuna kadar önemli bir merkez olmufltur. Savafl esnas›ndaki pek çok askeri ve lojistik faaliyetde Afyonkarahisar’›n inkar edilemez bir yeri vard›r. Konya/Bozk›r isyan›n›n bast›r›lmas›ndan sonra Güney Cephesi Komutan› Refet Pafla Akflehir’e kadar olan yerlerdeki birliklerin önemli bir k›sm›n›n Afyonkarahisar’da toplanmas› gerekti¤ini bildirir. Bu istek bölgedeki subaylara iletildikten sonra çevredeki kuvvetler Afyonkarahisar’da toplan›r ve 13 Aral›k 1920 akflam› Yarbay Naz›m (Solak) Bey kumandas›nda Dinar’a do¤ru hareket ederler. Daha sonra Balad›z istasyonu bu kuvvetler taraf›ndan bas›lm›fl ve Demirci Mehmet Efe’nin ikamet etti¤i ‹decik nahiyesine gelinmifltir. Böylece Zeybeklerden oluflan Kuva-y› Milliye birliklerinin tasfiyesinde Afyonkarahisar önemli merkez görevi görmüfltür.53 Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye subaylar›na bir buçuk, üst subaylara ikifler li52 Sar›koyuncu, agm, s.76. Anadolu ve Rumeli’de Gerçeklefltirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyas›, C.IV, Yerel Kongreler (Alaflehir, Nazilli, Mu¤la, Afyon), (Yay.Haz. Haydar Özu¤urlu-‹brahim Birler), Ankara Mart 1994, s.76. 53 Turan Akkoyun, “Kuva-y› Milliye’nin (Zeybeklerin) Tasfiyesi ve Afyon’da Bu Yönde Faaliyetler”, IV. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, 29-30 Eylül 1995, Afyonkarahisar, s.120-121. ra yevmiye, çavufllara onar lira, erlere befler lira maafl ödenmekteydi.54 Afyonkarahisar ve çevresindeki Kuvay› Milliye mensubu erlerin ve bölgede Kuva-y› Milliye hizmetinde kullan›lan hayvanlar›n iafleleri Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri taraf›ndan toplanan paralarla sa¤lanmaktayd›.55 May›s 1920 tarihi itibariyle Afyonkarahisar Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kasas›nda, milli savunma hizmetlerinde kullan›lmak üzere 19.300 kurufl para bulunmaktayd›.56 Afyonkarahisar ve çevresindeki birliklerin silahlar›n›n onar›m›n› yapmak, k›l›ç ve kasatura ihtiyac›n› karfl›lamak için Konya Bat› Anadolu Menzil Müfettiflli¤i emrindeki araba yap›m evi ve Konya’daki di¤er atölyelerdeki tezgahlarla pekifltirilerek silah onar›m evi haline getirilmifl, yeni k›l›ç ve kasatura yap›m› için gerekli malzeme ise demiryolu vagonlar›n›n raylar›n›n dökülmesi suretiyle karfl›lanm›flt›r.57 Ulafl›m alan›nda koordinasyonu daha iyi sa¤layabilmek için di¤er baz› merkezlerle beraber 1920 y›l›nda Afyonkarahisar’da da bir ‹stasyon Komutanl›¤› aç›lm›flt›.58 Yunan iflgal kuvvetleri Afyonkarahisar’› terk etmeden önce ulafl›m sistemlerine büyük zararlar vermifl, özellikle de demiryollar›n› tahrip etmifllerdir. Afyonkarahisar’›n iflgalden kurtulufl tarihi olan 27 A¤ustos akflam› Bat› Cephesi Kurmay Baflkan› Albay As›m (Org.Gündüz) Afyonkarahisar’›n geri al›nd›¤›n›, dolay›s›yla Çobanlar’dan bafllanarak ve gece-gündüz çal›fl›larak k›sa 54 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler (15 May›s 1919-2 Kas›m 1923), Ankara 1975, s.67. 55 Age, s.67. 56 Age, s.88. 57 Age, s.121. 58 Age, s.198. Anadolu’nun Kilidi AFYON 123 sürede demiryolu ulafl›m›n›n sa¤lanmas›n› rica etmifltir. 27/28 A¤ustos gecesi onar›m›n bafllamas›na ve büyük bir gayret gösterilmesine ra¤men Afyonkarahisar’la bu hattaki demiryolu ulafl›m› ancak 6/7 Eylül gecesi sa¤lanabilmifltir. Bu durum Yunanl›lar›n yapt›¤› tahribata bir örnektir.59 Kuva-y› Milliye’nin hasta ve yaral›lar›n›n tedavi edildi¤i merkezlerden birisi de Afyonkarahisar’d›. Hasta ve yaral›lar trenle Denizli ve Afyonkarahisar’a getirilerek tedavi edilmekteydi. Bu amaçla her iki flehirde de hastaneler kurulmufltu. Hatta Afyonkarahisar’daki hastanenin bir bölümü ihtiyaç sebebi ile Alaflehir’e tafl›narak burada hizmet vermifltir. Di¤er taraftan hastanelerle Kuva-y› Milliye mensuplar›n›n ilaç ihtiyaçlar› Afyonkarahisar S›hhiye Deposu’ndan60 karfl›lan›yordu. ‹laçlar›n daha tasarruflu kullan›labilmesi için baz› düzenlemeler de yap›lm›flt›.61 Afyonkarahisar’da bulunan 12 nci Kolordu’ya ait nal ve m›h yap›mevinde nal ve m›h yap›m› için malzeme olarak ifle yaramayan benzin varilleri bile kullan›lm›flt›r.62 12 nci Kolordu’nun hayvan hastanesi bir dönem Bolvadin’e al›nm›fl, daha sonra ise Kolordu merkezi Afyonkarahisar’a getirilmifltir. Bu hastanenin Kolordu’ya çok önemli hizmetleri olmufltur. Benzer bir hastane daha sonra Dinar’da da kurulmufltur.63 59 Age, s.208. 60 Afyonkarahisar S›hhiye Deposu; Çanakkkale muharebeleri s›ras›nda, ‹stanbul’un düflmesi ihtimaline karfl› bir tedbir olarak, ‹stanbul Genel S›hhiye Deposundan Afyonkarahisar’a gönderilmifl olan ilaç ve s›hhi malzemelerle kurulmufltu. Birinci Dünya Svafl›nda ordunun Suriye’den çekilmesi s›ras›nda Halep S›hhiye Deposu ile Y›ld›r›m Ordular›ndan kurtar›labilen 48 vagon s›hhi malzeme de Afyonkarahisar deposuna getirilmifl ve böylece depo ‹stanbul S›hhiye Deposu emrine girmiflti. Bkz. Age, s.515. 61 Age, s.514.. 62 Age, s.592. 63 Age, s.592. 124 Anadolu’nun Kilidi AFYON C) Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin Oluflturulmas›nda Hizmeti Geçen Baz› fiahsiyetler 1) Ömer Lütfi (Argeflo) Bey Afyonkarahisar’da Kuva-y› Milliye’nin kuruluflu aflamas›nda, Garbi Anadolu Kuva-y› Milliye Kumandan› Ali Fuat Pafla, Afyonkarahisar ve çevresini milli bir m›nt›ka addedip kumandanl›¤›na Yirmi üçüncü F›rka Kumandan› Ömer Lütfi (Argeflo)64 Bey’i tayin etmiflti.65 Ömer Lütfi Bey Afyonkarahisar’daki mücadele hareketinin önemli simalar›ndan biriydi. Mondros Mütarekesi’ne ve ‹stanbul Hükümeti’ne muhalif davranarak elindeki silah gücünü muhafazaya çal›flm›fl, iflgaller bafllad›¤›nda birli¤ini Erkmen tepelerine tafl›m›fl, Afyonkarahisar’un sanc›l› günlerinde halka güven vermifltir. Daha sonra Çelikalay müfrezesine silah temin ederek, bu önemli müfrezenin kurulmas›na katk›da bulunmufltur. 23.Tümenin Alaflehir’deki 189. Alay›n›n derhal Afyonkarahisar’a getirilmesi için Harbiye Naz›r› Cemal Pafla’dan 20.12.1920 tarihinde fliddetli bir emir al›nm›fl fakat ‹zmir yak›n›nda bulunan bu alay›n her ihtimale karfl› daha gerilere çekilmesine Tümen Kumandan Vekili Ömer Lütfi Bey itiraz etmifltir.66 64 Ömer Lütfi Bey;1879’da ‹stanbul’da do¤mufltur. Harp akademisini bitirdi. Almanya’da e¤itim gördü. Milli Mücadele bafllar›nda merkezi Afyonkarahisar’da bulunan 23. F›rka komutan›yd›. Milli Mücadelede önemli hizmetlerde bulunmufl, Afyonkarahisar milletvekili olarak parlamentoda görev alm›flt›r. Bkz. Cemal Kutay, Kurtuluflun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar›, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› yay. Ankara 1973, s.54, Niyazi ‹plikçio¤lu, “Bir Büyü¤ümüz”, Beldemiz Dergisi, II, nr. 36, Afyon 1986, s.8; Haydar Çerçel, “Afyonkarahisar’da Müdafaa-y› Hukuk Kurulufl Günlerinde Hat›ralar”, Taflp›nar, nr. 31, Afyonkarahisar 9 May›s 1935, s.115-116 65 Atatürk, Nutuk, I, s.168-169. 66 Altay, age, s.205. 2) fiükrü Hoca ve Çelikalay Afyonkarahisar’daki milli direnifl hareketinin önde gelen isimlerinden birisi de ‹zzet Efendizade ‹smail fiükrü (Çelikalay) Hoca’d›r67. fiükrü Hoca taraf›ndan kurulan milis alay›, Dumlup›nar’da Yunanl›lara karfl› dokuz ay dayanarak, ordumuzun haz›rlanma imkan›n› sa¤layanlardan biri olmufltur. Çetesi ile Afyonkarahisar’da, ‹ngilizlerin muhafazas›ndaki silah ve cephane depolar›n› boflaltm›fl ve da¤lara soba borular›ndan bataryalar kurarak, düflman› aldatmakla, ‹ngilizleri flehri terke mecbur edip, sonra Yunanl›lar’a karfl› Binbirtepeler mevkiinde savunma hatt› tesis etmifltir.68 Çelikalay’›n önde gelen bölük komutanlar› flu kiflilerdir: I.Bölük Yedek Subay Vas›f’›n Ahmet II.Bölük Yedek Subay Hamalo¤lu Safter Bey (Taflp›nar) III.Bölük Yedek Subay fiükrü Ayy›ld›z IV.Bölük Yedek Subay Nas›h Bay›k69 Ad› geçen komutanlar Çelikalay kuvvetlerinin talim ve terbiyesiyle meflgul olurlar. Bu kuvvetler daha sonra Dumlup›nar’a giderler, Oturak ‹stasyonu üzerindeki da¤l›k m›nt›kay› kontrol alt›na alarak bu 67 Çelikalay’›n kurucusu ve kumandan› ‹smail fiükrü Hoca; 1876’da Afyonkarahisar’da do¤du. Dava Vekillerinden Mehmet ‹zzet Efendi’nin o¤ludur. ‹lk ö¤renimini S›byan, orta ö¤renimini de Rüfltiye’de tamamlad›. Daha sonra medrese e¤itimi ald›. Afyonkarahisar Ö¤retmen Okulu’nda ö¤retmenlik ve müdürlük yapt›. Anadolu iflgalleri bafllay›nca Milli Mücadale’ye kat›ld›. Ayr›ca cami kürsülerinde yapt›¤› vaazlar›yla milli hareketin hedefleri konusunda halk› ayd›nlatt›. Ali Sar›koyuncu, Milli Mücadelede Din Adamlar›, II, Ankara 1997, s.79-82; N.‹plikçio¤lu, “Afyon’da Milli Mücadele Bafllarken Çelikalay’›n Kuruluflu”, Beldemiz Dergisi, nr. 6, Afyonkarahisar 1984, s.3-4; Cemal Kutay, age, s.214219. 68 fiükrü Çelikalay, Sebilürreflad, II, nr. 46, s.334-335; Yeni ‹stiklal Gazetesi, 18 Temmuz 1962; ‹hsan Birinci, “Milli Mücadele ‹çin Kurulan Çeteler”, Tarih Mecmuas›, nr. 10, Kas›m 1971 ‹stanbul, s.60. 69 Niyazi ‹plikçio¤lu, “Afyon’da Milli Mücadele Bafllarken Çelikalay’›n Kuruluflu,” Beldemiz Dergisi, S.6, Afyon 1984, s.3-4. Çelikalay›n Bölük Komutanlar›ndan fiükrü Ayy›ld›z ve Kuvvetleri havaliye yerleflirler. Çelikalay’›n kurucusu fiükrü Hoca’n›n yan›nda Yüzbafl› Osman Nuri Bey vard›r.70 Çelikalay daha sonra Konya Delibafl ‹syan›’n›n bast›r›lmas›nda da görev alm›flt›r. Ankara’da ilk meclisin aç›l›fl›nda bizzat Mustafa Kemal fiükrü Hoca’ya; “Haydi Hocam, Afyon’da yapt›¤›n gibi burada da halk› irflat et”. demifltir. fiükrü Hoca’n›n kuvvetleri Çelik Alay ad›yla nam salm›flt›r. Mareflal Fevzi Çakmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ordunun durumuyla ilgili gizli celselerin yap›ld›¤› günlerde geçen bir hat›ras›nda fiükrü Hoca’n›n, Isparta Mebusu Haf›z ‹brahim Efendi ile birlikte kendisiyle görüflmeye geldiklerinden bahseder. Bu görüflmede iki mebus; “Pafla Hazretleri...E¤er lüzum görüyorsan›z ve icap ediyorsa bizler, tensip edece¤iniz m›nt›kalarda yine milli alaylar teflkil edelim ve bafllar›na geçelim. Bunda mahsur görüyorsan›z, üzerinde en çok meflgul olunmas› icap eden yerlerde köy köy dolaflarak asker toplayal›m ve bunlar›n ahz-› asker flubelerine müracaat›n› temin edelim”71. derler. Bu samimi teklifin, meclisteki s›k›nt› ve karamsarl›¤› da¤›tt›¤› görülür. Çelikalay, Yarbay Arif Bey’in kurdu¤u Karakeçili Müfrezeleri ile birlikte önemli baflar›lar göstermifltir. Milli 70 Çelikalay’›n bölük komutanlar›ndan fiükrü Ayy›ld›z, Osman Nuri Bey’in Harbiye’den at›lm›fl bir asker oldu¤unu, Çelikalay’›n komutan muavini olarak görünse de as›l komuta görevini yürüttü¤ünü ifade etmifltir. 71 Cemal Kutay, age, s.218-219. Anadolu’nun Kilidi AFYON 125 Ordu teflkil edilince “Çelikalay” 68. Alay içinde yer alm›flt›r.72 3) Yrb. Bayatl› Arif Bey Afyonkarahisar’daki milli direnifl hareketinin bir di¤er önemli ismi Yarbay Arif Bey73 ve onun kurmufl oldu¤u Karakeçili Milli Müfrezesidir. Yunanl›lar›n ‹zmir’i iflgaline ve burada yapt›klar›na tan›k olan Yrb. Arif Bey, uzun ve meflakkatli bir yolculuktan sonra memleketi olan Afyonkarahi- Yrb. Bayatl› Arif Bey 72 Sar›koyuncu, age, s.83. 73 Afyonkarahisar çevresinde Milli Direniflin öncülerinden olan ve milli mücadelenin en buhranl› günlerinde iç isyanlar›n bast›r›lmas›nda büyük eme¤i geçen Arif Bey 1875’te Harput’ta do¤du. Binbafl› Osman Bey’in o¤ludur. Balkan Harbinde, I. Dünya Savafl›’nda ve Çanakkale Savafl›’nda görev yapt›. Yunanl›lar ‹zmir’i iflgal ederken burada merkez komutan› olarak görev yap›yordu. Yunanl›lara karfl› ilk direnifli bafllatanlardand›r. Niyazi ‹plikçio¤lu, “Milli Mücadelenin Meçhul Kahramanlar›ndan Yrb. Bayatl› Arif Bey ve Ölümü”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri,.Afyon 1994, s.91-93; Kesri, agm, s.123-124. 126 Anadolu’nun Kilidi AFYON sar’a döner. Arif Bey’in Afyonkarahisar’a gelifli ve oluflturdu¤u kuvvetlerle az›nl›klara ve iflgalcilere gözda¤› vermesi halk taraf›ndan memnuniyetle karfl›lan›r. Arif Bey Afyonkarahisar’da 23. F›rka Kumandan› Ömer Lütfi Bey’le iflbirli¤i yaparak gücünü pekifltirmifl, kuvvetleriyle ‹ngiliz iflgal kuvvetlerinin Belediye Gazhanesi’ndeki cephaneli¤ine bir gece bask›n yaparak buradaki silah ve cephaneleri tümen karargah›n›n da merkezi olan Erkmen’e kaç›rarak Milli Mücadele hizmetine kazand›rm›flt›r. Daha sonra Milli Hareketi sürekli baltalamaya çal›flan Afyonkarahisar Mutasarr›f› Mahmut Mahir’i zora baflvurarak flehirden uzaklaflt›rm›flt›r. Arif Bey Afyonkarahisar’a geldi¤inde flehirdeki Redd-i ‹lhak Cemiyeti yeni kurulmufltu. Redd-i ‹lhak Cemiyeti’nin Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne dönüfltürülmesinde Arif Bey’in önemli katk›lar› olmufltur.74 Böylece Afyonkarahisarl›lar Arif Bey’in önderli¤inde Kuva-y› Milliye Teflkilat›n› kurdular. Bu baflar›ya ulafl›lmas›nda Salih Kesri, Haydar Çerçel, Hoca Nebil Efendi, Telgraf memurlar› Hadi ve Ali Beylerin de gayretlerini unutmamak gerekir.75 Yrb. Arif Bey, emrindeki kuvvetlerle bir taraftan Yunan ilerleyiflini durdurmaya çal›fl›yor, di¤er yandan o s›ralar bafl gösteren iç isyanlarla u¤raflmak zorunda kal›yordu. I. Bozk›r Ayaklanmas›’nda süvari bölü¤ünün ve makineli tüfek tak›m›n›n baflar›s›zl›klar› üzerine yetkili makamlar›n ald›¤› tedbirler dahilinde Afyonkarahisar’daki Yarbay Arif (Karakeçili) müfrezesi isyan bölgesinde Seydiflehir’e kayd›r›lm›flt›. Dolay›s›yla Arif Bey ve müfrezesi bu büyük isyan›n bast›r›lmas›na memur edilenler aras›nda yer alm›flt›r.76 Arif Bey, Bozk›r’dan 74 Yusuf Ilgar, age, s.88. 75 Bkz. Recep Çelik, age, s.205; Kesri, agm, s.124-125. 76 Türk ‹stiklal Harbi, C.VI, ‹stiklal Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), Ankara 1974, s.55 vd; N. ‹plikçio¤lu, A. Bozok, A. Çelik, Afyon ve Çevresinde Milli Mücadele Tarihinden Yapraklar, Afyon 2000, s.10. düflman› oyalayarak düzenli milli birliklerin oluflumuna zaman kazand›rmak gibi önemli bir görevi yerine getirmifllerdir. Yarbay Ar›f Bey’in Kuvay-› Milliye Komutan› olarak kulland›¤› mührü (Karahisar ve Havalisi Kuvay-› Milliye Kumandan›) Afyonkarahisar’a geri geldi¤inde Lise binas›nda dalgalanan ‹ngiliz bayra¤›na tahammül edemez ve adamlar›na verdi¤i emirle bayra¤› oradan indirtir.77 Bozk›r Ayaklanmas›’n›n bast›r›lmas›nda gösterdi¤i baflar›dan dolay› Yarbay Arif Bey, ald›¤› emir gere¤i mahiyetindeki 210 atl› ve 55 piyadeden oluflan Karakeçili Müfrezesi ile birlikte Bat› Karadeniz Bölgesindeki ayaklanmalara müdahale etmek için Büyük Millet Meclisi’nin aç›l›fl arifesinde 22 Nisan 1920’de trenle Afyonkarahisar’dan Ankara’ya hareket etmifltir. Yarbay Arif ve müfrezesi Bolu, Düzce, Nall›han ve Beypazar› havalilerinde asilere karfl› büyük baflar›lar kazanm›flt›r. Sert bir asker olarak bilinen ve iç ayaklanmalar›n bast›r›lmas›nda önemli görevler üstlenen Arif Bey, 11/12 May›s 1920 gecesi K›z›lcahamam’da çad›r›nda bir suikaste u¤rayarak flehit edilmifltir.78 Yarbay Arif Bey’in öldürülmesi iç isyanlar› bast›rmaya çal›flan Milli Kuvvetler için oldukça önemli bir kay›pt›r. Milis kuvvetlerin k›sa sürede baflar› kazanmas›, Afyonkarahisar halk›n›n ümitlerini yeflertmifl, kendine güven duymas›n› sa¤lam›flt›r. Daha da önemlisi bu kuvvetler 77 O¤uz, Ayn› Gazete, nr. 1012, Afyon 17 Kas›m 1960. 78 Türk ‹stiklal Harbi, C.VI, s.99-105. D) Büyük Taarruz ve Afyonkarahisar’›n Kurtuluflu Büyük Taarruz, Türk tarihinin dönüm noktalar›ndan biridir. Olas› bir ma¤lubiyet Anadolu’daki Türk egemenli¤ini tehlikeye düflürecekti. Bu strateji savafl›n›n mimar› Mustafa Kemal, orduyu bu önemli savafla büyük bir gizlilik içinde haz›rlam›flt›r. Milli Mücadele’ye son noktay› koyan Büyük Taarruz’un önemli safhalar› Afyonkarahisar topraklar›nda cereyan etmifltir. Sakarya Savafl›’nda oldukça güç kaybeden ve taarruz gücünü yitiren Yunan ordusu Eskiflehir ve Afyonkarahisar bölgesine çekilmiflti. Bu ordu Gemlik körfezinden bafllayarak Eskiflehir ve Afyonkarahisar’›n güney ve kuzeyinden Ege denizine kadar uzanan genifl bir hatta yerleflmiflti. Afyonkarahisar bölgesinde Ah›r da¤›na kadar olan hatta dört tümen ve bir ba¤›ms›z alay ve Yunan Birinci Kolordusu bulunmaktayd›. Ayr›ca Dö¤er taraflar›nda üç tümenli ‹kinci Kolordu ile Uflak’ta bir süvari tümeni ihtiyat olarak tutulmaktayd›. Di¤er taraftan Yunanl›lar Sakarya’dan çekildikten sonra tuttuklar› mevzileri kuvvetli tahkimat ve tel engellerle donatm›fllard›.79 Mustafa Kemal Pafla 17/18 A¤ustos gecesi Ankara’dan ayr›larak Tuz gölü üzerinden otomobille Konya’ya gitti. Onun Ankara’dan ayr›ld›¤›n› bilen birkaç kifli vard›. Onlar’da bu ifli gizli tuttu. Hatta 21 A¤ustos 1922’de Gazi’nin Ankara’da bir çay partisi tertipledi¤i gazete ve ajanslar taraf›ndan duyurulmaktayd›. Halbuki bu tarihten bir gün önce Mustafa Kemal Akflehir’deki Bat› Cephesi Karargâh›’ndayd›. O gün karargâhta dört saat kadar kalan Gazi, Bat› 79 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler, s.493. Anadolu’nun Kilidi AFYON 127 Cephesi Komutan›’na 26 A¤ustos sabah› düflmana taarruz edilmesini emretti. 20/21 A¤ustos gecesi Bat› Cephesi Karargâh›’nda Genelkurmay Baflkan› Fevzi Çakmak, Bat› Cephesi Komutan› ‹smet ‹nönü, Birinci Ordu Komutan› Nureddin ve ‹kinci Ordu Komutan› Yakup fievki Paflalarla bir toplant› yapan Mustafa Kemal Pafla, harita üzerinde taarruz hakk›nda k›sa bir bilgi verdikten sonra taarruz emrini tekrarlam›flt›r.80 Daha sonra ise karargâhlar 24 A¤ustos’da I.Ordu Karargâh›’n›n bulundu¤u fiuhut kasabas›na, ertesi gün de Kocatepe’nin güneybat›s›ndaki Çad›rl› Ordugâh’a nakledilmifltir.81 Taarruz planlar› gizlilik içinde haz›rlanm›flt›r. Bu plana göre; Türk ordusu as›l kuvvetlerini Afyonkarahisar civar›nda Akarçay-Dumlup›nar havzas›na kadar olan sahada toplayacak, ‹zmir demiryolunu kesip düflman›n esas kuvvetlerini imha edecekti. Taarruz planlar› son derece gizli tutuldu¤undan dolay›, Genelkurmay’›n toplant›s›n› sakl› tutmak için Mustafa Kemal ile kurmay heyeti Akflehir’de bir futbol maç› seyretmekteydi.82 Nurettin Pafla’n›n komutas›nda I. Ordu Afyonkarahisar’un güneyinde ve Yakup fievki Pafla’n›n kumanda etti¤i II. Ordu Afyonkarahisar’un kuzeyinde idi. 25/26 A¤ustos 1922 gecesi as›l taarruz kuvvetleri düflman mevziilerine yaklaflt›r›ld›. Aralar›ndaki mesafe 800 ile 1000 metreye kadar düflmüfltü. Beflinci Süvari Kolordusu’nun Ah›r da¤lar›n›n ormanl›k sarp patikalar›ndan geçerek yapt›¤› zorlu yolculuk sonucunda 26 A¤ustos sabah› Birinci Süvari Tümeni Çayhisar’a di¤er tümenler ise Yörük Mezar›’na ulaflm›flt›r. Süvari Kolordusu’nun Ah›r da¤lar›n›n s›k ormanlar›ndaki 80 Tansel, Age, s. 158-159) 81 Tansel, Age, s.159. 82 Aytaç Taflyürek, “Ulusal Kurtulufl Savafl›nda ve Cumhuriyet Döneminde Afyon”, Tarih ‹çinde, Afyon 1982, Afyon 1983, s.48. 128 Anadolu’nun Kilidi AFYON gizli gece ilerleyiflinde Tokufllarl› Haydar A¤a’n›n önemli hizmetleri olmufltur. Haydar A¤a Yörük Mezar›’nda h›zar iflletmektedir. H›zar iflletmek bahanesiyle Haydar A¤a’n›n ormanl›k alanda açt›¤› yollar sayesinde süvari Kolordusu Çukurca’dan Yörük Mezar›’na kadar tam bir emniyet içinde ilerlemifltir. Baflkomutan Gazi Mustafa Kemal, Fevzi, ‹smet ve Nurettin Paflalar da muharebeyi yak›ndan izlemek üzere bölgeye hakim bir nokta olan Kocatepe gözetleme yerine gelmifllerdi.83 Sabah›n erken saatlerinde bafllayan yo¤un topçu atefli taarruzun bafllad›¤›n›n habercisiydi. Mustafa Kemal, bütün paflalara birliklerini cephe hatt›nda yönetmelerini söylemiflti. Taarruz bafllad›ktan k›sa bir süre sonra Kalecik Sivrisi, Belen Tepe, T›naz Tepe ve K›l›nçarslan Tepesi zapt edildi. Hakim tepelerin zapt›n›n sonras›nda 27 A¤ustos 1922 sabah› ortal›k a¤ar›rken bütün cephelerde Türk taarruzu bafllad›. Ö¤leye do¤ru bütün cephe yar›lm›flt›. Çekilmeye bafllayan Yunan kuvvetlerini Birinci Ordu birlikleri takip ediyordu. 27 A¤ustos günü saatler 17.30’u gösterirken Dördüncü Kolordu Sekizinci Tümeniyle 14 ay düflman iflgalinde kalm›fl olan Afyonkarahisar’› ele geçirmifltir.84 Büyük Taarruz’da Türk Topçular› 83 Türk ‹stiklal Harbi, C.VII, ‹dari Faaliyetler, s.494. 84 Age, s.494. Afyonkarahisar halk› kurtar›c›lar›n› büyük bir sevinçle karfl›lar. Herkes sokaklarda, askerlere sar›l›p gözyafl› dökenler, yiyece¤ini askerle paylaflmak için birbiri ile yar›flanlar, su testileriyle yol kenarlar›na dizilmifl yafll› kad›nlar, flehrin muhtelif yerlerindeki yang›nlar› kimse umursam›yor.85 K›saca flehir 14 ay bekledi¤i hürriyeti yafl›yor. Mustafa Kemal k›sa bir süre için karargah›n› Afyonkarahisar’da belediye binas›nda kurmufl, taarruz planlar›n› burada gözden geçirmifltir. Afyonkarahisar’›n al›n›fl›ndan k›sa bir süre sonra flehre gelen Halide Edib vaziyeti flöyle anlat›r: “...Afyon’un yüksek kayal›klar› göründü¤ü zaman, ortal›kta bir tak›m haki renkli gölgeler göze çarp›yordu. Yunanl›lar›n yakm›fl oldu¤u evlerin harabelerinde hala atefl vard›. Karargah bir kaç saat önce Afyon’a girmiflti.... Sokaklar siyahl› insan ça¤layanlar›yla doluydu. Evler ›fl›kl›. Bir kad›n gurubu kumandan›n pencerelerine gözleri dikili duruyor. Aralar›ndan ihtiyar bir kad›n beni yakalayarak iki yana¤›mdan öptü. Ben de onun iki elini öperek bafl›ma koydum. Ondan sonra s›ra ile hepsi boynuma sar›ld›lar. Bu, zaferin temelinin kendileri oldu¤unu hissetmeyen bir gurup. Nihayet Sakarya günlerinden daha büyük bir sofa. Büyük bir masa. Zabitler dolafl›yor. Bir küçük odan›n kap›s› aç›k. Yuvarlak bir masada iki lamba yan›yor. Fevzi Pafla ile Mustafa Kemal Pafla bir harita üzerine e¤ilmifller, bir fleyler konufluyorlar. Mustafa Kemal Pafla’n›n bafl›na yüz günefl birden do¤mufl gibi yüzü parl›yor....”86 Düflman ordular›n›n yok edilmesi dolay›s›yla Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› ve Baflkomutan s›fat›yla 1 Eylül tarihli tarihi emirde birliklere flöyle sesleniyordu: “Türkiye Büyük Millet Meclisi Ordular›:” “Afyonkarahisar-Dumlup›nar Büyük Meydan Savafl›nda zalim ve gururlu bir ordunun as›l kuvvetlerini inan›lmayacak kadar az bir sürede yok ettiniz. Büyük ve soylu milletimizin fedakârl›klar›na lây›k oldu¤unuzu kan›tl›yorsunuz. Sahibimiz olan büyük Türk milleti istikbalinden emin olmaya hakl›d›r. Muharebe meydanlar›ndaki ustal›k ve fedakârl›¤›n›z› yak›ndan görüyor ve izliyorum. Milletimizin hakk›n›zdaki de¤erlendirmesine öncülük etme ödevini ard› ard›na ve ara vermeden yapaca¤›m. Baflkomutanl›¤a önerilerde bulunulmas›n› cephe komutan›na emrettim. Bütün arkadafllar›m›n, Anadolu’da daha baflka meydan muharebeleri verilece¤ini göz önüne alarak ilerlemesini ve herkesin kuvayi akliyesini, yi¤itlik ve yurtseverlik kaynaklar›n› yar›fl›rcas›na esirgemeden vermeye devam eylemesini isterim. Ordular! ‹lk hedefiniz Akdenizdir. ‹leri!”87 Taarruz esnas›nda Yunan Baflkomutan› General Trikopis Gömen köyü yak›nlar›nda Afyonkarahisar’l› Ahmet (Ünlü) Çavufl’un mangas› taraf›ndan esir edilmifltir.88 Yunan esirler Ankara’ya nakledilirken Emirda¤’da konaklarlar. Burada bir yemek esnas›nda Binbafl› Ali Bey, Trikopis’e; Ellerinde kuvvetli bir ordu, arkalar›nda bütün ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir hükümet ve d›fl destek oldu¤u halde, I. Dünya Savafl›’ndan ma¤lup ç›km›fl, silahlar› al›nm›fl ve ordusu da¤›t›lm›fl bir devlete ma¤lup olmalar›n›n sebebini sordu¤unda, Trikopis: “Bunun iki sebebi vard›r; biri maddi di¤eri manevidir. Manevi sebebini ben izah etmeyece¤im, onu tarih 85 Atabek, age, s.404. 86 Halide Edib Ad›var, Türkün Ateflle ‹mtihan› (‹stiklal Savafl› Hat›ralar›), ‹stanbul 1962, s.268-269. 87 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S.80, (A¤ustos 1981), Belge no:1773, s.77. 88 “Afyon’un Kurtuluflu”, Vatan Gazetesi Afyonkarahisar ‹lavesi, 29.04.1953. Anadolu’nun Kilidi AFYON 129 yazacakt›r. Maddi sebebe gelince: Siz benim kolordum cephesinden taarruz ettiniz. Ben, ilk ateflte büyük bir kuvvet karfl›s›nda oldu¤umu anlad›m. Derhal ‹zmir’de bulunan Baflkumandan Hac›anesti’ye telefon ederek durumu anlatt›m ve beni takviye etmesini istedim. Baflkumandan›n bana verdi¤i cevap flu oldu; Türk Ordusunda taarruz kabiliyeti yoktur, bu bir nümayifl taarruzudur, vaziyeti idare ediniz, dedi. Ertesi günü Afyon düfltü, benim nokta-i nazar›m tahakkuk etti ve emrime kuvvet verildi ise de, ifl iflten geçti... Harbin bütün devam› müddetince baflkumandan ‹zmir’den bir ad›m ileri geçmedi. Orduyu ‹zmir’den idare etmeye çal›flt›. Halbuki ben esir olduktan bir saat sonra kendimi Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n huzurunda buldum. Büyüklerin idaresi alt›nda bulunan bir ordu daima muzaffer olur.”89 cevab›n› verir. Trikopis, görevinden azledilen Hac› Anesti’nin yerine Baflkomutanl›k görevine getirildi¤ini esir düfltükten sonra Uflak’ta Mustafa Kemal’den ö¤renmifltir. Yunan Baflkomutan› Hac›anesti bir cephe gezisi sonras› ‹zmir’e döndü¤ünde, bas›n mensuplar›n›n Mustafa Kemal’i görüp görmedi¤ini sormas› üzerine; “ne!.. Mustafa Kemal mi? Öyle bir komutan› tan›m›yorum” deme küstahl›¤›n› gösterdi¤inden k›sa bir süre sonra 10 Eylülde ‹zmir’e giren Mustafa Kemal Pafla, ba- Suvari Kolordusu Yunan Kuvvetlerini Takip Ederken (Eylül 1922) 89 R›fat Erdal, “Bir Yedek Subay›n I. Dünya Savafl› Hat›ralar›”, Tarih Mecmuas›, nr. 9, Ekim 1971, s.77. 130 Anadolu’nun Kilidi AFYON s›n mensuplar›na “on gündür cephedeydim, düflman baflkomutan›n› gördünüz mü?” diye sorarak, savafl›n nas›l kazan›ld›¤›n› ac› bir ders olarak Yunan ordusuna vermiflti.90 Sonuç Afyonkarahisar co¤rafi konumundan dolay› Milli Mücadele’nin kilit noktalar›ndan birisi olmufltur. Milli Direnifl’in en kritik savafllar›n›n bu co¤rafyada geçmesi bunun göstergesidir. Afyonkarahisar ve çevresindeki milis kuvvetlerin direnifli düflman› oyalayarak hem demiryolu ulafl›m›n› k›smen engellemifl hem de halk›n kurtulufl ümitlerini canl› tutarak Ankara’n›n daha rahat hareket etmesine imkan sa¤lam›flt›r. Sebahattin Selek’in belirtti¤ine göre Milli Mücadele s›ras›nda hayat›n› kaybeden 36.239 erin 1.060’› Afyonkarahisar ve kazalar›n›n askerlik flubelerine kay›tl›d›r.91 Bu rakam ülke geneline k›yasland›¤›nda oldukça büyük bir rakamd›r. Afyonkarahisar, XI. As›rdan bugüne kadar kendisine sars›lmaz bir sadakat gösteren hakiki sahiplerinin elinde kalm›flt›r.92 Türk Tarihinin en bunal›ml› dönemlerinden biri olan Milli Mücadele’de önemli bir görev üstlenmifl olan flehrimiz bu görevi baflar›yla yerine getirmifltir. Anadolu’da Türk istiklalinin devam› için büyük bedeller ödemifl olan Afyonkarahisar ve halk›n›n Milli Mücadele’deki yerini, 1923 y›l›nda flehri ziyarete gelen Mustafa Kemal93 flu kalbi cümlelerle ifade etmekteydi. 90 Erhan Demirkulu, “Türk’ün Yunanl›lar’a ve ‹flgal Devletlerine ‹ndirdi¤i fiamar Baflkomutanl›k Meydan Muharebesi”, Türk Dünyas› Tarih Dergisi, nr.8, A¤ustos 1987, s.7. 91 Sabahattin Selek, Anadolu ‹htilali, ‹stanbul 1968, s.111-112. 92 Atabek, age, s.402. 93 Büyük Zaferden bir süre sonra 1923 Y›l› Mart ay›nda Atatürk, efli Latife Han›m’la birlikte Güney Anadolu gezisi dönüflü Afyonkarahisar’a da u¤ram›fl ve flehrin muhtelif yerlerinde konuflmalar yapm›flt›r. Latif Dafldemir, Atatürk’ün Afyonkarahisar Ziyaretleri, Ankara 2002, s.59; Mehmet Önder, “Atatürk’ün Afyonkarahisar gezileri ve ilginç an›lar”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 1993, s.2.) “...Düflman›n her türlü tazyikine ra¤men halk›n yine vatanperverane hissiyat›n› göstermekten kaç›nmad›klar›n› ö¤renmekle iftihar ediyordum. Nihayet bu k›ymettar beldeyi düflmandan kurtarmak ve düflman› vatandan atmak zaman› gelmiflti. Son taarruz vaki oldu. Karah›iar ve Karahisar’›n fedakar, hamiyetli halk›na, aylarca düflman›n zulmünü çeken cefakar ahalisine bir an evvel kavuflmak için flehre girdim. Lakin kendileriyle o zaman temasa meydan kalmad›. Düflman› takip etmek zarureti burada kalmama mani teflkil ediyordu. O günden bu güne muhterem Karahisarl›larla yak›ndan temas etmeyi çok derin ifltiyaklarla arzu ediyordum.... Bir millet güzel fleyler düflünür, insanlar fevkalade ifller yapmaya kabiliyetli kahramanlar bulabilir. Lakin öyle kimseler yaln›z bafllar›na bir fley olamazlar. Me¤er ki bir hissi umuminin bir iradeyi umumiyenin, milletteki bir ihtiyac› umumiyenin amili ifadesi ve mümessili olsunlar. Ben milletin efkar ve hissiyat›na yak›ndan ifa olmaktan, aziz milletimde gördü¤üm kabiliyet ve ihtiyac› ifadeden baflka bir fley yapmad›m. Onun bu kabiliyet ve hissiyat›na olan vukufumla bahtiyar›m..”94 Yunan Askerleri Türk Köylüsüne Ait Mallar› Talan Ederken Türk Askerleri Dinlenirken 94 Tanin Gazetesi, 5 Nisan 1923; Konuflma metni ve di¤er konuflmalar için bkz. Dafldemir, age, s.62 vd. Anadolu’nun Kilidi AFYON 131 VI. CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE AFYON Latif DAfiDEM‹R* “Afyonkarahisâr, son büyük zaferin kilidi oldu, esas› oldu. Afyonkarahisâr, târihî mücâdelemizde unutulmaz parlak bir sayfaya mâlikdir.” Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK (Afyonkarahisâr 21 Ekim 1925) G‹R‹fi: Ulu önder Mustafa Kemal’in de ifade etti¤i gibi, Cumhuriyet tarihimizde önemli bir yere sahip olan Afyonkarahisâr, Malazgirt Meydan Muharebesi ile bafllayan Anadolu’yu fetih hareketleri çerçevesinde Emir Sanduk idaresindeki Türk kuvvetleri taraf›ndan 1077’de Bizans’tan al›narak bir Türk flehri yap›lm›flt›. Afyonkarahisâr’›n Türk flehri olma özelli¤i baz› istisnaî durumlar olmakla beraber Türk Devletleri içerisinde günümüze kadar sürmüfltür. Yani XI. yüzy›ldan XX. yüzy›l bafllar›na kadar kesintisiz olarak süren Türk hakimiyeti, Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’ndan yenik ayr›lmas›ndan yararlanmak isteyen ‹tilâf Devletleri’nin Anadolu’yu paylaflma arzular› neticesinde k›sa süreli de olsa iki kez iflgal ac›s› yaflam›flt›r. Yani flehir, Türk olma özelli¤ini kaybetme tehlikesiyle k›sa aral›klarla iki kez karfl› karfl›ya gelmifltir. Millî Mücâdelede, Anadolu’nun ads›z kahramanlar› Gazi Mustafa Kemal Atatürk Cumhuriyetin ilk y›llar›nda Afyonkarahisar Hükümet Kona¤› ve At Pazar› Meydanl›¤› * Okutman, Ege Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Bölümü. 132 Anadolu’nun Kilidi AFYON önderli¤inde bu topraklarda adeta bir destan yazarak buna imkan vermemifllerdir. Bugün flehrin sembolü haline gelmifl olan Kocatepe, bu mücâdelenin en çetin geçti¤i yer olmas› bak›m›ndan t›pk› bir flahit gibi dimdik ayaktad›r. Bu özelli¤inden ötürü Kocatepe, Afyonkarahisâr tarihinde oldu¤u gibi Türk milletinin hayat›nda da bir dönüm noktas›n›n hakl› sembolü olma gururunu tafl›maktad›r. A) Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyonkarahisâr’›n Siyasi Yap›s› Son y›llarda önemli geliflmeler gösteren Afyonkarahisâr, bilindi¤i gibi gerek, Türk hakimiyetinin bafllad›¤› ilk devirlerde ve gerekse Osmanl›lar döneminde oldukça önemli kültür ve ticaret merkezlerden biriydi. fiehrin bu özelli¤i elde etmesinde en önemli faktör, co¤rafî konumu olarak bilinmesine ra¤men; insan›n›n kanaatkâr ve vefal› olmas› da gözard› edilemeyecek derecede önemli bir etken olmal›. Çal›flkan ve kanaatkâr insanlar›n meydana getirdi¤i bir toplum yap›s›na sahip olan Afyonkarahisâr, Cumhuriyet’in ilk y›llar›na kadar bölgesinde merkezî bir flehir olma özelli¤ini korumaktayd›. Öyle ki, 1950’li y›llarda bile Afyonkarahisâr’dan Manisa’ya, Antalya’ya, Konya’ya, Kütahya ve Ankara’ya kadar lisesi olan ne bir il merkezi, ne de bir ilçe vard›. Onun için, lisesi olan Afyonkarahisâr, çevre illere göre, hem Osmanl› döneminde, hem de Cumhuriyet Türkiyesi’nde önemli bir e¤itim ve kültür merkeziydi. Bu özelli¤ini flehir çok partili hayata geçiflten sonra devrin getirmifl oldu¤u avantajlara ra¤men, 1960’l› y›llardan itibaren yavafl yavafl kaybetme¤e bafllam›fl olmal›1. Çünkü Afyonkarahisâr, gerek XIX. yüzy›l sonlar›n1 Necmettin Türinay, “Afyon’un Çevre ‹ller Karfl›s›ndaki Konumu”, 2. Afynkarahisâr Araflt›rmalar› Sempozyumu, Bildiriler, 3-4 May›s 1991, Afyonkarahisar, s. 9. da gerekse Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulufl y›llar›nda yabanc› sermayenin deste¤iyle gelifltirilen demiryolu politikalar›ndan en fazla istifade eden flehir merkezlerinden biriydi. Bunun yan›s›ra co¤rafî konumunun kendisine sa¤lam›fl oldu¤u bir avantaj sayesinde Afyonkarahisâr, demiryolu politikas›nda oldu¤u gibi karayolu ulafl›m a¤lar›n›n oluflum politikas›nda da en fazla paya sahip olan flehirlerden biri oldu. Ancak bütün bu olumlu geliflmelere ra¤men flehir, yak›n zamanlara kadar y›¤ma a¤aç evlerden oluflan küçük bir kasaba görünümünden kendini kurtaramam›fl idi. Afyonkarahisâr, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda Ali Çetinkaya2 gibi bir devlet adam›n›n samimi gayretleri ile kültürel altyap›s›n›n sa¤laml›¤› sayesinde çevre illere göre her bak›mdan canl› bir ticaret ve kültür merkezi olma hüviyetini korumufltu. Ancak, özellikle 1950’den sonra üretimin pazara ulaflt›¤› ve paran›n yayg›n bir flekilde tedavül arac› olarak kullan›lmaya baflland›¤› dönemlerden sonra, flehirlerin ekonomik konumlar›nda da büyük de¤iflmeler meydana gelmeye bafllad›. Art›k insan›n, toplumun ve ticaret çevrelerinin yüzü, bir mal› daha kolay, daha h›zl› ve daha ucuz nereden temin edebilirim? sorusunun cevab›na göre yön de¤ifltirmeye bafllad›. ‹flte bu e¤ilimlerin oluflmas›yla birlikte Afyonkarahisâr’›n baz› ilçelerinin ve onlara ba¤l› köylerin ekonomileri de il merkezinden ziyade çevre illere do¤ru yön de¤ifltirmeye bafllad›3. 2 Afyonkarahisâr flehir tarihi üzerinde önemli çal›flmalar yay›nlam›fl olan Afyon Kocatepe Üniversitesi, Cumhuriyet döneminin unutulmaz simalar›ndan Ali Çetinkaya ve dönemini de ayr›nt›lar›yla ortaya koymufltur. Ayr›nt›l› bilgi için bkz. Zelkif Polat, Ali Çetinkaya Hayat›, Eserleri, Kiflili¤i ve Devlet Adaml›¤›, AKÜ Yay. Afyon 2002. 3 Mesela bugün Sand›kl›, Dinar ve Dazk›r› Denizli ile Isparta’ya; Emirda¤ Eskiflehir’e, Bolvadin, Çay ve Sultanda¤› ilçeleri de Konya’ya ekonomik iliflkilerini ve ifl bulma imkanlar› ile sa¤l›k hizmetlerini daha yak›n oldu¤u için ayarlam›fl durumdad›r. Anadolu’nun Kilidi AFYON 133 ‹darî yap› olarak Afyonkarahisâr’a ba¤l› fakat co¤rafî yap› olarak çevre il merkezlerine daha yak›n olan bu ilçelerin merkezden uzaklaflmas› flehrin giderek küçülmesine ve de göç vermesine en önemli etken olmal›. 1980’li y›llardan günümüze önemli geliflmeler kaydeden Afyonkarahisâr, çevre illere yönelen ekonomik kaynaklar›n› tekrar flehir merkezine yönlendirmeye yönelik ça¤dafl önlemler almaya bafllam›flt›r. Özellikle 1974’de Maliye Muhase- be Yüksekokulu’nun aç›lmas›yla içedönük yap›s›ndan kurtulmaya bafllayan flehir, 1992’de Afyon Kocatepe Üniversitesi’nin resmen kurulmas›ndan sonra da giderek geliflen ve büyüyen bir yap›ya kavufltu. Afyonkarahisâr’› bugünlere tafl›yan, geliflme ve büyümesine az veya çok katk› sa¤layan yöneticilerini tek tek ele alman›n mümkün olmamas›ndan dolay› afla¤›da görev süreleri ve isimleriyle zikredilmifltir. 1) Cumhuriyet Devri (1920’den Günümüze) Afyonkarahisâr Milletvekilleri4 TBMM I. Dönem Ali Bey (Çetinkaya) Halil Hilmi Efendi (Bozca) ‹smail fiükrü Hoca (Çelikalay) Mehmet fiükrü Bey (Koço¤lu) M. Hulûsi Efendi (Çalgüner) Nebil Efendi (Yurteri) Ömer Lütfi Efendi (Argeflo) Hulûsi Bey TBMM II. Dönem Ali Bey (Çetinkaya) ‹zzet Ulvi Bey (Aykurt) Prof. Kamil Miras Musa Kaz›m Bey (Tunç) Ruflen Eflref Ünayd›n Sad›k Bey TBMM III. Dönem Ali Bey (Çetinkaya) ‹zzet Ulvi Aykurt Ali Haydar Çerçel Musa Kaz›m Tunç Ruflen Eflref Ünayd›n ‹zzet Akosman TBMM IV. Dönem ‹zzet Akosman Ali Çetinkaya Berç Türker Keresteciyan Ali Haydar Çerçel ‹zzet Ulvi Aykurt Cemal Akçin-Mollao¤lu Ruflen Eflref Ünayd›n TBMM V. Dönem Ali Çetinkaya Berç Türker Keresteciyan Cemal Akçin-Mollao¤lu Ali Haydar Çerçel ‹zzet Akosman ‹zzet Ulvi Aykurt Mebrure Gönenç TBMM VI. Dönem Ali Çetinkaya Berç Türker Keresteciyan Cemal Akçin-Mollao¤lu Hamza Erkan Ali Haydar Çerçel ‹zzet Akosman Mebrure Gönenç Prof. fievket Raflit Hatibo¤lu 4 Cumhuriyet Döneminde Afyonkarahisar il yönetiminde bulunmufl kifliler ve ili temsilen görev alm›fl vekillerin özgeçmiflleri ile hizmetleri hakk›nda bkz. 75 Y›lda Yöneticilerimiz, Haz. Dr. ‹.Ünver Nasratt›no¤lu, Mehmet Sarl›k, Afyonkarahisar Belediyesi Yay., Afyonkarahisar 1998, s. 17-102. 134 Anadolu’nun Kilidi AFYON TBMM VII. Dönem Prof. ‹smail Hakk› Baltac›o¤lu Ali Haydar Çerçel Ali Çetinkaya Mebrure Gönenç Dr. Ahmet Hamit Selgil Ali Taflkap›l› Berç Türker Keresteciyan Suad Yurtkoru TBMM XI. Dönem M. R›za Çerçel Arif Demirer Orhan Kökten Kemal Özçoban Mustafa Öztürk Osman Talu Necati Topçuo¤lu Murat Ali Ülgen TBMM VIII. Dönem Sad›k Aldo¤an Mehmet Aflkar Haz›m Bozca Hasan Dinçer fiahin Laçin Kemal Özçoban Dr. Cemal Tunca Ahmet Veziro¤lu Gazi Yi¤itbafl› TBMM XII. Dönem Dr. Halûk Nur Baki Veli Baflaran Hasan Dinçer fievki Güler Mehmet Turgut As›m Y›lmaz TBMM IX. Dönem Abdullah Güler Süleyman Kerman Bekir Oyna¤anl› Kemal Özçoban Ali ‹hsan Sabis Salih Zeki Torfilli Dr. Avni Tan Ahmet Veziro¤lu Gazi Yi¤itbafl› fiükrü Yüzbafl›o¤lu TBMM XIII. Dönem Mustafa Akal›n Osman Attila Mehmet Göbekli fievki Güler Murat Öner Muzaffer Özda¤ Ali ‹hsan Ulubahfli TBMM X. Dönem M. R›za Çerçel Arif Demirer S›tk› Koraltan Kemal Özçoban Saip Özer Osman Talu Hüseyin Tiryakio¤lu Murat Ali Ülgen Gazi Yi¤itbafl› TBMM XIV. Dönem Hasan Dinçer R›za Çerçel fievki Güler Ali ‹hsan Ulubahfli Hamdi Hamamc›o¤lu Süleyman Mutlu Kâz›m Uysal Anadolu’nun Kilidi AFYON 135 TBMM XIX. Dönem ‹smet Attila Baki Durmaz Abdullah Ulutürk Ethem Kelekçi Dr. Gaffar Yak›n Dr. H. ‹brahim Özsoy TBMM XV. Dönem R›za Çerçel fiükrü Yüzbafl›o¤lu Ali ‹hsan Ulubahfli Süleyman Mutlu Dr. Rasim Hanc›o¤lu Dr. Mete Tan ‹brahim Elmal› TBMM XX. Dönem ‹smet Attila Nuri Yabuz Yaman Törüner Doç. Dr. Sait Açba Osman Hazer Dr. H. ‹brahim Özsoy Kubilay Uygun TBMM XVI. Dönem Ali ‹hsan Ulubahfli Dr. Mete Tan ‹smail Ak›n Hasan Akkufl Günefl Öngüt Mehmet Özutku TBMM XVII. Dönem Metin Bal›bey Hamdi Özsoy Nihat Türker Abdullah Alt›ntafl fiükrü Yüzbafl›o¤lu TBMM XXI. Dönem Dr. Mehmet Telek Müjdat Kayayerli Prof. Dr. Abdulkadir Akcan ‹smet Attla Doç. Dr. Sait Açba Dr. H. ‹brahim Özsoy Dr. Gaffar Yak›n TBMM XVIII. Dönem Metin Bal›bey Hamdi Özsoy Nihat Türker Baki Durmaz Abdullah Ulutürk Mustafa K›z›lo¤lu TBMM XXII. Dönem Doç. Dr. Sait Açba Dr. Mahmut Koçak Reyhan Baland› Halil Aydo¤an ‹brahim Hakk› Aflkar Ahmet Koca Halil Ünlütepe 2) Afyonkarahisâr Senatörleri5 TBMM I. Dönem Dr. Rasim Hanc›o¤lu Mustafa Y›lmaz ‹nceo¤lu Celâl Tevfik Karasapan TBMM II. Dönem Musa Kâz›m Karaa¤açl›o¤lu Ahmet Karayi¤it Kemal fienocak T.C. Temsilciler Meclisi As›m Y›lmaz T.C. Kurucu Meclis Üyeleri Erdo¤an Bay›k Orhan Civelek TBMM III. Dönem Musa Kaz›m Karaa¤açl›o¤lu Ahmet Karayi¤it Mustafa Çelik 5 fiehrin yak›n tarihi ile ilgili yaz›l› kaynak ve belgelerde ulaflamad›¤›m›z bilgiler, Afyonkarahisar Kütü¤ü’nün mümkün mertebe eksiksiz ç›kmas› için yak›n ilgi ve katk›lar›n› esirgemeyen Gazeteci-Yazar ‹brahim Küçükkurt ve Afyon Lisesi Tarih Ö¤retmeni ve Afyon Kocatepe Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi emekli Okutman› Niyazi ‹plikçio¤lu’ndan istifade ettik. 136 Anadolu’nun Kilidi AFYON 3) Cumhuriyet Devri Afyonkarahisâr Valileri Devletin illerdeki en üst düzey yöneticisi olan valiler, flah›slar›nda devleti temsil ettiklerinden her iflin takibi ve mesulü olarak görülmüfllerdir. Afyonkarahisâr valileri de bu ba¤lamda, flehrin her türlü sorunlar›nda ilk müracat kap›s› olmufllard›. Nitekim Cumhuriyet döneminin ilk valisi olan Ethem Bey, flehir içme suyu ve elektrik flebekelerinin kurulmas›nda büyük emekleri olmufl bir vali idi. Daha sonra iflbafl›na gelen valilerden Fahrettin Kiper zaman›nda Köy Yard›m Sand›klar› kurulmufl, fidanl›k tesisi kurularak flehrin a¤açland›rmas›na önem vermifl, Ahmet D. Evrendilek zaman›nda; Ali Çetinkaya K›z Enstitüsü, Belediye Park› yap›lm›fl; Hilmi ‹ncesulu döneminde ise, Yüntafl A.fi, Kocatepe yolunun aç›l›fl› ve Çimento Fabrikas›’n›n ilk etütleri yap›lm›flt›r. Cumhuriyetin kurulufl döneminde görev yapm›fl olan valilerin hizmetlerinden k›sa örnekler verdik. Afla¤›da liste halinde verdi¤imiz valiler Afyonkarahisâr’da k›sa veya uzun dönem valilik yapm›fl kifliler olup, flehre az veya çok hizmetleri olmufltur. Ancak burada ayr›nt›l› bilgi vermemize imkan olmad›¤›ndan bu de¤erli valilerin sadece görev süreleri ve isimlerini vermekle yetinece¤iz. ‹smi Ethem Bey (Tuncel) Fahrettin Kiper Fevzi Daldal Ahmet D. Evrendilek Osman Sabri Adal fiefik Bicio¤lu Ziya Tekeli Abidin Özmen Yahya Eryetkin Görev Y›llar› 1923-1927 1927-1931 1931-1932 1932-1940 1940-1941 1941-1946 1948-1950 1950-1951 1951-1953 Hilmi ‹ncesulu fiefik San Nedim Evliya Kâmuran Çuhruk Hüseyin Meydano¤lu Naim Üresin Ethem Boysan Burhanettin Özkul fievket Güres ‹hsan Aras Ahmet Balkan M. Naci Çerezci M. Kemal fienol Kemalettin Gazezo¤lu Lütfü Uraz C. Orhan Mirkelam Mehmet Saraço¤lu ‹hsan Dede A. Ercan Belen Hüsnü Tu¤lu Bekir Aksoy Ali Sakall› Saim Çotur Aykut Ozan Yahya Gür Ahmet Özyurt Muzaffer Dilek 1953-1954 1955 1955-1957 1957 1957-1960 1960 1960-1961 1961-1962 1962-1964 1964-1966 1966-1968 1968 1968-1970 1970-1972 1972-1975 1975-1978 1978-1979 1979-1981 1981-1984 1984-1988 1988-1990 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1995 1995- 2003 2003- 4) Cumhuriyet Devri Afyonkarahisâr Belediye Baflkanlar› 1839 y›l› yeniliklerinden birisi de ‹htisap A¤al›¤› yerine fiehir Eminli¤i kurulmufl olmas›d›r. Yenilik hareketleri birbirini izleyerek oluflturulan yeni mülkî idarî teflkilâtla 1867’de Belediye Meclisleri kurulmufl, böylece bugünkü anlamda ilk belediyeler meydana getirilmiflti. Bu yenileflme hareketinden nasibini alan Afyonkarahisâr’da fiehir Eminlerini saymaz isek, bilinen ilk belediye baflkan› fieyh Mehmet A¤a olmufltu. Hiç flüphesiz bu makama oturanlardan halk›n menfaatlerini düflünmeksizin kendi ç›karlar› Anadolu’nun Kilidi AFYON 137 do¤rultusunda hareket edenler olmufltur. Ancak genellikle az veya çok flehrin geliflmesinde ve büyümesinde katk›lar› olmufltur. Burada teker teker dönemleri ele al›p de¤erlendirmemiz mümkün olmad›¤›ndan, sadece Cumhuriyetin kurulufl döneminde görev yapan Saraç-zâde Halil A¤a ile uzun süre bu görevi yürütmüfl olan Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu’dan k›saca söz edeceyiz. Halil A¤a, okur yazar olmamas›na ra¤men belediye hizmetlerini baflkatibi Kasnako¤lu Tevfik Bey’in yard›m›yla yürüten ve Atatürk’ün hoflland›¤› bir idareciydi. Atatürk o kadar hofllanm›fl olmal› ki; yurt gezilerinde yolu her Afyonkarahisâr’a u¤rad›¤› zaman mutlaka istasyonda treni durdurur, Halil A¤a ile uzun uzun sohbet ettikten sonra yoluna devam ederdi6. Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu ise Tek Parti döneminin de¤iflmez belediye reisi idi. Ali Çetinkaya’n›n deste¤i ile flehirde büyük imar faaliyetlerinde bulunmufltur. Asrî Mezarl›k, Sebze ve Ya¤ Hali, H›d›rl›k’›n a¤açland›r›lmas›, Zafer An›t› ve An›t Park, Vali Kona¤›, Memleket Hastanesi ve Gar Binas› gibi projeler bu hizmetlerinden ilk akla gelenlerdir7. fiehir onun döneminde flekillendi¤inden baz› kamulaflt›rmalar›n yap›lmas› da kaç›n›lmaz olmufltur. Afyonkarahisâr flehrinin yaklafl›k 133 y›ll›k Belediye Teflkilât›n›n baflkanl›klar›n› Cumhuriyetin ilân›n› müteakip üstlenmifl olan baflkanlar› ve görev süreleri afla¤›daki gibidir8: ‹smi Halil A¤a Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu ‹. Kemal Aflkar H. Haflim Tiryakio¤lu Görev Y›llar› 1922- 1929 1929-1940 1941-1945 1946-1947 6 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s. 114. 7 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s. 63. 8 Özmen, a.g.e, s. 84; Ayr›ca kiflilerin özgeçmifl ve görevleri ile ilgili ayr›nt›lar için bkz. 75 Y›lda Yöneticilerimiz, s. 113-126. 138 Anadolu’nun Kilidi AFYON Tevfik ‹sce H. Haflim Tiryakio¤lu Mehmet Arpac›o¤lu Mehmet As›m ‹zmirli Ali Celâl Artüz Hayri Teleko¤lu Ethem Boysan Burhanettin Özkul fievket Güres Mehmet As›m ‹zmirli Haz›m Bozca Sami Öznur Nuri Demirayak Turhan ‹mre Erdal Akar Mehmet Sami Hanc›o¤lu Erdal Akar Hayrettin Barut Abdullah Kaptan 1947-1950 1950-1951 1951-1952 1952-1955 1955-1957 1957-1960 1960-1961 1961-1962 1962-1963 1963-1968 1968-1971 1971-1977 1977-1983 1983-1984 1984-1989 1989-1994 1994-1999 1999-2004 2004- B. Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyonkarahisâr’›n ‹darî Yap›s› XIX. yüzy›l sonlar›nda Afyonkarahisâr Sanca¤›’n›n idarî yap›s›; Karahisar, Bolvadin, fiuhut, Sand›kl›, Çal ve Aziziye (Barç›nl›) kazalar›ndan meydana gelmekteydi. Ancak bunlardan Barç›nl› zaman zaman bölünerek iki kaza haline gelmifl, bazen de isim de¤ifltirmifltir. Di¤er taraftan Çay, Çola ve Oynafl nahiye veya kaza olarak s›k s›k statü de¤ifltirmifl, baz› kazalar da zamanla kaza olma hüviyetlerini kaybetmifllerdir9. Osmanl› Devleti’nin son dönemindeki bu idarî yap›, ayn› zamanda Cumhuriyet dönemi idarî yap›lanman›n da temelini oluflturmufltur. 1924 y›l›nda oluflan yeni idarî yap› ile Karahisâr-› Sâhip Sanca¤› Afyonkarahisâr ad›yla Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin bir vilâyeti olmufltur10. 9 XIX. yüzy›l›n sonlar›nda, daha önce mevcut olan Nevâhî-i Barç›nlu, Karam›k ve Çola-âbâd kazalar› ortadan kalkarken, Çal Kazas› isminde yeni bir kaza oluflmufltur. Bkz. An›larda Afyonkarahisar, (Haz. Muzaffer Uyan) Afyonkocatepe Üniversitesi Yay., Ankara ty (2000), s. 13. 10 Bekir S›tk› Sencer, Tevârih-i Vâfiyât Vakâyi-i Sâire, Afyon Gedik Ahmet Pafla Kütüphanesi, Yazma Eserler nr. 13924, s. 23. (Bu eserler 2000 y›l›nda Ankara Milli Kütüphane’ye gönderilmifltir.) Cumhuriyet dönemi bu ilk ‹darî yap›lanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti: Merkez, Emirda¤, Bolvadin, Dinar ve Sand›kl› olmak üzere 5 kaza 12 nahiye ve 482 köyden meydana gelmekteydi. 1) Cumhuriyetin ‹lk Y›llar›nda Afyonkarahisâr Vilâyeti Kaza ve Nahiye Da¤›l›m› Kaza Merkez Bolvadin Dinar Nahiye Sincanl› fiuhut ‹shakl› Çay Kocaoluk (Dazk›r›) Çölovas› (Haydarl›) Sand›kl› Aziziye (Emirda¤) Bayat Cumhuriyet dönemindeki idarî yap›n›n da¤›l›m›n› ayr›nt›l› olarak 1928 y›l›nda ‹ç ‹flleri Bakanl›¤› (Dâhiliye Nezâreti) taraf›ndan yay›nlanm›fl olan Son Teflkilât-› Milliyede Köylerimizin Adlar› adl› eserde görmek mümkündür. Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki bu milli teflkilâtlanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti’nin 1924 y›l›ndaki 5 kaza, 12 nahiye ve 482 köy olarak teflkil edilmifl olan idarî yap›s›n› korudu¤u görülmektedir11. 2) Kaza ve Nahiyelere Göre Köy Da¤›l›m› Afyonkarahisâr Vilâyeti Merkez Kazas› Çal›fllar K›fllac›k Çatalçeflme Köprülü Çavdarl› Kumartafl Ç›kr›k Kunduzlu Çobanlar Kuzup›nar› Çobanl› Le¤en Deper Mecidiye Dinar Meymenet Do¤anlar Muradlar Döger Nuribey E¤ret Ol›cak Elpirek Orhaniye Erkmen Orhaniye-Kes- Eskieymir tanelik Eytemur Osman Fethibey Osmaniye Filibeli Saadet Gebeceler Sad›k-bey Göynük Salar Hac›be¤li Halimu¤ru Hamidiye Hayranvelisultan Ifl›klar Bav›rd› Bayatc›k Belce Belkaracaviran Bey Bostanl› Bozhöyük Burhaniye Cumali Çak›r 11 Son Teflkilât-› Milliyede Köylerimizin Adlar›, Dâhiliye Nezâreti Nüfus Müdüriyeti Umumiyesi Yay., ‹stanbul 1928, s., 101-110. Sar›k Selimiye Sepsin Servi ‹cadiye Ablak Adabâli Akçin Akviran Alçal› Anbanas Arapl› Afla¤›tand›r› Ayasini Ayval› Sar›caova Seydiler ‹hsaniye Sultaniye ‹scehisâr ‹smâil Susuz Kabaviran Sü¤lün Kad›mürsel Sülümenli Kalecik-i Kebîr Tefrihiye Kalecik-i sagîr Timurlu Karaa¤aç Ümraniye Karaarslan Yenice Karacaahmetsultan Yukar›tand›r› Anadolu’nun Kilidi AFYON 139 Sincanl› Nahiyesi Akcaflar Akviran Ayval› Balmahmud Bolca Boyal› Çal›fllar Çatkuyu Çayhisâr Çobanözü Düza¤aç Elvanpafla Garibce Gezler Güneyi Karacaviran Kayadibi K›l›ncarslan K›n›k K›rka Kumar› Küçükhöyük M›hmar› Nuh Pafla Refladiye Sarayc›k Senir Serban Sinanpafla Tazlar Tokufllar Yörükmezar› fiuhut Nahiyesi A¤in A¤z›kara Alaka Anayurt Arab Ar›zl› Atl›hisâr Ayd›n Balç›khisâr Baflviran Bazlar Bedefl Borni Bozan Çak›rözü Çobankaya Çoru Dadak Efesultan ‹cikli ‹lyasl› ‹nli ‹sal› ‹srail Karaadilli Karacaviran Karl›ksultan Kulak Kürtler Mahmud Malac Selevir Senir fiuhut Teke Uzunp›nar Ünyegaz 140 Anadolu’nun Kilidi AFYON Afyonkarahisâr Vilâyeti Bolvadin Kazas› Merkez Nahiyesi Büyükkaraba¤› Ço¤u Dibevler Diflli Hamidiye Karaba¤›dere Karayokufl Kurucaova Ortakaraba¤› Özburun Yörükkaracaviran ‹shakl› Nahiyesi Akbabal› Çiftlik Çukurcak Dereçine ‹shakl› Karaba¤-i Cedîd Karap›nar-› Türkmen Karap›nar-› Yörük K›rca fiemik Tort Üçkuyu Çay Nahiyesi Akhar›m Armudlu mâ orta Bulan›k Cedîd Çay Deresinek Devedere Ebher Gedil Geneli Kad› Karam›k Karam›kkaracaviran Kizan Mand›ra Orhaniye Pazara¤aç fievikli Yakasinek Afyonkarahisâr Vilâyeti Dinar Kazas› Merkez Nahiyesi Kocaoluk (Dazk›r›) Nahiyesi Akarca Akçaviran Akkeçili Akkoyunlu Afla¤›yenice Avdan Baflçeflme Baflmakç› Bozan Çardak Çekic Çiftlik Dar›c›lar Evciler Hamidiye ‹dris ‹mdadiye K›z›lviran Kocaoluk (Dazk›r›) Mahmudiye Mecidiye Moran Osmaniye Örtülü Sar›kavak Tutluca Yukar›yenice Yüre¤il Ahmetiye H›rka Akça Huri Akçain ‹ncesu Akflar Kabakl› Alacaatl› Kad›lar Arpaarslan Kad›lar-› K›m›ll› Avdak Karahac›l› Bademli Karakap› Bey Kazanp›nar Bulucalan› Keklicek Burakl› K›n›k Burhaniye K›rklar Burunkaya K›z›l Cad› K›z›ll› Ceridyaylas› Kirliler Cumhuriyet Körkuyu Çak›c› Küçürlü Ahurhisâr Karacaviran Çapal› Kürden Avganc›k Karasand›kl› Çayüstük›m›ll› Kürt Cumuo¤lu Kark›n Çülk Mâdenler Çalca Kart› Çürüklü Muradl› Çepni K›n›k Dikici Nurgaz Çorhisâr K›z›k Dikflir Ocakl› Çukurca K›z›lca Diler Okçular Damlar K›z›lviran Do¤anl› Pursma Dav›l Kirter Dombay Seyidmelik Davulga Kland›ras Eber Sofular Dayl›k Kocagöl Eldere Sultaniye Devlethan Kocahisâr Erkenli Tatarl› Dodurga Koçgazi Gökçeli Togayl› Dola Kore Güllice Yaprak Duta¤aç Kozluca Güncelli Yenice Hacan Kozvan Hac›beflirli Yeregiren H›rka Kusura Haydarl› (Çölovas›) Yorgalar Hocalar Küçükbak›rl› Afyonkarahisâr Vilâyeti Sand›kl› Kazas› Merkez Nahiyesi Anadolu’nun Kilidi AFYON 141 Küdeviz So¤ucak Karakoyun Suvermez Macil Sorkun Karayatak fiükraniye Mengüle Susuz Kavlakl› Tez Mentefl fieyhyahfli Keçili Tokluca Mirtaz Türkbelkavak K›l›nçlar Türkmen Muhacirbelkavak Viranc›k K›rkpunar Ümraniye Nasuho¤ludamlar› Ya¤c› Kolançam Vahdetiye Resil Yavafllar Kuruca Veysel Refladiye Yayman Manahor Viran Salt›k Yeniçay Pürnek Yar›kkaya Selçuk Sinekli Yumruca Salihler Yar›mca Sar›höyük Yeniköy Sar›kavak Yukar›aliçokak Sururiye Yukar›pîribeyli S›¤rac›k Yusufa¤a So¤ukkoyun Yüre¤il Afyonkarahisâr Vilâyeti Aziziye Kazas› Merkez Nahiyesi Ablak Daydal› A¤›lc›k Debba¤lar Akviran Demircili Alibeyce Dere Aligan Dikilikaya Arslanl› Elgamiye Afla¤›aliçomak Eskiakviran Afla¤›pîribeyli Eflrefli Avdan Ferikli Bademli Gedikevi Ba¤l›ca Genlik Balcam Gömü Bayat Nahiyesi A¤larca Holuz ‹mrall› Akdere ‹npunar Akhisâr ‹skankuyu Akp›nar Kale Güneysaray Baflara Güvecci Bayat Camiliviran Hamzahac›l› Burhaniye Çatall› Hisâr Çukurkuyu Çayk›flla Horan ‹kizce Derbent Çiftlik ‹lhan Eskigömü Kurudere Da¤›lgan Kald›r›m Güney Macakl› Da¤›n›k Karaa¤aç Han (Hüsrevpafla) Mecidiye Davulga Karacalar Hankaraa¤aç Yaz›l› Bey Burunarkaç 142 Anadolu’nun Kilidi AFYON Kay› Konar› Kozviran Kulapa 3) XX. Yüzy›l›n ‹kinci Yar›s›nda Kaza Nahiye Merkez ‹scehisar Çobanlar Bolvadin Kemerkaya (Ço¤u) Diflliköy Özburun Çay Karacaören Karap›nar Yakasinek Dazk›r› Baflmakç› Polatl› Evciler Dinar Uluköy Hocalar Çölovas› (Haydarl›) Tatarl› Emirda¤ Bayat Davulga Umraniye (Muhacir Akviran) ‹hsaniye Belce Mefle Dö¤er Sand›kl› Karadirek Hocalar Sincanl› Sinanpafla Senir Kasabas› Sultanda¤› Dereçine ‹shakl› ve Çiftlik Karap›nar fiuhut Balç›khisar Karaadilli ‹darî Yap› Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki bu idarî yap›; 1946’da fiuhut, 1953’de Sincanl›, 1958’de Çay ve Sultanda¤› ile 1959’da ‹hsaniye ve Dazk›r› (Kocaoluk nahiyelerinin kaza olmas›yla yeni bir idarî düzenlemeye kavuflmufltur. Afyonkarahisâr Vilâyeti’nin bu yeni idarî teflkilâtlanmas› 1967 y›l› yay›nlar›nda kaza ve nahiye da¤›l›mlar› olmak üzere flöyle görülmektedir12: Kaza Merkez Bolvadin Çay Dazk›r› Dinar Emirda¤ ‹hsaniye Sand›kl› Nahiye ‹scehisar Çobanlar Baflmakç› Uluköy Çölovas› (Haydarl›) Bayat Karadirek Hocalar Sincanl› Sultanda¤› fiuhut 1967 y›l› yay›nlar›nda Afyonkarahisâr Vilâyeti; biri merkez kaza olmak üzere 11 kaza 19 nahiye ve 482 köy olarak görülmektedir. Bu idarî yap›lanma 1971 y›l›na gelindi¤inde, merkez ilçesi ile birlikte 11 kaza, 39 nahiye ve 490 köy olarak de¤iflmektedir13. 12 1967 Afyon ‹l Y›ll›¤, Valilik Yay., Afyonkarahisar 1967, s. 25. 13 Süleyman Gönçer, Afyon ili Tarihi, I, ‹zmir 1971, s. 7-9. Anadolu’nun Kilidi AFYON 143 1980 y›l› verilerine göre Afyon ili ilçe, bucak ve köy da¤›l›m›na gelince; biri merkez olmak üzere 11 ilçe, 9 bucak ve 432 köyden müteflekkil bir idarî yap›lanma görülmektedir. Bu idarî yap›lanma y›llar ilerledikçe giderek nahiye ya da bucaklar›n ilçe, büyük köylerin nüfus oranlar› yükseldikçe nahiye veya bucak olmas›yla yeni yap›lanmalarla devam etmifltir. Bu geliflmenin do¤al bir sonucu olarak da, 1987’de Baflmakç›, 1990’da Hocalar, K›z›lören ve ‹scehisarile 1991’de Çobanlar ve Evciler ilçe olmufltur. Günümüzde ise idarî yap› biri Merkez ilçe olmak üzere 18 ilçe, 108 belediye, 392 köy ve 573 mahalle olarak yeni bir flekil alm›flt›r. Bu yeni idarî yap›lanmaya göre Afyonkarahisâr Vilâyeti Aral›k 2000 tarihi iti- bariyle afla¤›da ayr›nt›l› dökümü yap›ld›¤› gibi yeni bir yap›lanma ile yoluna devam etmektedir C. Cumhuriyet’in ‹lân›ndan Günümüze Afyon’un Yerleflim ve Nüfusu 1) Afyonkarahisar’da Yerleflim ve Demografik Durum Afyon’u ziyâret eden seyyâhlar›n ilk olarak dikkatlerini çeken husûs, flehrin bir Akarçay’›n geçti¤i genifl bir ovan›n bat› kenar›nda, yüksekli¤i 1500 metreyi aflan da¤lar›n do¤u ete¤inde kurulmufl olmas›d›r14. Gerçekten de flehir, kurulufl itibâriyle, ad›n› ald›¤› kale etraf›nda yerleflmifl, sonra da H›d›rl›k Da¤›’n›n etekleriyle Kazankaya ve Ortasivri Tepeleri aras›nda geliflerek, Taflp›nar dereleri boyunca ovaya do¤ru yay›lm›flt›r15. 2000 Y›l›nda Afyon Vilâyeti; Belediye, Köy ve Muhtar Say›lar› Kaynak: Afyonkarahisâr Mahalli ‹dareler Müdürlü¤ü 14 Evliyâ Çelebi, Seyâhat-nâme, IX, Maarif Vekaleti Yay., Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1935, ss. 29-36. 15 “Afyonkarahisar”, ‹nönü Ansiklopedisi, Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara 1946, s. 196-197. 144 Anadolu’nun Kilidi AFYON Afyon’un XIX. yüzy›ldaki bu geliflimini engelleyen faktörler de yok de¤ildi. Bu dönemdeki fiziki büyümeyi engelleyen en önemli faktör, hiç flüphesiz büyük tehlike arz eden yang›nlard›r. Çünkü yerleflim birimlerinde kullan›lan yap› malzemesi ahflap, evlerin de birbirine yak›n infla edilmifl olmas› sebebiyle yang›n, çok çabuk yay›l›yor ve flehri tehdit eder hale geliyordu. Nitekim 1826, 1874, 1890 ve 1902 y›llar›nda meydana gelen yang›nlar, flehrin mahalleleri ve çarfl›s›nda büyük hasara yol açm›flt›r. Bu gibi büyük yang›nlar›n ard›ndan mahallelerde yeni yap›lanmalar›n ortaya ç›km›fl olmas› muhtemeldir. Cumhuriyet dönemiyle birlikte flehirde yeni bir yap›laflman›n bafllad›¤› görülmektedir. ‹stanbul ‹stasyonu ile Silosu, Belediye, K›z Enstitüsü, Postahane, Kad›nana ile Cumhuriyet ‹lkokulu, Çocuk Esirgeme Kurumu, Yeni Hastane ve Hal Binas›, Zafer An›t› ve Numune Fidanl›¤› yap›lm›fl, Halkevi aç›lm›fl, flehrin her yerine su ve elektrik tesisat›n›n da¤›t›m› yap›lm›flt›r16. Zafer An›t›, Belediye ve çevresine yap›lan çeflitli binalar için buradaki Umur Bey Pafla Camii ile civar›ndaki pek çok ev istimlak edilmifl, burada oturan halk›n bir k›sm› Kütahya, ‹z- mir ve Eskiflehir’e göç etmifltir. Di¤er taraftan XX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda flehrin ova k›sm›nda yeni mahalleler kurulmufl ve yerleflim, özellikle yüzy›l sonuna do¤ru, Konya Ovas›’na, Afyon-Ankara-‹stanbul ve ‹zmir güzergâhlar›na do¤ru kaym›flt›r. Bu suretle artan mahalle say›s› günümüzde 79’a ulaflm›flt›r. XX. yüzy›l bafllar›nda Kale çevresinde yerleflime müsait alanlar tamamen dolmufl, bu nedenle flehrin içerisinde kalan mezarl›klar kald›r›larak yeni yerleflim alanlar› oluflturulmufltur. Bu amaçla kald›r›lan mezarl›klar Büyük Kabristan, Cenkçi Mezarl›¤›, ‹maret Külhan Mezarl›¤›, Dedeli Han Mezarl›¤›, Yoncaalt› Mezarl›¤›, Otpazar› Mezarl›¤›, Garipler Mezarl›¤›, Pelavî Kanl› Mezarl›k, Tahtal› Mezarl›¤›, Uzunçarfl› Mezarl›¤›, Orta Sivri Mezarl›¤›, Olucak Mezarl›¤›, Taflp›nar Mezarl›¤›, Dört Direkli Musalla Mezarl›¤›, Kaledibi Mezarl›¤›, Küçük Minare Mezarl›¤›, fiehreküstü Mezarl›¤›, Ermeni Mezarl›¤› ve Yahudi (Ç›f›tlar) Mezarl›¤›’d›r17. 2) Afyonkarahisar’da Nüfus Cumhuriyet dönemi nüfus yap›s›n›n daha sa¤l›kl› de¤erlendirilebilmesi için XX. yüzy›l bafllar›nda Afyonkarahisar 1324 Tarihli Salname’ye Göre Karahisâr-› Sâhip Sanca¤› Nüfus Da¤›l›m› 16 Afyonkarahisar Vilâyeti Tarih ve Co¤rafyas›, Afyon 1943, s. 11. 17 Ayr›nt›l› bilgi için bkz., Yusuf ‹lgar, “Tarih ‹çinde Afyonkarahisar’da Kaybolan Eserlerimiz-II (Medrese, Mektep ve Mezarl›klar)”, 3. Afyonkarahisar Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri 22-24 Ekim 1993 Afyonkarahisar, Afyonkarahisar 1994, s. 218-235. Anadolu’nun Kilidi AFYON 145 nüfusunun bilinmesinde faydal› olacakt›r. 1324 tarihli Hüdâvendigâr Vilâyet Salnamesi’ne göre 1906 y›l›nda Afyonkarahiâr’›n nüfusu 265.469 olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.18 Bu da¤›l›mdan da anlafl›laca¤› üzere, XIX. yüzy›l sonlar› XX. Yüzy›l bafllar›nda Afyonkarahisâr, Ermeni, Yahudi ve az da olsa Rum nüfustan oluflmaktad›r. XX. Yüzy›la kadar gayrimüslimler merkez kaza d›fl›ndaki yerleflimlerde gözlenmemifllerdir. Afyonkarahisar’a gayrimüslimlerin ne zaman ve hangi yolla gelip yerlefltikleri kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, XVI. yüzy›ldan itibaren Ermeni ve Yahudilerin Müslümanlardan ayr› mahallelerde yaflad›klar› bilinmektedir. fiehirde XVI. yüzy›ldan beri var olan bu Ermeni ve Yahudi nüfusun art›fl›, Yahudilerden ziyade Ermenilerde gözlenmektedir. Yüzy›l bafllar›nda bir mahalle olan Ermeni nüfus, yüzy›l sonunda iki mahalleye yükselmifltir. XVII ve XVIII. Yüzy›llarda Türk ve müslüman nüfusta oldu¤u gibi gayri müslim nüfusta da önemli bir art›fl gözlenmemektedir. XIX. yüzy›lda art›fl gösteren gayrimüslimler, flehir merkezinin d›fl›ndaki yerlerde de görülür. Ancak bu yay›lan nüfus içerisinde Ermeniler büyük bir ço¤unlu¤u teflkil ederken, Yahudiler hemen hemen yok olmufl ve az bir miktar olsa da Rum nüfus ortaya ç›km›flt›r. Tanzimat’›n ilân›na kadar gayri müslimler müslümanlardan ayr› mahallelerde yaflarken, Tanzimattan sonra ayn› mahallede birlikte yaflamaya bafllam›fllard›r. Ermeniler genellikle, Kale’nin güney eteklerindeki Adeyze Camii’nin bat› k›sm›ndan Yukar› Pazar Mescidi’nin alt›na, Kubbeli Mescit’nin do¤u k›sm›na ve buradan, Tâc-Ahmet Mahallesi’ni içine alacak flekilde Mevlevîhâne’ye kadar olan bölgede 18 HVS, 1324 senesi, 33. def’a, s. 340-341. 146 Anadolu’nun Kilidi AFYON oturmaktayd›lar. ‹stiklâl Savafl› s›ras›nda Afyonkarahisar Mutasarr›f›’n›n yazd›¤› rapora göre, Yunan iflgalinin son buldu¤u 27 a¤ustos 1922 tarihinde Yunanl›lar, Ermenileri beraberlerinde al›p götürmüfllerdir19. Daha sonra da yap›lan mübadele sonucu flehirde gayri müslim nüfus kalmam›flt›r. Cumhuriyet dönemi Afyon il nüfusuna gelince, bu dönem ile ilgili ilk resmi veri kayna¤›m›z Türkiye Cumhuriyeti Devlet salnamesi’dir Salnameye göre flehir nüfusunda bir azalma gözlenir ki, yaklafl›k olarak 11 y›ll›k bir savafl ortam› yaflayan flehirde bu durum normaldir. Ancak nüfus art›fl› bu tarihten itibaren, gerek do¤al art›fl gerekse, mübadele sonucu yeni yerleflimlerle normalin üzerinde bir seyir izleyebilir. Cumhuriyetin ilân›n› müteakip, il nüfus da¤›l›m› T.C. Devlet Salnamesi’ne göre afla¤›daki gibidir20. 1926-1927 Tarihli T.C. Devlet Salnamesi’ne Göre Karahisâr-› Sâhip Sanca¤› Nüfusu Kaza Karahisar Dinar Sand›kl› Bolvadin Aziziye TOPLAM Nüfus 94.637 40.576 36.480 38.900 43.000 253.593 Tablodan da anlafl›ld›¤› üzere 1906 y›l›nda 265.469 olan nüfus, Osmanl› Devleti’nin kaybetmifl oldu¤u topraklardan gelen nüfusla artmas› gerekirken, 1926’da 253.593’e düflmüfltür. Yani, flehir merkezinde oldu¤u gibi il genelinde de bir nüfus 19Anadolu’da Yunan Zulüm ve Vahfleti, Matbuat Umum Müdürlü¤ü, 2. k›s›m, Ankara 1338, s. 132. 20 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1926-1927, s. 490. gerilemesi olmufltur. Nüfustaki bu büyük düflüfl devletin 1911’den 1922’ye kadar sürekli savafl ortam›nda olmas›ndan kaynaklanm›fl olmal›. Ayr›ca nüfus düflüflünde, savafl ortam›nda verilen kay›plar›n yan›s›ra Afyonkarahisar’dan Yunan iflgali s›ras›nda baflka illere ve kazalara yap›lan göçler ile iflgal sonras› Ermenilerin Yunanl›lar ile birlikte flehirden ayr›lm›fl olmalar› da etkili olmufltur. Lozan sonras› yaflanan nüfus mübadelesi ile Anadolu ve Bat› Trakya’n›n di¤er kentlerinde oldu¤u gibi Afyonkarahisar’da da as›rlar sonra homojen bir nüfus yap›s› meydana gelmifltir. Bugün flehir bu homojen yap›s›n› muhafaza etmektedir. Afyonkarahisar’›n say›m y›llar›na ait kesin nüfusu ile say›m y›llar› aras› nüfus art›fl oran›na gelince: Yukar›daki tablodan da anlafl›laca¤› üzere 1927-1980 y›llar› aras› nüfus ile bu y›llar aras›nda yap›lan nüfus tespitlerine dayan›larak y›ll›k nüfus art›fl oranlar› tespit edilmifltir. Buna göre sürekli bir art›fl e¤iliminde olan nüfus, say›m y›llar›na göre bazen h›zl›, bazen de yavafl bir art›fl h›z› göstermifltir. Say›m y›llar› aras› en yüksek nüfus art›fl› 1950’li y›llarda gözlenirken, en düflük art›fl 1970’li y›llarda yaflanm›flt›r. Afyonkarahisar’›n 1927 y›l›nda, Karahisar ‹lçesi nüfusu 23.367’dir. Karahisar’a ba¤l› nahiye ve köylerde ise; 42.613’ü kad›n, 36.507’si erkek olmak üzere toplam 79.120 nüfus bulunmaktad›r. fiehir merkezi ve merkeze ba¤l› nahiye ve köylerin toplam nüfusu 48.979’u erkek, 53.508’i kad›n olmak üzere toplam 102.487’dir. Say›m Y›llar›na Göre Nüfus ve Say›mlar Aras› Y›ll›k Art›fl Oran›21 Öte yandan Afyonkarahisar ili merkez ilçesi, 1927’den itibaren periyodik olarak nüfus art›fl› belli bir seyir izleyerek normal Y›llar Nüfus Art›fl bir art›fl göstermifltir. Yani resmî nüfus sa- Oran›% y›m sonuç verilerine göre flehir nüfusu; 1927 259.377 1935 299.248 10.92 1980’de 75.000’e ve 1985’te ise 90.000’e 1940 316.034 12.02 ulaflm›flt›r22. 1945 335.609 20.74 Afyonkarahisar ili say›mlar aras› y›ll›k 1950 372.273 17.43 nüfus art›fl h›z› ise 1957 y›l›nda en yüksek 1955 406.166 24.51 de¤er olan % 24.51 olarak tespit olunmufl- 1960 459.115 17.96 tur. 1957-1977 y›llar› aras›nda düflme e¤ili- 1965 502.248 15.28 minde olan Afyonkarahisar ili y›ll›k nüfus 1970 542.111 13.23 art›fl h›z›, son y›llarda yeniden bir art›fl gös- 1975 579.171 6.24 terme e¤ilimine girmifl oldu¤u görülmekte- 1980 597.516 1927 y›l›nda 23.367, 1950’de 30.000’e, 21 Genel Nüfus Say›m› Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri 12.10.1980, ‹li: 03-Afyonkarahisar, B.D.‹.E., s. 3. dir23. 22 Emecen, “Afyonkarahisar”, s. 445. 23 Ekonomik ve Sosyal Göstergeler Afyon, (Haz. T.C. Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü), Ankara 1998, s. 11. Anadolu’nun Kilidi AFYON 147 Afyonkarahisar ‹li 1955-1960 ve 1965 Y›llar›na Ait Nüfus Say›m Sonuçlar›24 Afyonkarahisar ili merkez ilçesinin, 1927 y›l›ndan itibaren periyodik olarak nüfus art›fl›na gelince: 1927 y›l›nda 23.367 olan nüfus, 1950’de 30.000’e, 1980’de 75.000’e, 1985’te ise 90.000’e ulaflm›flt›r25. 1990’da 95.643’e yükselen merkez kaza flehir nüfu- su, 2000 y›l› say›m sonuçlar›na göre 131.260 olmufltur. fiehir nüfusunun son on y›ldaki bu art›fl h›z›n›n sebebi, normal nüfus art›fl›na ilave olan, üniversitenin kurulmas›yla birlikte, d›flar›dan gelen ö¤renci, ö¤retim üyesi ve memurlar›d›r. 24 Afyon ‹l Y›ll›¤› 1967, Valilik Yay›nlar›, ‹stanbul 1968, s. 28. 25 Emecen, “Afyonkarahisar”, s. 445. 148 Anadolu’nun Kilidi AFYON Son y›llarda yap›lan genel nüfus say›m› verileri de ortaya koymaktad›r ki, XX. yüzy›l sonlar›nda dahi Afyonkarahisar nüfusunun % 53’ü k›rsal kesimlerde yaflamaktad›r. fiehir nüfusu ise Merkez, Dinar, Bolvadin ve Sand›kl› gibi belli bafll› ilçe merkezlerde yo¤unlaflmaktad›r. 1950’li y›llardan itibaren kent merkezinden ziyade çevre illere do¤ru yaflanan göç olgusuna ra¤men Afyonkarahisar’da nüfus art›fl h›z›, 1997 genel nüfus say›m› verilerine göre %o 12.1’lik bir art›flla 801.829 kifliye ulaflm›flt›r. Böylece nüfusta meydana gelen mutlak art›fl, ilde istihdam sorununu da gündeme getirmifltir26. 22 Ekim 2000 tarihinde yap›lan genel nüfus say›m›na göre Afyonkarahisar’›n ilçe merkezinde 131.260, merkez ilçeye ba¤l› köylerde 69.236 olmak üzere merkez ilçe genelinde toplam nüfus 200.496’y› bulmaktad›r. ‹lin genel nüfusu ise 846.420 olarak belirlenmifltir. Belirtti¤imiz nüfus say›m sonuçlar›na göre ilçe merkezleri ile köy nüfusu yukar›daki tabloda ayr›nt›l› olarak gösterildi¤i gibidir27. Cumhuriyetin ‹lk Y›llar›nda Yap›lan Halk Evi Binas› 26 Afyon Sanayi Potansiyeli ve Yat›r›m Alanlar› Araflt›rmas›, T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› Araflt›rma Gelifltirme Müdürlü¤ü, Ankara 2000, s. 62. 27 Afyon Valili¤i Brifing Dosyas›, 2000. Anadolu’nun Kilidi AFYON 149 VII. ATATÜRK VE AFYONKARAH‹SAR Latif DAfiDEM‹R* Gazi Mustafa Kemal Pafla; “Uçurumun kenar›nda y›k›k bir ülke... Türlü düflmanlarla kanl› bo¤uflmalar... Y›llarca süren savafl... Ondan sonra, içeride ve d›flar›da sayg› ile tan›nan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar› baflarmak için aras›z devrimler... ‹flte Türk genel devriminin k›sa bir diyemi...”1 diyerek, kurulmakta olan yeni Türk Devleti’nin ebediyete kadar varl›¤›n› sürdürebilmesi için kulluktan vatandafll›k bilincine ulaflmas› gere¤ine inanm›flt›r. Onun için de, ad›na k›saca Atatürk’ün Yurtiçi Gezileri denilen yorucu ve zaman zaman uzun süreli halk› ayd›nlatma seyahatlerine ç›km›flt›r. Cumhuriyet’in kuruluflu ve yeni Türk Devleti’nin ink›lâplarla yeniden inflas› gibi toplumun ça¤dafl medeniyet seviyesine ulaflmas›n› sa¤lamak amac›yla gerçeklefltirdi¤i yeniliklerin tan›t›m› için yurt gezilerine ç›kan Atatürk, bu geziler s›ras›nda u¤rad›¤› her yerde yap›lan ink›lâplar hakk›nda halka sorular yönelterek toplumun de¤iflime bak›fl›n› ö¤renme¤e çal›flm›flt›r. Suallerine olumlu yan›tlar ald›¤›nda memnuniyetini tebessümle ifade ederken, olumsuz cevap ald›¤› veya karfl›l›k alamad›¤› zamanlar ise; bir ö¤retmen edas›yla uzun uzun düflüncelerini anlatarak halk›n anlamas›na özen göstermifltir. Halktan gelen herhangi bir flikayet söz konusu oldu¤unda da Yüce Gazi, meselenin halli konusunda direktifler vererek idareciler ile halk aras›ndaki anlaflmazl›klar›n yerinde çözümünü sa¤lam›fl ve yap›lan ink›lâplar›n halk taraf›ndan kabullenilip-kabullenilmedi¤ini de kontrol etmifltir. *Okutman, Ege Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lâp Tarihi Bölümü. 1 Atatürk’ün 1935 y›l›nda yapm›fl oldu¤u hitaplar›n birisinde bulunan bu söz ve ayr›nt›lar için bkz., Atatürk (Albüm), C.H.P. Yay›nlar›, ‹stanbul 1936. 150 Anadolu’nun Kilidi AFYON Söz konusu ziyaretler, her u¤ran›lan yer için önemli bir an› olarak günümüzde yad edilirken, ziyaretler esnas›nda yaflananlar ve konuflulan konular da Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin temel niteliklerinin daha iyi anlafl›lmas›na ›fl›k tutmaktad›r. Millî Mücâdele, Cumhuriyet’in kuruluflu ve yeni Türk Devleti’nin ink›lâplarla yeniden yap›lanmas› y›llar›nda Atatürk’ün en fazla ziyaret etti¤i yerlerden birisi de hiç kuflkusuz Afyonkarahisâr olmufltur. Atatürk’ün Afyonkarahisâr ziyaretleri, 31 Temmuz 1920 tarihinde bafllam›fl, 20 Kas›m 1937 tarihinde son bulmufltur. Bu tarihler aras›nda k›sa süreli de olsa, trenle gelip-geçmeler d›fl›nda Atatürk, ç›km›fl oldu¤u yurt gezilerinde; Afyonkarahisâr’› 4’ü Milli Mücâdele döneminde olmak üzere toplam 11 kez ziyaret etmifltir. Yol güzergah› üzerinde bulunan ve adeta demiryolu kavflak noktas› olan flehre, Atatürk’ün Yurt Gezileri s›ras›nda gelifl-gidiflleri de eklendi¤i zaman bu say› hayli kabar›k olmaktad›r2. A) Atatürk’ün Milli Mücadele Dönemi Ziyaretleri 1) Afyonkarahisâr’› ‹lk Ziyaret (31 Temmuz - 6 A¤ustos 1920) Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a ilk ziyareti, 31 Temmuz - 6 A¤ustos 1920 tarihleri aras›nda gerçekleflmifltir. Bu ziyaret, 23 Nisan 1920 tarihinde aç›lm›fl olan Büyük Millet Meclisi’nin, Yunan kuvvetlerinin Eskiflehir önlerine kadar ilerlemesine tahammül edemeyerek durumu yerinde tespit ve gerekli önlemlerin al›nmas›n› sa¤lamak 2 Mevcut kaynaklarda yapm›fl oldu¤umuz tespitlere göre Atatürk, Afyonkarahisâr’a 31 kez u¤ram›flt›r. Bu u¤ray›fllardan 11’inde flehri gezmifl ve incelemelerde bulunmufltur. [L.D] amac›yla, bafl›nda Meclis Reisi Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n bulundu¤u bir heyet oluflturarak, Bat› Cephesi’ne yollama karar› ile olmufltur. Meclis’in bu görevlendirmesi ile Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a ilk ziyareti gerçekleflmifltir. 27 Temmuz gecesi Ankara’dan Bat› Cephesi’nde incelemelerde bulunmak üzere Meclis taraf›ndan görevlendirilen heyetle ayr›lan Mustafa Kemal Pafla, Eskiflehir, Afyonkarahisâr üzerinden Uflak’a gitmifllerdir. K›talar› teftifl için 31 Temmuzda ilk defa Afyonkarahisâr’a gelmifl olan Atatürk, 2 A¤ustos 1920 tarihinde Uflak’tan Konya’ya geçerken tekrar flehre u¤ram›fl, bir gece burada kalm›fl, ertesi gün Konya’ya hareket etmifltir. 6 A¤ustos 1920 tarihinde ise Konya dönüflü tekrar flehre u¤ram›fl birkaç saat dinlendikten sonra Kütahya’ya gitmek üzere flehirden ayr›lm›fl olan Atatürk, bu tarihten itibaren Eskiflehir’e her geliflinde Afyonkarahisâr’a da u¤ram›flt›r. Böylece Anadolu’da, Eskiflehir’den sonra Atatürk’ün en çok ziyaret etti¤i flehir, Afyonkarahisâr olmufltur. Büyük Millet Meclisince tayin edilen heyetle bölgeye gelen Mustafa Kemal Pafla, Uflak ve Afyonkarâhisar çevresindeki askeri birlikleri de teftifl etmifl, 31 Temmuz 1920 tarihinde Afyonkarahisâr Kolordu Dairesi’nde subaylara hitaben “... Millet, ba¤›ms›zl›¤›n›n korunmas›ndan ibaret olan hayatî amac›n›n teminini ordudan, ordunun ruhunu oluflturan subaylardan bekler. ‹flte subaylar›n yüce olan görevi budur.”3 temeline dayal› bir konuflma yapm›flt›r. Uflak ve Afyonkarâhisar çevresindeki askeri birlikleri teftiflten sonra Mustafa Kemal Pafla, Büyük Millet Meclis Heyeti ile Uflak üzerinden 2 A¤ustos 1920 tarihinde 3 Utkan Kocatürk, Do¤umundan Ölümüne Kadar Kaynakçal› Atatürk Günlü¤ü, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara 1999, s. 227; ‹hsan Günefl, “Atatürk’ün Bilinmeyen Bir Konuflmas›”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Dergisi, Say›, 5, Ankara 1986, s. 463-465. Afyonkarahisâr halk›yla ilk defa buluflmufltur4. O günü yaflayanlardan emekli ö¤retmen Yahya Özp›nar, Mahir Erkmen ve Niyazi Genel an›lar›nda Atatürk’ün, Afyonkarahisâr Belediyesi’nde halkla yap›lan sohbet esnas›nda; Uflak’a girmek üzere olan düflman›n Afyonkarahisâr’a da gelmesinin çok muhtemel oldu¤unu belirtti¤ini nakletmifllerdir5. Atatürk’ün Meclis Gizli Celse Zab›tlar›’nda yer alan ifadelerine göre: “… Afyonkarahisâr’›na döndük. Orada da yeni teflekkül etmekte bulunan birtak›m k›taat› teftifl ettik... … Uflak, Nazilli, Afyonkarahisâr, Konya Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri âzas›ndan bir kongre yap›ld›. Bu kongreyi küflat ettik. Levaz›mat-› Umumiye Reisi, Erkân-› Harbiye-i Umumumiye Reisi ve haz›r bilmeclis âzas›ndan bir k›sm› icra-y› müzakerat ettiler. Bu kongrede tavsiye etti¤imiz ve binnetice talep etti¤imiz hukuk flu idi: Müdafaa-i Hukuk Heyeti merkeziyeleri son heyet-i vekile karariyle rüesa-y› memurun-i mülkiyenin taht-› riyasetinde ve taht-› emrinde bulunacaklar ve ifa-y› vazife edeceklerdir. Vazifeleri de müdafaa-i memleket hususunda mes’ul kumandanlar›n kendilerine rica edece¤i hususat› teshil etmek ve bu esasta kendilerinin de kanaatleri tahsil edilmek suretiyle kabul edildi…” fleklinde olmufltur6. Afyonkarahisâr Kongresi, Atatürk’ün Meclis konuflmas›na göre, Bat› Anadolu Müdafa-i Hukuk cemiyetlerinin Ankara’y› tan›d›¤› ve Ankara Hükümeti’nin emrine düzenli ordu birlikleri fleklinde girme karar› ald›¤› bir kongredir. 4 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤› Arflivi [ATASE] ‹stiklâl Harbi Koleksiyonu [‹SH], 836/177. 5 Mehmet S. Aygen-Muzaffer Görktan, Atatürk Afyonda (Atatürk’ün Afyon’a Geliflleri), Türkeli Yay., Afyon 1982, s. 8-9. 6 TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, I, [24 Nisan 1336 (1920) – 21 fiubat 1336 (1921)], Türkiye ‹fl Bankas› Yay., Ankara 1985, s. 120; Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Oturumlar›nda Sorunlar ve Görüfller, (Yay. Haz. Raflit Metel), Tarihi Araflt›rmalar Vakf›, ‹stanbul 1990, s. 123-124. Anadolu’nun Kilidi AFYON 151 2) Bolvadin ve Çay ‹stasyonu Ziyareti (9-16 Aral›k 1921) Atatürk, Adana’dan gelen Franklin Bouillon’la görüflmek için yan›nda Hariciye Vekili Yusuf Kemal (Tengirflek) ile Erkan-› Harbiye Miralay› Arif Beylerle Akflehir’e giderken Bat› Cephesi 1. ve 2. Ordu komutanlar› Ali ‹hsan Pafla ve Yakup fievki Pafla ile Bolvadin’de görüflmüfltür. Bu görüflmede Atatürk, hem cephenin durumunu ö¤renmek, hem de olmas› muhtemel görünen bir konferansta Türk taraf›n›n üstünlü¤ünü ortaya koyacak bir harekat hakk›nda ordu komutanlar›n›n görüfllerini almak istemifltir7. Bolvadin Ziyareti (9 Aral›k 1921): 7 Aral›k 1921 tarihli ordu birliklerine gönderilen telgrafla Atatürk ve beraberindekilerin 9 Aral›k 1921 tarihinde Emirda¤ üzerinden Bolvadin’e gelece¤i duyulunca Bolvadin halk› çocu¤u ve yafll›s›yla k›fl›n so¤u¤una ra¤men, Bolvadin Lisesi ve Devlet Hastanesi aras›nda toplanarak, Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Pafla’y› karfl›lam›flt›r8. Belediyede yenilen akflam yeme¤inin ard›ndan flehrin ileri gelenleriyle görüflmeler yapan Mustafa Kemal Pafla, kutsal davan›n baflar›ya ulaflaca¤›na olan inanc›n› anlatm›fl, Bolvadin eflraf›n›n ayr›lmas›ndan sonra da ayn› binadaki Yakup fievki Pafla’n›n odas›na geçilerek, I. Ordu Komutan› Ali ‹hsan Pafla, II. Ordu Komutan› Yakup fievki Pafla, IV. Kolordu Komutan› Kemalettin Sami Bey, Erkan-› Harp Miralay› Arif Bey ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ile 7 Kocatürk, a.g.e., s. 272. 8 O günleri yaflayanlardan Nuri Gümüfl ve Atatürk’e çiçek sunan ö¤renci olan Yüksek ziraat mühendisi Alaaddin Gümüflo¤lu’nun hat›ralar›ndan aktaran, Muharrem Bayar, Anadolu’nun En eski fiehirlerinden Bolvadin’in Tarihi I, Ankara 1996, s. 270-274. 152 Anadolu’nun Kilidi AFYON Büyük Taarruz planlar› üzerinde bir toplant› yapm›flt›r9. Geceyi Bolvadin’de geçiren Pafla, ertesi gün Çay ‹stasyonu’ndan Akflehir’e gitmifltir. 3) Atatürk’ün Aziziye (Emirda¤) ve Bolvadin Ziyaretleri (10-31 Mart 1922) Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n bu ziyaretleri hakk›nda döneme ait çeflitli kaynaklarda eksik ve bir iki sat›r bilgiye rastlan›rken, Bat› Cephesi I. Ordu Kumandan› Ali ‹hsan Pafla’n›n “Harp Hat›ralar›m” adl› eserinde genifl bilgi bulmak mümkündür. “Birkaç gün evvel Bolvadin’e gelmifl olan Mustafa Kemal Pafla böbrek sanc›s›ndan ›st›rap çekme¤e bafllam›fl; kendisini ziyaret etmek istemifltim. Ist›rab› artt›¤›ndan 14 Martta Akflehir’e gitmek mecburiyetinde kald›¤›n› ve Çay ‹stasyonu’ndan hareket ederken görüflmek imkân› bulundu¤unu yaverime telefonla söylemifllerdi. Isparta Hastahanesi’nde mütehass›s Binbafl› ‹hsan Arif Bey’in bütün aletleriyle beraber Akflehir’e gelmesini istemifller. O gün Çay ‹stasyonu’na gittim ve Baflkumandanla görüflerek flifa temennisinde bulundum. Mustafa Kemal Pafla iyi olduktan sonra bizim cepheye gelece¤ini söyleyerek Akflehir’e hareket etti. Kendisini hastal›k sebebiyle hayli sararm›fl gördüm.”10 Hastal›¤› hafifleyen Mustafa Kemal Pafla, 26-28 Mart 1922 tarihleri aras›nda Bolvadin-Aziziye taraflar›nda incelemeler yapm›fl düflman ordusunun tekrar harekete geçme ihtimaline karfl›l›k Çay’daki Birinci Ordu Karargah› ve ‹kinci Ordu’nun 4. Kolordu m›nt›kas›n› teftifl gayesiyle 28 Mart 1922 tarihinde de yan›nda ‹smet Pafla, Rus Sefiri Aralof, Azerbaycan Sefiri ‹brahim Abilof, yaverler ve katiplerle birlikte Çay’a gelmifltir. 9 Ali ‹hsan Sâbis, Harp Hat›ralar›m 5, Nehir Yay›nlar›, ‹stanbul 1993, s. 317-324. 10 Sabis, Harp Hat›ralar›m, s. 237-238. Atatürk, Rus Sefiri Aralof, Azerbaycan Sefiri ‹brahim Abilof, yaverler ve katiplerle birlikte Çay’a gelmifltir. Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal ve beraberindeki heyet, askeri törenle karfl›lanm›fl, teftifl sonucunda askerin durumundan memnun kalm›fl, yan›ndaki zevatla birlikte Akflehir’e dönmeden önce I. Ordu Komutan› Ali ‹hsan Pafla taraf›ndan II. ‹nönü Zaferi’nin y›ldönümünü kutlama törenlerine davet edilmifltir. ‹kinci ‹nönü Muharebesi’nin kazan›lmas›ndan sonra bafllayan taarruz haz›rl›klar›n›n merkezi olarak seçilmifl olan Akflehir’e giden heyet 30 Mart 1922 tarihindeki kutlama törenlerine kat›lmak üzere Çay’a gelmifllerdir11. Gazi Mustafa Kemal ve beraberindekiler I. Ordu Karargah› merkezinde akflama kadar yap›lan bütün tören ve e¤lencelere kat›lm›fl ve geceyi Çay’da geçirmifllerdir. 31 Mart 1922 Sal› günü, o günün an›s›na foto¤raflar çektirdikten sonra Akflehir’e dönmüfllerdr12. 11 Sabis, Harp Hat›ralar›m, s. 259-261. 12 Sabis, Harp Hat›ralar›m, s. 259-265. 4) Atatürk’ün Büyük Taarruz ‹çin fiuhut ve Afyonkarahisâr Ziyaretleri (24-30 A¤ustos 1922) Sakarya Savafl›’ndan sonra, kamuoyunda ve TBMM’nde taarruz için sab›rs›zl›k bafl gösterince Gazi Mustafa Kemal Pafla, 4 Mart 1922 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin gizli oturumunda: “Ordumuzun karar›, taarruzdur. Fakat bu taarruzu tehir ediyoruz. Sebebi, haz›rl›¤›m›z› tamamen bitirmeye biraz daha zaman laz›md›r. Yar›m haz›rl›kla, yar›m tedbirlerle yap›lacak taarruz, hiç taarruz etmemekten çok daha kötüdür” diyerek bir taraftan zihinlerdeki flüpheyi giderme¤e çal›fl›rken, di¤er taraftan da orduyu son zaferi sa¤layacak büyük bir taarruz için haz›rl›yordu. Tasarlanan taarruz plân› Atatürk’ün ifadesiyle: “Düflündü¤ümüz, ordular›m›z›n ana kuvvetlerini düflman cephesinin bir kanad›nda ve mümkün oldu¤u kadar d›fl kanad›nda toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermekti. Bunun için elveriflli buldu¤umuz durum, ana kuvvetlerimizi, düflman›n Afyonkarahisâr yak›nlar›nda bulunan sa¤ kanat grubu, güneyinde ve Akarçay ile Dumlup›nar hizas›na kadar olan alanlarda toplamakt›. Düflman›n en hassas ve önemli noktas› oras›yd›. Çabuk ve kesin sonuç almak, düflman› bu kanad›ndan vurmakla mümkündü. Bat› Cephesi Komutan› ‹smet Pafla ve Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla, bu bak›mdan gerekti¤i gibi bizzat incelemeler yapm›fllard›. Hareket ve taarruz plân›m›z çok önceden tespit edilmiflti.”13 20 A¤ustos 1922 Pazar akflam› Ankara’dan habersizce Akflehir’e gelen Gazi Mustafa Kemal Pafla, Bat› Cephesi Karargâh›’na Ordu komutanlar›n› ça¤›rarak görüflmelerde bulunmufl, görüflmeler sonunda 13 Atatürk, Ayn› Eser, 897-898. Anadolu’nun Kilidi AFYON 153 Atatürk Büyük Taarruzu Yönetiyor. taarruzun 26 A¤ustos sabah› yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r14. Oysa ki gazeteler Atatürk’ün ayn› tarihte Çankaya Köflkü’nde bir çay ziyafeti vermekte oldu¤unu haber vermekteydi. Belli ki gazetelerde yer alan “Çay Ziyafeti” haberi büyük gizlilik içerisinde yürütülen taarruz haz›rl›klar›n›n bir parças›yd›15. 25 A¤ustos 1922 akflam› Baflkomutan, Afyonkarahisâr’›n fiuhut kasabas›nda bir köy evinde Yaver Muzaffer Bey’den topçu ve cephane miktar› hakk›nda ald›¤› bilgiye göre taarruzdan önce yap›lacak toplu ve sürekli topçu ateflinin ancak üç dört saat devam ettirilebilece¤ini ortaya koymufltur. Bunun üzerine Gazi Pafla, iki taraf›n arazi üzerindeki durumlar›n› gösteren harita üzerinde genel durumu bir kere daha incelemifl, yaverine Dö¤er mevkii ile Dumlup›nar aras›ndaki mesafeyi ölçtürmüfl, elindeki kalemle bu noktaya birkaç kere vurarak; - Dö¤er, dö¤er; fakat dövemeyeceklerdir. Buradaki kuvvetleri hareketsiz kalmaya mahkûmdur. kelimeleri dökülüyor. Yaveri Muzaffer Bey’e: 14 Fahrettin Altay, ‹stiklâl Harbimizde Suvari Kolordusu, ‹nsel Kitabevi (Cumhuriyet Matbaas›), Yay›n yeri Yok, 1949, s. 42. 15 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 20 A¤ustos 1922. 154 Anadolu’nun Kilidi AFYON Atatürk Kocatepe’de. - Hadi haritalar› topla, hareket ediyoruz diyor. Kocatepe’nin eteklerinde Çad›rl› Ordugâh kurulur. Son bir kere haz›rl›klar gözden geçirildikten sonra yaverine: - Haz›r m›s›n›z? diye soruyor. Olumlu cevap al›nca, henüz bozulmam›fl olan portatif karyolas›n›n üzerinden tabanca ve kemerini al›p kuflanan Mustafa Kemal Pafla, Kocatepe’ye ç›kt›¤›nda; -Allah, Türk milletini ve ordusunu koruyacakt›r! diye m›r›ldan›yor. Tarih 26 A¤ustos 1922 sabah Baflkomutan gözetleme dürbününün bafl›nda, düflman tahkimat›n› seyrederken topçular›m›z atefle bafll›yor... O, büyük bir so¤ukkanl›l›kla: - Tek mermi kal›ncaya kadar atefle devam edilecektir, emrini veriyor ve ekliyor: “Cephane ikmalini düflmandan yapaca¤›z.” Akflam olmak üzeredir... Dâhi Komutan etraf›na bakarak: - Yar›n ö¤leden sonra Afyon’da olaca¤›z diyor. O anda herkes flüphe ve tereddütle birbirinin yüzüne bak›yor; fakat ertesi gün, yani 27 A¤ustos günü ö¤leden sonra hep beraber Afyon’dad›rlar16. 27 A¤ustos Pazar sabah›, Türk Ordusu bütün cephelerde yeniden taarruza geçmifl, Afyonkarahisâr zaferin müjdecisi olmufl ve Baflkomutanl›k Karargâh› ile Bat› Cephesi Komutanl›¤› Afyonkarahisâr Belediyesi’ne tafl›nm›flt›r. Nihayet 30 A¤ustos... Baflkomutan otomobiline biniyor. fiimdi Zafertepe diye an›lan yere do¤ru inme emrini veriyor. Birinci Ordu Komutan› Nurettin Pafla: - Paflam atefl hatt›na iniyorsunuz diyor. Cevap veriyor: - Siz burada kal›n›z! Birdenbire, “Allah, Allah!..” sesleri yükseliyor. O anda Büyük Komutan, elindeki sigaray› at›yor; aya¤a kalk›yor. Eliyle muharebe alan›n› göstererek ba¤›r›yor: - Hac› Anesti, ma¤rur kumandan! Neredesin, gel de ordular›n› kurtar! 17 Ertesi gün sabah›n erken saatlerinde muharebe alan›n› dolafl›yor. Gördü¤ü manzara karfl›s›nda: - Bu manzara insanl›¤› utand›rabilir, fakat meflru müdafaam›z için buna mecbur olduk. Türkler, baflka milletlerin vatan›nda böyle bir harekete teflebbüs etmezler diyor. Biraz ileride toplar›n aras›nda yerde bir Yunan bayra¤› görüyor; eliyle iflaret ederek emrediyor: - Bir milletin istiklâl alâmetidir (sembolüdür). Düflman›n da olsa ona hürmet etmek lâz›md›r. Bayra¤› yerden kald›r›p topun üzerine koyunuz.18 30 A¤ustos’un gerçek anlam›n› ve önemini Büyük Zafer’in ikinci y›l dönümünde Dumlup›nar’›n Çal tepesinde yap›lan törende Atatürk’ün: “Hiç flüphe etmemelidir ki, yeni Türk Devleti’nin, genç Türk Cumhuriyeti’nin temeli burada kuvvetlendirildi, ebedî hayat› burada taçland›r›ld›. Bu sahada akan Türk kanlar›, bu semada uçan flehit ruhlar› devlet ve cumhuriyetimizin ebedî muhaf›zlar›d›r.” sözlerinde görürüz19. B) Atatürk’ün Milli Mücadele Sonras› Ziyaretleri Büyük Zafer’den sonra Gazi Mustafa Kemal Pafla ve Efli Latife Han›m’›n Afyonkarahisâr ziyaretleri, 23 Mart 1923 tarihinde halk›n “Gazimiz” – “Kurtar›c›m›z” – “Yafla-Varol” sesleri aras›nda resmi görevliler, yöneticiler, ö¤renciler ve büyük bir halk kitlesi taraf›ndan sevgi, sayg› ve coflku gösterileriyle bafllam›flt›r20. Atatürk’ün Afyonkarahisâr’a yapm›fl oldu¤u bu 7-8 saatlik ziyaret, dönemin bas›n›nda da genifl olarak yer alm›flt›r21. 16 Salih Bozok-Cemil S. Bozok, Hep Atatürk’ün Yan›nda, Ça¤dafl Yay›nlar›, ‹stanbul 1985, s. 195-203; Hasan R›za Soyak, Atatürk’ten Hat›ralar I, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1973, s. 134-136. 17 Türklerin taarruz etmeyeceklerine inanm›fl olan Yunan Baflkomutan› Hac› Anesti, izinli olarak geldi¤i ‹zmir’de gazetecilere: “Karfl›mda Mustafa Kemal diye birini göremedim.” demifltir. 18 Soyak, a.g.e., s. 134-136. 19 Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924; http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/agustos/6.htm 20 Ertu¤rul Zekai Ökte, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Yurtiçi Gezileri (1922-1931) I, Tarihi Araflt›rmalar Vakf› Yay., ‹stanbul 2000, s. 174-181. 21 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2 Nisan 1923, nr. 779; Tanin Gazetesi, 5 Nisan 1923, nr. 174. Anadolu’nun Kilidi AFYON 155 Atatürk’ün Afyon’da Karfl›lan›fl› Belediye Binas› Önünde Halka Hitap Ederken. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nin baflyazar› ‹smail Habib Sevük’ün kaleminden o heyecanl› günün haberi flu flekilde yap›lm›flt›r:22 “Büyük Gazi Afyonkarahisâr’›nda Elli Bin Kiflilik Bir Halk Kitlesi Aras›nda ve Gençli¤in Samimi Aguflunda ‹ken Pafla Hazretleri halk karfl›s›nda millet o felâketlere, mukadderat›n› flunun, bunun eline verdi¤i, flunun, bunun esiri oldu¤u için u¤rad›; diyordu, Afyonkarahisâr’›n münevver bir hocas› da: ‘Rabbena hakk› içün saltanat-› ferdiyyeye tarafdar olanlar› biz Karahisârl›lar kahr ve mahv edece¤iz’ ahdinde bulunuyordu” Bütün meydan›, sokaklar›, evlerin pencerelerini, damlar›n üstünü dolduran onbinlerce halk›n “Yaflas›n” sadalar› ve sevinç gözyafllar› alk›fl tufanlar› içinde kendisi için haz›rlanm›fl olan arabaya binen Pafla Hazretleri ile Latife Han›m iki saat kadar ikametgahlar›nda istirahat ettikten sonra Türk Oca¤›’ndaki çay ziyafetine kat›lm›fl, memleket meseleleri hakk›nda bir saatten fazla gençlerle samimi bir sohbet içinde bütün sorulara cevap vererek gençleri ayd›nlatan Pafla Hazretleri ile efli Latife Han›m Oca¤›n hat›ra defterine günün anlam ve önemi hakk›nda görüfllerini yazm›fllard›r. Pafla hazretleri Afyonkarahisâr belediyesinde halk ile bir müddet hasb›halden sonra istasyona23 gitmifl ve ertesi günü ö¤leye yak›n halk›n emsâlsiz ve coflkun karfl›lama ve tezâhürat› içinde Kütahya’ya varm›fllard›r24. Efli Latife Han›m’la Birlikte 22 ‹smail Habib Sevük, “Büyük Gazi Afyonkarahisâr’›nda Elli Bin Kiflilik Bir Halk Kitlesi Aras›nda ve Gençli¤in Samimi Aguflunda iken”, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2 Nisan 1923 (nr. 779) sayfa 3-4. 156 Anadolu’nun Kilidi AFYON 23 Bugün Afyonkarahisâr’da ‹zmir ve ‹stanbul ‹stasyonu olmak üzere iki adet istasyon bulunmaktad›r. Burada zikredilen istasyon bugün kullan›lmayan ve Mecidiye Mahallesi taraf›nda yer alan ‹zmir ‹stasyonu’dur. 24 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 2 Nisan 1923, nr. 779, s. 3-4; ‹smail Habib Sevük, O zamanlar (1920-1923), Kültür Bakanl›¤› yay., Ankara 1981, s. 287-294. C) Cumhuriyet’in ‹lân› ve ‹nk›lâplar Sürecindeki Ziyaretleri 1) 30 A¤ustos 1924 Afyonkarahisâr Ziyareti Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ‹çiflleri Bakanl›¤›, idari ifllerin daha kolay yürütülmesi amac›yla 6 Kas›m 1920 tarihinde Bat› Anadolu’da yeni bir idari yap›lanmaya gitmifltir. Bu idarî yap›ya göre önceden, Kütahya Sanca¤›’n›n Alt›ntafl Nâhiyesi’ne ba¤l› bulunan Dumlup›nar’›n da dahil oldu¤u 12 köy Dâhiliye Vekili Refet imzal› Dahiliye Vekâleti emri ile Karahisâr Sanca¤›’n›n Sinan Pafla Nâhiyesi’ne ba¤lanm›flt›r25. Bu sebeple Atatürk’ün, Dumlup›nar gezisi Afyonkarahisâr ziyaretleri içerisinde yer alm›flt›r. 15 May›s 1919 tarihinde Yunan ordusunun ‹zmir’e ç›kmas›yla bafllayan, masum Türk halk›n› görülmedik iflkencelere tabi tutan köy, kasaba ve flehirlerini yak›p y›karak k›sa zamanda hemen hemen Bat› Anadolu’nun tamam›n› iflgal eden düflman kuvvetleri karfl›s›nda Türk ordusunun 30 A¤ustos 1922 günü kazand›¤› Dumlup›nar Meydan Muharebesi, ikinci y›l›nda muhteflem bir törenle kutlanm›flt›r. Bu sebeple Dumlup›nar’da Karfl›lan›fl›. 25 ATASE. ‹SH. 851/129. Dumlup›nar’da Karfl›lan›fl›. Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal ve efli Latife Han›m’›n 1924 y›l› “Sonbahar Gezisi”nin ilk dura¤› Dumlup›nar olmufltur. Gezinin bu aflamas› “fiehit Asker Abidesi”nin temelinin at›lmas› ve Çalköy çevresinde yap›lacak törene bizzat baflkanl›k yapmas› amac›n› tafl›maktayd›. Gazi Mustafa Kemal Pafla ile Latife Han›m taraf›ndan temeli at›lan “Meçhul fiehit Abidesi”nin yan› bafl›ndaki levhada: “Meçhul flehidin lisan›ndan büyük Gazi’ye: ‹ki sene evvel flurac›kta Sevr Muahedesi’ni y›rtan k›l›c›n›z Sakaryalar›, Dumlup›narlar› flan ve fleref-i milli Türkün tarihi olan ‹nönü’ye ithaf eylemiflti. Zaman geldi ki flehameti siyasiyenizle de eski ve yeni dünyalar Türkün azamet-i hakk›n› terennüme bafllad›lar. Dünya hep böyle ekanim-i milliyeye bakt›kça mecma-› ervah olan flu gördü¤ünüz flehitlik ebediyen flad olacak, millet hat›ras›n› bafl›n›n de¤il nur-u hüda gibi kalbinin içinde tafl›yacakt›r.” cümleleri yaz›l› flehit mezar› ziyaret edilerek, Fatihalar ithaflar ve gözyafllar› döküldükten sonra konuflmalar›n yap›laca¤› yere geçilmifltir26. ‹lk konuflma Genelkurmay Baflkan› Fevzi Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›r. O’nu üniversite ad›na ‹smail Hakk› Bey’in, daha sonra bas›n ad›na Kars Milletvekili A¤ao¤lu Ahmet Bey’in, Türk Ocaklar› ad›na ‹stanbul Milletvekili Hamdullah Suphi Bey’in, Ö¤retmenler Birli¤i ad›na Nüzhet 26 Ökte, a.g.e., s. 250. Anadolu’nun Kilidi AFYON 157 fiehit Sancaktar An›t›n›n Temel Atma Töreninde Aatürk’ün Konuflmas› (30 A¤›ustos 1924) Haflim Bey’in, Yarg› ad›na Muhiddin Baha Bey’in, Sporcular ad›na Ali Sami Bey’in, K›z›lay ad›na Akil Muhtar Bey’in ve son olarak da Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na Baflkan Fethi Bey’in konuflmalar› takip etmifltir. Bundan sonra kürsüye gelen Gazi Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan: “A¤ustos’un 31. günü günefl henüz do¤mufltu ki, yine bu Çalköy’ünde, y›k›k bir evin avlusu içinde ‹smet Pafla ve Fevzi Pafla ile bulufltuk. K›r›k ka¤n› arabalar›n›n döfleme ve otlar›na iliflerek bundan sonraki durumu inceledik. Kazand›¤›m›z meydan muharebelerinin bütün seferi sona erdirebilecek bir büyüklük ve önemde oldu¤unda görüfl birli¤ine vard›k. fiimdi Bursa yönünde çekilen düflman kuvvetlerini yok etmekle birlikte bütün as›l ordu ile birlikte durmaks›z›n ‹zmir’e yürüyecektik. Efendiler, Bugünden sonra ‹zmir’de “Akdeniz”i, Mudanya’da “Marmara”y› görmek için 8-9 günlük bir zaman yeterli gelmifltir. … 158 Anadolu’nun Kilidi AFYON … Efendiler, harp, muharebe, nihayet meydan muharebesi yaln›z karfl› karfl›ya gelen iki ordunun çarp›flmas› de¤ildir. Milletlerin çarp›flmas›d›r. Meydan muharebesi milletlerin bütün varl›klar›yla, ilim ve teknik alan›ndaki düzeyleriyle, ahlaklar›yla, kültürleriyle, özetle maddi manevi güç ve erdemleriyle ve her türlü araçlar›yla çarp›flt›¤› bir s›nav alan›d›r. Bu alanda çarp›flan milletlerin gerçek kuvvet ve de¤erleri ölçülür. Sonuç yaln›z bedeni kuvvetlerin de¤il, bütün kuvvetlerin, özellikle ahlaki ve kültürel kuvvetin üstünlü¤ünü gerçekleflme düzeyine vard›r›r. Bu nedenle meydan muharebesinde yenilen taraf milletçe ve memleketçe, bütün maddi ve manevi varl›¤›yla ma¤lup say›l›r. … Bu çok büyük zaferin çeflitli etkileri içinde en önemlisi ve yücesi Türk milletinin kay›ts›z flarts›z egemenli¤ini eline alm›fl olmas›d›r. Bu olay›n tarihimizde ve bütün dünyada ne büyük, ne verimli bir ink›lap oldu¤unu aç›klamaya gerek görmem… Efendiler, Milli egemenlik öyle bir nurdur ki, onun karfl›s›nda zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, yok olur. Milletlerin esaretleri üzerine kurulmufl kurumlar her tarafta y›k›lmaya mahkumdurlar. Avrupa’n›n ortas›nda, ta do¤unun öbür ucundaki binlerce y›ll›k memleketlere bakacak olursak, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun hak etti¤i talihi daha güzel anlayabiliriz… As›rlardan beri Türkiye’yi yönetenler çok fleyler düflünmüfllerdir; fakat yaln›z bir fleyi düflünmemifllerdir: Türkiye’yi. Bu düflüncesizlik yüzünden Türk vatan›n›n, Türk milletinin u¤rad›¤› zararlar› ancak bir tarzda karfl›layabiliriz: O da art›k Türkiye’de, Türkiye’den baflka bir fley düflünmemek. Ancak bu düflünceyle hareket ederek her türlü güvenlik, kurtulufl ve mutluluk hedeflerine ulaflabiliriz. … Bizim milletimiz vatan› için, hürriyet ve egemenli¤i için fedakar bir halkt›r; bunu kan›tlad›. Milletimiz yapt›¤› ink›lab›n da k›skanç bir savunucusudur. Benli¤inde bu erdemler yerleflmifl bir milleti yürümekte oldu¤u do¤ru yoldan hiç kimse ve hiçbir kuvvet al›koyamaz. Efendiler, Milletimiz egemenli¤ini eline ald›¤› gün, en karanl›k felaketlerin, en derin uçurumun kenar›nda bulundu¤unu bilmeyen kalmam›flt›r. Maddi kuvveti y›prat›lm›fl, savunma vas›talar› elinden al›nm›fl, manevi hayat›, kutsal sayd›klar› sald›r›ya u¤ram›fl ac› bir durumda bulunuyordu. Bütün bunlara ra¤men varl›¤›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› kurtarmaya karar verdi. Bu karar›nda baflar›l› olabilmek için, bütün milletin kendisine bir hedef ve hareket tespit etmesi gerekiyordu. Bütün milletin, o hedef üzerinde ne olursa olsun baflar›l› olmay› gaye ve emel kabul etmesi gerekiyordu. Milletin bütün varl›¤›yla, bütün özverisiyle, bütün inanc›yla o hedefe beraber yürümesi ve her durumda baflar›l› olmas› gerekiyordu. Efendiler, o hedef buras› idi. Gaye ve emel olan baflar› burada elde olunan zaferdi. Efendiler, Milletimiz bundan sonraki çal›flmalar›nda da baflar›l› olabilmek için, milli hedefini bütün aç›kl›k ve kesinlikle, bütün vatandafllar›n gözlerinde ve vicdan›nda tüm parlakl›¤› ile tespit etmifl bulunuyor. ‹sterseniz benim burada hedef dedi¤im fleyi, siz milletin mefkuresi olarak adland›r›n›z. Fakat bu ad› verirken dikkat ediniz ki, hayali bir anlama kendimizi kapt›rmayal›m. Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkuresi dünyada tam anlam›yla medeni bir toplum olmakt›r. Bilirsiniz ki, dünyada her toplumun varl›¤›, de¤eri, hürriyet ve ba¤›ms›zl›k hakk›, sahip oldu¤u ve yapaca¤› medeni eserlerle orant›l›d›r. Medeni eser meydana getirme yetene¤inden yoksun olan kavimler, hürriyet ve ba¤›ms›zl›klar›ndan soyut b›rak›lmaya mahkumdurlar. ‹nsanl›k tarihi bafltan bafla bu dedi¤imi kuvvetlendirmektedir. Medeniyet yolunda yürümek ve baflar›l› olmak hayat flart›d›r. Bu yol üzerinde duraklayanlar veya bu yol üzerinde ileriye de¤il geriye bakmak cehalet ve yan›lg›s›nda bulunanlar, medeniyetin coflan seli alt›nda bo¤ulmaya mahkumdurlar… Gençler, Cesaretimizi güçlendiren ve devam ettiren sizlersiniz. Siz almakta oldu¤unuz e¤itim ve kültür ile, insanl›¤›n üstün özelliklerinin, vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en de¤erli örne¤i olacaks›n›z. Ey yükselen yeni nesil!... Gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk; onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz. Arkadafllar, bu savafl ve flehadet diyar›n› terk ederken “fiehit Askeri” hep birlikte sayg› ve hürmetle selamlayal›m.” temeline dayal› tarihi konuflma yap›lm›flt›r27. Nutkun bitiminde, sonu gelmeyen coflkun alk›fl aras›nda Gazi Pafla kürsüden indi ve çad›rlar›na geçti. Bu s›rada muharebe alanlar›n› inleten top sesleri duyulmaya baflland›. Tören askeri birliklerin çok parlak bir geçit resmi ile sona erdi.28 27 Atatürk’ün Dumlup›nar Gezisinin ayr›nt›lar› için bak›n›z: Yunus Nadi, “Dumlup›nar Yolunda Fethi Bey’in, Trende Baflmuharririmize Taarruzumuza Takaddüm Eden Sulh Teflebbüslerini Anlat›yor (Baflmuharririmizin . ‹ntib_at ve ihtisasât›)”, Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924. 28 Konuflman›n Osmanl›ca tam metni için bkz. Gazi Pafla’n›n, “30 A¤ustos”u Canland›ran Büyük Nutku, Cumhuriyet Gazetesi, 31 A¤ustos 1924 s. 1; Baflkomundan Meydan Muharebesi Devri Senevi Merasimi, Hakimiyet-i Milliye Matbaas›, Ankara 1924; Konuflman›n sadelefltirilmifl tam metni için bkz. Ökte, a.g.e., s. 251-258; Konuflman›n transkribe edilmifl tam metni için bkz. Suat Akgül, a.g.e., s. 37-40; Anadolu’nun Kilidi AFYON 159 2) 16-21 Ekim 1925 Afyonkarahisâr Ziyareti Gazi Mustafa Kemal Pafla Uflak’tan sonra Afyonkarahisâr’a hareket etmifl, yol üzerindeki bütün istasyonlarda meflalelerle bekleyen köylüler trenin duraklamas›yla birlikte Gazi Pafla’ya coflkulu sevgi gösterilerinde bulunmufllard›r. Balmahmut ‹stasyonu’nda bekleyen halk›n tamam› bafl›na flapkalar giyerek Gazi Pafla’lar›n› bu k›yafetle karfl›lamaya özen göstermifllerdir. Gazi Hazretleri’nin özel treni Afyonkarahisâr [‹zmir] ‹stasyonu’na geldi¤inde havan›n hayli kararm›fl olmas›na ra¤men büyük bir kalabal›k taraf›ndan karfl›lanm›flt›r. Vaktin hayli geç olmas›na ra¤men kendisini bekleyenleri k›rmam›fl olan Gazi Hazretleri trenden inerek halk› selâmlam›fl, gelen heyetlerle görüflerek halk›n rahats›z olmamas›n› istemifllerdir. Konya dönüflü Afyonkarahisâr’a gelifl sözü veren Gazi Pafla saat 03.30’da Konya’ya hareket etmifllerdir. 21 Ekim 1925 tarihinde Konya dönüflü Kale’den toplar at›larak karfl›lanan Gazi’nin Afyonkarahisâr’da karfl›lan›fl ve flehri ziyaretlerini; 22 Teflrinievvel (Ekim) 1925 tarihli Cumhuriyet Gazetesi ikinci sayfas›ndan “Reis-i Cumhur Hazretleri’nin Afyon’daki Nutuklar›” bafll›¤›yla okuyuculara duyurmufltur. Gazete muhabiri k›sa olarak u¤ran›lan mekanlar hakk›nda bilgiler verdikten sonra Atatürk’ün yapm›fl oldu¤u konuflmalardan “Afyonkarahisâr son büyük zaferin kilidi oldu, esas› oldu” fleklinde al›nt›lar yapmak suretiyle Afyonkarahisâr’›n Milli Mücâdele tarihimizdeki önemini ön plâna ç›karm›flt›r29. Ulusal bas›n›n k›sa k›sa al›nt›larla duyurmufl oldu¤u Büyük Gazi’nin konuflmalar› yerel bas›nda ayr›nt›l› olarak yer alm›flt›r. 29 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Teflrinievvel 1925, nr. 1559, s. 2. 160 Anadolu’nun Kilidi AFYON Afyonkarahisâr ‹kaz Matbaas›nda bas›lan ayl›k meslek dergisi Afyonkarahisâr’›nda Nur Mecmuas› Atatürk’ün bu ziyaretini ayr›nt›l› “Gazi Memleketimizde” bafll›¤›yla vermifltir. Günün heyecan› ve halk›n yüce kurtar›c›lar›n› nas›l karfl›lad›klar›n› o günün ifadeleriyle aynen vermeyi uygun gördük30: “Daha akflamdan herkes birbirine candan soruyordu: Gaziyi yar›n sabah saat kaç da aram›zda bulaca¤›z?!” Konya’ya arz-› ta’zimât için giden hey’etden gelen telgraf derhal bütün halk taraf›ndan ö¤renilmiflti. Herkes birbirine müjdeliyordu. Bu haber büyük bir sevinçle karfl›land›. Sabahleyin güneflle beraber memlekette bir bayram bafllad›. Kad›n, erkek, çoluk çocuk, bütün halk hükümet civar›n›, istasyon caddesini doldurmufltu. Bilhassa Cumhuriyet’in k›z ve erkek talebeleri nazar-› dikkati calip zarif bir vakar ile orta mektep binas›nda toplan›yorlard›. Bütün gözler, istikbal Türkiye’sini temsil eden bu cumhuriyet yavrular›nda idi. Bir aral›k demiryolu üzerinde duman göründü, tren geliyordu, herkes istasyona yetiflilemeyece¤inden endifle ediyordu. Çok geçmedi bunun k›lavuz treni oldu¤u anlafl›ld›. Bütün mektepliler ve halk asabi bir faaliyetle ellerinde bayraklar›yla yola dizildiler. Her mektep, her esnaf kendisine tahsis edilen yerde ahz u mevk›_etmek için acele ediyordu. Çok sürmeden bütün Karahisâr istasyon yolunda topland›. Saat on, tren göründü, hiçkimse yerinden oynam›yor, yaln›z bütün gözler Gazi’nin trenini takip ediyordu. Tren istasyona girdi¤inde, Kalede toplar at›larak resmi selâm ifa edildi. Pafla trenden inip halk›n aras›na girince, Pafla sadalar›yla, alk›fl tufan›yla karfl›land›. Herkes arz› hürmet için alk›fllar flapka sallamak suretiyle devam ediyorlard›. 30 Afyonkarahisâr’›nda Nur, Ayl›k meslek mecmuas›, Teflrinisani 1431[1341] (1925), nr. 26, s. 15-16. Gazi bütün halk›n hal ve hat›r›n› sorarak, sa¤a sola iltifat ederek a¤›r a¤›r ilerliyor, her geçti¤i yerden çiçek ve konfeti at›l›yordu. Yolun yar›s›na gelindi¤inde evvelce ihzar edilen arabaya bindiler. Bütün halk araba atlar›yla yar›fl edercesine kofluflma¤a bafllad›. Halk›n nehaciminden araba ilerleyemiyordu. Bütün Karahisâr, ortada Gazi’nin arabas› oldu¤u halde, Hükümet Kona¤› önünde topland›. Gazi Hükümet Kona¤›’n› ziyaret ettikten sonra Belediyeye teflrif ettiler. Pek az sonra tertip olunan sofraya oturdular. Çay ziyafeti verilmiflti. Pafla’n›n nüfuzlu nazarlar› belediyenin salonunda dolafl›yordu31. Türk Oca¤› ve memleket nam›na güzide gençlerimizden ‹smail Kemal (Aflkar) Bey flu sözleri söyledi: … Büyük Gazi, tarihte iki Mustafa Kemal vard›r. Birisi ölen Türk milletine hayat veren ‹stiklâl kahraman› asker Mustafa Kemal Pafla! O Mustafa Kemal, son büyük eserini bugün beraber bulundu¤umuz flu civardan bafllayarak, on üç gün zarf›nda Akdeniz k›y›lar›na ikmal etti… Pafla, ikinci Mustafa Kemal sensin. Sen diyor idin ki: Bu millet refah istiyor, ilim ve irfan istiyor, medeniyet istiyor evet Pafla biz istiyoruz ki dima¤›m›z ilim ve irfan›n nurlar›yla ayd›nlans›n. …Büyük rehber! Sen bu yeni Türk medeniyetinin nurusun. Deha gözden taflan bu nurdur ki Türk yurdunu ayd›nlatacak Türk medeniyeti yolunu gösterecek e¤er Türk medeniyeti tevakkuf ederse, gerilerse bundan sizin dehan›z mesuldür. Sen tarihin mal›s›n vazifelerin henüz bitmemifltir. Tarih sizin hakk›n›zdaki hükmünü bu vazifelerinizi ifadan sonra verecektir.” Bunun üzerine Gazi flu mukabelede bulundu: 31 Sözkonusu bina; belediyenin eski, bugünkü Zafer Müzesi binas›d›r. – Afyonkarahisâr’›n muhterem ahalisi taraf›ndan hakk›mda izhar olunan bu samimi hissiyata, yap›lan bu coflkun tezahürata arz-› flükran eylerim. Halk›n hissiyat›n› tercüme eden genç arkadafl›m›z›n sözlerinden çok mütehassis oldum. Bilhassa kendilerine bir noktadan dolay› teflekkür edece¤im. O da vazifenin henüz bitmemifl oldu¤unu ihtar etmesidir… Arkadafllar, bu vazife bitmeyecektir. Ben toprak olduktan sonra dahi devam edecektir. Ben ise sevine sevine bütün mevcudiyetimi bu kutsi vazifeye hasr edece¤im ve onun yüksek mesuliyetini deruhte etmekle mesut olaca¤›m. … Afyonkarahisâr son büyük zaferin kilidi oldu, esas› oldu. Afyonkarahisâr’› tarih-i milliyemizde, tarih mücadelat›m›zda unutulmaz, parlak bir sahifeye maliktir. Burada, buran›n aziz halk› ile beraber bulunmaktan duydu¤um zevk ve saadet büyüktür. Bana bu saadeti bahfleden sizlere muhabbet ve teflekkür.” 3) 2 Mart 1931 Afyonkarahisâr Ziyareti Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Pafla, çok partili siyasal yaflama geçifl evresinde birtak›m s›k›nt›lar›n yafland›¤›n›n fark›ndayd›. Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n kendi kendini feshetmesiyle birtak›m tart›flmalar ve tepkiler oluflmaya bafllay›nca, hem tepkileri yerinde görmek, hem de halk aras›nda belirmifl olan heyecan› yat›flt›rmak amac›yla Atatürk, ‹ç Anadolu, Karadeniz k›y›lar›, Trakya, Bat› Anadolu, Güney ve Güneybat› Anadolu bölgelerini içine alan uzun bir yurt gezisine ç›km›flt›r. K›saca ‹nceleme Gezisi olarak an›lan bu yurt gezisi içerisinde Afyonkarahisâr da ziyaret edilmifltir. Cumhurbaflkan› Gazi Mustafa Kemal Pafla, 2 Mart 1931 pazartesi günü Afyonkarahisâr’a gelmifllerdir. Gazi Hazretleri’ni Anadolu’nun Kilidi AFYON 161 Çay ‹stasyonu’nda Afyonkarahisâr milletvekili Ali Çetinkaya ve Haydar Çerçel Beyler, Vali Fahrettin Kiper, Belediye Baflkan› Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu, Kolordu Kumandan›, Halk Partisi Baflkan› ve baz› heyet temsilcileri karfl›lam›fllard›r. Karfl›lama heyeti ile birlikte saat 13.00’de flehre gelen Gazi Hazretleri halk›n, gençlerin ve ö¤rencilerin coflkun gösterileriyle karfl›land›32. Afyonkarahisâr’a her u¤ray›fl›nda hat›ralar›n›n canland›¤› Belediye Binas›’na da u¤rayan Gazi bir süre burada istirahat etmifllerdir. Belediye’de meclis üyelerini de kabul eden Büyük Gazi; Baflkumandanl›k Meydan Muharebesi ile ilgili çok de¤erli ve tarihi an›lar›n›, yeniden yaflama duygusu içerisinde çevresindekilere anlatm›fl, kald›¤› yerin özelliklerini belirtmifllerdir. Profesör Bayan Afet riyaset makam›n›n üstündeki Bafl Kumandanl›k Meydan Muharebesi’nde zafer plân›n›n Büyük Gazi Baflkumandan taraf›ndan 29/30 A¤ustos 1922 tarihinde bu odada haz›rland›¤›n› tespit eden tarihi yaz›y› okuyarak Atatürk’e: “Demek (Paflam) o zaferi burada m› haz›rlad›n›z” demifllerdi. Büyük Gazi “Ya! Evet burada...” demifllerdi. “O akflam fiuhut kasabas›ndan gelmifl harekat›n h›z ve heyecan› ile yorgun arg›n buraya misafir edilmifltik.” Soban›n bulundu¤u sol köfledeki sonradan aç›lm›fl bulunan kap›n›n önünü iflaret ederek “‹flte burada, ama o zaman bu kap› yoktu. Kurulan bir karyolada yat›yordum. Gece yar›s›n› biraz geçe [Karfl›lar›nda oturan o zamanki kâtibi umumileri ve savaflta Garp Cephesi Harekât fiubesi Müdürü bulunan Tevfik (Beyi) göstererek] Tevfik gelip beni uyand›rm›flt›. Elinde o günkü harekât›n cephe harp raporu hülâsas› vard›. Dirse¤ime dayanarak yata¤›mdan do¤ruldum. Verdi32 Milliyet Gazetesi 1. Sayfas›nda “Gazi Hz. Afyon’da... Afyonlular, büyük reislerini heyecan ve sevinçle karfl›lad›” fleklinde okuyucular›na duyurmufltur. Milliyet, 3 Mart 1931, nr. 1817. 162 Anadolu’nun Kilidi AFYON ¤i raporlara göz gezdirir gezdirmez o anda kafamda bir flimflek çakt›. Vaziyet çok mühim ve nazikti. Düflman›n derhal çevrilmesi mümkün ve süratle harekete geçilmesi elzemdi. Derhal di¤er odalarda yatan Erkân› Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi, Garp Cephesi Kumandan› ‹smet (Paflalar›) ça¤›rtt›m. Vaziyeti onlarla da tetkik ettik. Derhal karar›m›z› verdik. Plân›m›z› haz›rlad›k ve gün do¤arken her birimiz cephenin muhtelif istikametlerinde yola ç›kt›k. Ve o gün iflte bu Baflkumandanl›k muharebesini kazand›k ... ” Diyen Gazi sanki yap›lan ifl bir hikâye söylemek kadar kolaym›fl gibi bir tav›r sergilemifltir33. Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n yapm›fl oldu¤u yurt gezileri s›ras›nda en fazla ziyaret etmifl oldu¤u kurumlar›n bafl›nda Türk Ocaklar› gelmekteydi. Çünkü, hakimiyeti millet iradesinde gören Gazi Pafla, dönemin yayg›n ve hemen hemen tek sivil kurulufl örgütü olarak faaliyet gösteren Türk Ocaklar›’n› kurmak istedi¤i Cumhuriyet fikrini yaymak ve yapmay› tasarlad›¤› ink›lâplar› halka anlatmakta etkin bir vas›ta olarak görmüfltü. Bu sebepledir ki, Afyonkarahisâr’da önem vererek ziyaret etti¤i yerlerin bafl›nda Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi gelmekteydi34. Ocak Hat›ra Defteri’ne düfltü¤ü not bu önemin daha iyi anlafl›lmas›na katk› sa¤layacakt›r35. Atatürk’ün göstermifl oldu¤u bu ilgi daha sonraki y›llarda sürmüfltür. Ancak 33 Galip Demirer, “Ebedî fiefimiz Atatürk’e Ait Hat›ralar”, Taflp›nar, 7, nr. 73, Afyon Halkevi 1938, s. 4-5. 34 Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi, Osmanl› döneminde ilk aç›lan Türk Oca¤› flubelerindendir. Türk Ocaklar› Karahisâr-› Sâhib fiubesi, 5 Mart 330 (18 Mart 1914 Çarflamba) tarihinde aç›lm›flt›r . Bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler I, Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul 1984, s. 443-444. 35 Ertu¤rul Zekai Ökte, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Yurtiçi Gezileri, Tarihi Araflt›rmalar Vakf› Yay., ‹stanbul 2000, s.176-177; Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›n›, Ankara 1975, s. 32-33. 1930-31 y›llar› içerisinde ç›km›fl oldu¤u Anadolu tetkik seyahatleri s›ras›nda Türk Ocaklar›’n› aslî faaliyetleri d›fl›nda bir yap›lanma içerisinde gören Gazi, devletin toplumu ayd›nlatma arac› olarak faaliyet göstermek amac›yla oca¤› yeniden teflkilatland›racak ve Halkevi kimli¤ine büründürülecektir. Bu durumu Atatürk’ün 2 Mart 1931 tarihinde Afyonkarahisâr’a geliflinde onu karfl›layanlar aras›nda bulunan Türk Ocaklar› Afyonkarahisâr fiubesi Reisi Galip Demirer flöyle izah etmektedir36: “Türk Oca¤› binas› olarak yapt›r›lm›fl bulunan (Halkevi) binam›z› gezmifl ç›karlarken merdivenlerde merhum Dr. Reflit Galip Atatürk’e: -“Paflam bina güzel olmufl fakat buras›n› Halkevi yapmal›” -dediklerinde- “Evet! Halkevi, Halkevleri!...” buyurmufllard›. O günde Türk Oca¤› Reisi bulunuyordum. Bu (Halkevi, Halkevleri!...) kelimeleri o günün haleti ruhiyesinde bir muamma kadar kula¤›m›za garip gelmiflti. Aradan alt› ay geçmemiflti ki Türk Ocaklar›n›n la¤v› ve arkas›ndan Halkevlerinin kurulmas› vaki oldu.” 37. Atatürk, ç›km›fl oldu¤u bu inceleme gezisi sonunda Türk Ocaklar›’n›n Cumhuriyet Halk F›rkas› ile birlefltirilmesine karar vermifltir. Bu karar›n› 25 Mart 1931 tarihinde Ruflen Eflref arac›l›¤› ile kamuoyuna flu flekilde duyurmufltur: “Milletlerin tarihinde baz› devirler vard›r ki muayyen maksatlara erebilmek için maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn› istikamette sevk etmek laz›m gelir. Yak›n senelerde milletimiz böyle bir toplanma ve birleflme hareketinin verdi¤i mühim neticeleri idrak etmifltir. Memleketin ve ink›lab›n içerisinden ve d›fl›ndan gelebilecek tehlikelere karfl› masuniyeti için büyük milliyetçi ve cumhuriyetçi kuvvetlerin bir yerde toplanmas› 36 Aygen-Görktan, Atatürk Afyonda ..., s. 116. 37 Demirer, a.g.m., s. 4. laz›md›r. Teessüs tarihinden beri ilmi sahada halkç›l›k ve milliyetçilik akidelerin neflir ve tamime sadakat ve imanla çal›flan ve bu yolda memnuniyeti mucip hizmetleri sepkenmifl olan Türk Ocaklar›n› ayn› esaslar› siyasi ve tatbiki sahada tahakkuk ettiren F›rkamla bütün manas›yla yekvücut olarak çal›flmalar›n› münasip gördüm. Bu karar›m ise milli müessese hakk›nda duydu¤um itimat ve emniyetin ifadesidir. Ayn› cinsten olan kuvvetler müflterek gaye yolunda birleflmelidir”38. Gazi Mustafa Kemal Pafla, 1930 y›l›nda bafllam›fl olduklar› inceleme gezisi s›ras›nda 2 Mart 1931 tarihinde ziyaret etmifl oldu¤u Afyonkarahisâr’da, yap›lacak olan Utku (Zafer) An›t› proje ve resimlerini tetkik ederek uygun bulmufl ve Belediye Numune Fidanl›¤›’n› gezdikten sonra saat 18.30’da flehirden ayr›lm›flt›r39. 4) 24 Ocak 1933 Afyonkarahisâr Ziyareti Cumhurbaflkan›m›z Gazi Mustafa Kemal Pafla Hazretleri 24 Ocak 1933 tarihinde Kütahya üzerinden Konya ve Adana’ya giderken Afyonkarahisâr’da bir saat kadar kalm›fllard›r40. Atatürk’ü bu k›sa ziyaretinde Milletvekilleri Ali Çetinkaya, ‹zzet Ulvi, ‹smail Hakk› Baltac›o¤lu, Vali Ahmet Durmufl, Garnizon Komutan› Mustafa Mu¤lal› ve Belediye Baflkan› Hüseyin Haflim Tiryakio¤lu karfl›lam›fllard›r. Bu k›sa gezinin en anlaml› hat›ras› Afyonkarahisâr’a Ata’n›n emri ile bugünkü gar binas›n›n yap›lmas› olmufltur. Atam›z ayr›ca 24 Ocak 1933 tarihli Afyonkarahisâr ziyaretlerinde ikinci bir anlaml› hat›ra olarak Selahattin Bey isimli bir 38 http://www.turkocaklari.org.tr/Ataturk_to.htm. 39 Ökte, a.g.e., s. 763. 40 Gazi Hz. Afyon’da bir saat kald›ktan sonra yollar›na devam ettiler, Milliyet Gazetesi, Çarflamba, 25 Kanunusani 1933. Anadolu’nun Kilidi AFYON 163 sanatkâr›n yapm›fl oldu¤u “Afyon’un kurtuluflu” adl› bir tabloyu Halkevi’ne hediye etmifllerdir. 5) 21 Haziran 1934 Afyonkarahisâr Ziyareti Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Pafla, ‹ran fiah› R›za Pehlevi ve beraberlerindeki heyetle ‹zmir’e giderken Afyonkarahisâr’› da ziyaret etmifllerdir. Atatürk, ‹ran fiah› R›za Pehlevi, ‹ran D›fliflleri Bakan› Bak›r Han Kaz›m ve beraberindeki heyeti Bat› Anadolu seyahatlerinde beraber götürerek, Yunanistan’›n 12 Adalara yerleflmesinin Türkiye için nas›l bir tehdit oluflturdu¤unu göstermek istemifltir. Bu gezide Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni temsilen Atatürk’ün yan› s›ra; D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü Aras ve III. Ordu Müfettifli Orgeneral Fahrettin Altay da haz›r bulunmufllard›r41. Atatürk’ün Afyonkarahisâr ziyaretleri dönemin önde gelen ulusal bas›n›nda da yer alm›flt›r. 22 Haziran 1934 tarihli Cumhuriyet Gazetesi: Afyonkarahisâr’da saat 17.00’da parlak bir törenle karfl›lanm›fl olan Atatürk ve misafirleri Orduevi’nde bir süre dinlendikten sonra saat 19.00’da ‹zmir’e gitmek üzere flehirden ayr›lm›fllard›r42. fieklinde k›sa bir haber olarak geçerken; Ayn› tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi “Alâ Hümayûn Afyon’da” bafll›¤› alt›nda haberi vermifltir: “Afyon 21 (A.A.) Reisicumhur Hazretleri ve misafirleri Alâ Hazreti Hümayûn saat on yedi’de buraya gelmifller ve samimi tezahüratla karfl›lanm›fllard›r. Trenden iner inmez iki Devlet Reisi ‹stasyonda ve civar›nda toplanm›fl ve yer alm›fl halk›n mekteplilerin ‘Yaflaa’ sesleri ile karfl›lanm›fllard›r. fiehinflah Hazretleri kendisini selamlayan askerleri ve mülki erkan›n ayr› ayr› ellerini s›kmak suretiyle iltifatta bulunmufllar ve Gazi Hazretleri ile birlikte k›t’ay› teftifl etmifllerdir. ‹stasyon kap›s›ndan ç›karken mektepli k›zlar taraf›ndan Alâ Hazreti Hümayûna Reisicumhur Hazretlerine kardefl milletin milli renkleriyle süslenmifl birer buket takdim edilmifltir. fiehinflah Hazretleri ve Gazi halk›n alk›fllar› aras›nda do¤ruca Kolordu Karargâh›na teflrif buyurmufllard›r.”43 Atatürk ve beraberindeki misafirlerinin 21 Haziran 1934 tarihli bu ziyaretlerinde, Kolordu Komutanl›¤› teftifl edilmifltir. Kolordu teftiflinin ard›ndan heyet, Afyonkarahisâr Orduevi’nde bir süre istirahat buyurmufllard›r. Orduevi bahçesinde çektirilmifl olan resimlerden de anlafl›laca¤› üzere Atatürk, bu ziyaretlerinde, beraberlerinde bulunan Orgeneral Fahrettin Altay’›n da katk›lar›yla ‹ran fiah›’na 12 Ada’n›n Yunanistan’›n elinde bulunmas›n›n Türkiye için oluflturdu¤u tehdidin boyutlar›n› harita üzerinden Orduevinde ‹ran fiah› fieyhin fiah, Atatürk ve ‹nönü. 41 Cumhuriyet Gazetesi, nr. 3637, 22 Haziran 1934. 164 Anadolu’nun Kilidi AFYON 42 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Haziran 1934. 43 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, nr. 4638, 22 Haziran 1934. Atatürk’ün Tren ‹stasyonunda Karfl›lan›fl›. (20 Kas›m 1937) Utku An›t›n› Ziyaret. izahta bulunmaktad›r. Orduevi yetkilileri, bu müstesna günün an›s›na bahçenin bu köflesine 21 Haziran 1934 tarihini tafl›yan bir mermer an›t koymufllard›r44. SONUÇ Türk Milletini ça¤dafl medeniyet seviyesinin üzerine ç›karma gayretlerinde, ink›lâplar ne kadar tesirli olmufl ise, bu ink›lâplar›n gerçeklefltirilmesinde ve kabullendirilmesinde de Atatürk’ün, Yurtiçi Gezileri ayn› oranda katk› sa¤lam›flt›r. Atatürk’ün yurt gezilerinde verilen mesajlar, ink›lâplar›n halka anlat›l›fl› ve yap›lmas› gerekli olan ink›lâplara ilham kayna¤› teflkil eden olaylar›n gözlemlenmesi aç›s›ndan il ziyaretlerinin gün ›fl›¤›na ç›kar›lmas› önemli bir yer tutmaktad›r. “Ben düflündüklerimi önce milletin arzusunda ihtiyaç ve idaresinde görme¤i flart sayan ve bunu gördükten sonra da en çok tatbiki ile kendini mükellef bilen bir insan›m”45 diyen Atatürk, ink›lâplar için ilham kayna¤›n›n 6) 20 Kas›m 1937 Afyonkarahisâr Ziyareti Afyonkarahisâr’›n bir di¤er önemli günü Ata’n›n Utku (Zafer) An›t›’n› görmek için geldi¤i gündür. Atatürk, al›fl›lagelmifl olan yurt gezilerinden biri olan Do¤u Anadolu gezisinden dönerken beraberinde Baflbakan Celal Bayar, ‹ç ‹flleri Bakan› fiükrü Kaya, Bay›nd›rl›k Bakan› Ali Çetinkaya ve milletvekili arkadafllar› ile yaveri Salih Bozok 20 Kas›m 1937 tarihinde Afyonkarahisâr’a gelmifllerdir. Afyonkarahisârl›lar›n heykelt›rafl Krippel’e yapt›rm›fl olduklar› Utku (Zafer) An›t› tamamlanm›fl ve Belediye Park›’ndaki yerine yerlefltirilmifltir. Atatürk An›t’› görmek üzere parka gelmifl ve belediyede k›sa bir müddet dinlendikten sonra Ankara’ya gitmek üzere flehirden ayr›lm›flt›r. Bu ziyaretin Ata’n›n Afyonkarahisâr’a son ziyareti olaca¤›n› kim bilebilirdi.... 44 Nuri Özsoy, 05.06.2002, Afyon. 03.03.1918 Afyon Do¤umlu olan Nuri Özsoy, Atatürk’ün ‹ran fiah› R›za Pehlevi ile flehre gelifllerinde Lise talebesi oldu¤unu belirtmifl ve Orduevi ziyaretlerinde kendilerini selamlayarak ‹ran fiah›’na 12 Ada meselesi izahat›na bizzat tan›kl›k etti¤ini ifade etmifltir. Utku An›t›n› Ziyaret. 45 fievket Süreyya Aydemir, Tek Adam III, 15. Bas›m, Remzi Kitabevi, ‹stanbul 1999, s. 297. Anadolu’nun Kilidi AFYON 165 Büyük Taarruzu ‹zlerken ‹nönü Türk Milletinin gerçekleri oldu¤unu söylemifltir. Bu gerçekleri kavrayabilmenin yolunun da halk›n içine girmekten, halk ile beraber olmaktan geçti¤ini her vesile ile dile getirmifltir. ‹nk›lâplar›n esinlenme ve uygulama yollar›n›n yurt içi gezilerden geçti¤ini düflünen Atatürk, de¤ifliklikleri halka dayand›rmaya çal›flm›fl ve her vesile “güç ve ilham kayna¤›n›n yüce Türk Milleti” oldu¤unu ifade etmekten geri durmam›flt›r46. Millî Mücâdele’nin baflar›ya ulaflmas›n›n ard›ndan Gazi Mustafa Kemal Pafla, 46 23 Mart 1923 tarihinde Afyonkarahisâr Türk Oca¤›’nda: “Ben zannediyorum ki efrad-› umumiye-yi milletin hiç birinden fazla yükse¤e malik de¤ilim. Bende fazla teflebbüs görüldüyse bu bende de¤il, milletin muhassalas›ndan ç›kan bir teflebbüstür, sizler olmasayd›n›z, sizlerin vicdan-› temayülat›n›z bana nokta-y› istinat teflkil etmemifl olsayd› bendeki teflebbüsat›n hiç biri olamazd›.” diyerek millete vermifl oldu¤u de¤eri aç›kça ortaya koymufllard›r. Konuflman›n tamam› için bkz. 2 Nisan 1923 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi. 166 Anadolu’nun Kilidi AFYON halk›n mevcut yap›s›n› yak›ndan görmek ve kurmak istedi¤i yeni Türk Devleti’nin yap›lanmas›na zemin haz›rlamak istemifltir. Bunun için, yap›lacak ink›lâp ile oluflacak yeni yap› hakk›ndaki meraklar› gidermek ve Lozan Bar›fl görüflmeleri hakk›nda halk› bilgilendirmek amac›yla 1923 y›l› bafllar›nda Bat› Anadolu Gezisi’ne ç›km›flt›r. Bat› Anadolu Gezisi s›ras›nda önemle üzerinde durulan konular, saltanat›n kald›r›lmas›, idare fleklinin Cumhuriyet olaca¤› ve siyasi ba¤›ms›zl›¤›n ancak iktisadî bak›mdan da ba¤›ms›z olmakla mümkün olaca¤› gerçe¤i olmufltur. Gazi Mustafa Kemal Pafla, ink›lâplar›n süratli bir flekilde gerçeklefltirildi¤i hassas ortamda, yeni particilik faaliyetlerine dikkat çekmifltir. Yeni parti kurma faaliyetlerini böyle hassas bir ortamda ink›lâplara karfl› muhalefet ve ayr›l›kç›l›k olarak nitelemifltir. Çünkü, iflgalden yeni kurtulmufl yokluklar içerisinde k›vranan bir memleketin huzur ve emniyet flartlar›n›n böyle bir ayr›l›¤a müsait olmad›¤› fikrinin ifllemesi gerekliydi. Nitekim ink›lâp hareketleri karfl›s›nda oluflan muhalefete bu gezilerde Atatürk; “... lâz›m gelirse baz› kurbanlar da verelim, ziyan› yoktur”, ya da “Medeniyetin coflkun seli karfl›s›nda mukavemet beyhudedir” diyerek ink›lâplar hakk›ndaki kararl›l›¤›n› ortaya koymufltur. H›zl› bir de¤iflim süreciyle kurulufl aflamas›n› tamamlamaya çal›flan yeni Türk Devleti’nin en önemli dönüm noktalar›ndan birisi de hiç kuflkusuz, çok partili siyasi hayata geçifl denemesidir. “Hakimiyet bilâ kaydu flart milletindir” diyen Atatürk, millet iradesinin yönetimde hakim olmas› flartlar›ndan birisi olarak gördü¤ü çok partili siyasi hayat› sa¤l›¤›nda gerçeklefltirmek istemifltir. Tek parti idaresi yönetiminin ortaya ç›karm›fl oldu¤u denetim eksikli¤inin 20 Kas›m 1937 Tarihinde Atatürk’ün Afyon Ziyaretinde Heyecanla Bekleyen Vatandafllar. giderilmesi, mecliste millete hizmet yolunda rekabet ortam›n›n sa¤lanmas›, denetim mekanizmalar›n›n harekete geçmesi ve hepsinden önemlisi pefl pefle gelen ink›lâplar›n halk üzerinde b›rakm›fl oldu¤u tesirleri yoklamak amac›yla Atatürk, Fethi (Okyar) Bey’e Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n› (S.C.F.) kurdurmufltur. Bu giriflim sayesinde kurucusu oldu¤u Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n uygulamalar›ndan halk›n rahats›z oldu¤unu anlam›flt›r. Ancak genç Cumhuriyet’in çok partili siyasi hayata henüz haz›r olmad›¤›n› da maalesef bu deneme ortaya koydu¤undan S.C.F’n›n ömrü de uzun olamam›flt›r. Bir noktada baflar›s›zl›kla sonuçlanan bu giriflimden sonra Atatürk, halk›n nabz›n› yerinde ölçmek, memleket ahvalini gözlemlemek ve Fethi Bey’in meclis kürsüsünde sert elefltirisine sebep olan olaylar›n ne derece gerçek oldu¤unu anlamak amac›yla devletin her kademesinden büyük bir heyet ile yurtiçinde uzun ve yorucu ‹nceleme Gezisi’ne ç›km›flt›r. Atatürk bu gezisinde, devletin en önemli kademelerine getirmifl oldu¤u yak›n arkadafllar›n›n idare alanlar›ndan gelen flikayetlere çok al›nm›fl, gücenmifl ve k›zm›flt›r. Bütün dezavantajlar›na ra¤men, Samsun ve Silifke’de muhalefetin baflar› sa¤lamas›n›n alt›nda yatan as›l sebebin de idareciler taraf›ndan halk›n ihmal edilmifl olmas› gerçe¤i oldu¤unu görmüfltür. Atatürk gezi esnas›nda, edindi¤i intibalardan yöneticilerin ders almalar›n› istemifltir. Özellikle Cumhuriyet Halk Partililerin karfl›lar›nda baflka partiler varm›fl gibi, her an tarihe ve millete hesap vermek mecburiyeti bilincinde olarak çal›flmalar›n› istemifltir. Gezi boyunca halkla dertleflmifl, vermifl olduklar› dilekçe ve mektuplar› kabul ederek sorunlar› yerinde görmüfltür. Halk›n yerinde görmüfl oldu¤u problemlerini hükümete rapor etmekle kalmam›fl birço¤unu an›nda çözüme kavuflturmufltur. Mesela Afyon Lisesi ö¤retmen a盤› bu gezi s›ras›nda Türk kültür hayat›nda önemli yer tutan de¤erli ö¤retmenlerin atanmas›yla an›nda çözüme kavuflturulmufltur47. Yurdun her taraf›na yapm›fl oldu¤u gezilerde Atatürk, Türk Ocaklar›n›, Halkevlerini, Ö¤retmen Evlerini, okullar›, parti merkezlerini, ‹dman Yurtlar›n› ziyaret etmifl ve özellikle her gezisinde ülkenin gelece¤i olarak gördü¤ü gençlerle görüflerek fikir al›flveriflinde bulunmufltur. Gençleri memleket meselelerinde duyarl› olmalar› için uyarm›fl, teflvik etmifl ve fikirlerini dinlemifltir. Bu sebepledir ki Dumlup›nar konuflmas›n›n sonunda “Gençler! ... Cesaretimizi güçlendiren ve devam ettiren sizlersiniz. Siz almakta oldu¤unuz e¤itim ve kültür ile, insanl›¤›n üstün özelliklerinin, vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en de¤erli örne¤i olacaks›n›z. Ey yükselen yeni nesil!... Gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk; onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz.” demek suretiyle Cumhuriyeti ve Türk Milletinin gelece¤ini gençlikte görmüfltür. 47 Lise Müdürü A. Sami Onur’u tebrik eden Atatürk, Afyon Lisesi’nin bütün ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› ve eksik olan ö¤retmen kadrosunun tamamlanmas› için yan›ndaki yetkililere emir vermesi üzerine Edip Ali Bak›, Eflatun Cem Güney gibi de¤erli ö¤retmenler o sene içerisinde Lise’de görevlendirilmifllerdir. Bkz. Aygen-Behçeto¤lu, a.g.e., s. 117118. Anadolu’nun Kilidi AFYON 167 Atatürk ve Utku An›t› Afyon’da Müdaafai Hukuk Cemiyeti Taraf›ndan Toplanan Milis Kuvvetleri Kurtulufl Savafl›nda Ka¤n› Kolu 168 Anadolu’nun Kilidi AFYON