1453 Dergisi 12. Sayı

SAYI / ISSUE 12 / 2011
BU BİR SÜRELİ YAYINDIR / THIS IS A PERIODICAL JOURNAL
YÖNETİM / ADMINISTRATION
EVLİYA ÇELEBİ İLE
EZBERLERİ BOZMAK
REHINKING EVLİYA ÇELEBİ
Alper ÇEKER
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi
Publisher on Behalf of İstanbul Metropolitan Municipality Culture Co.
9
Ahmet SELAMET
Genel Yayın Yönetmeni / Publishing Director
Harun MADEN
EVLİYA ÇELEBİ,
RASYONALİTE VE
“MASAL UYDURMA
İŞLEVİ” ÜZERİNE NOTLAR
NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ,
RATIONALITY AND
“THE MYTH - MAKING
FUNCTION”
Yayın Danışma Kurulu / Publishing Advisor Board
Prof. Dr. Halil İNALCIK, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI,
Prof. Dr. İskender PALA, Ahmet Faruk YANARDAĞ,
Doç. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU
Yayın Koordinatörü / Administrative Coordinator
YAYIN / PUBLISHING
15
Hasan IŞIK
Hilmi YAVUZ
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Writing Responsible
Alper ÇEKER
EVLİYA ÇELEBİ’NİN
AYASOFYA’SI
EVLİYA ÇELEBİ’S
HAGIA SOPHIA
Yayın Kurulu / Publishing Board
Yusuf ÇAĞLAR, İrfan DAĞDELEN, Salih DOĞAN, Nedret İŞLİ, İhsan KABİL,
Metin ÖZTÜRK, Hüseyin SORGUN, M. Lütfi ŞEN, Ömer Faruk ŞERİFOĞLU,
Müjdat ULUÇAM, Altay ÜNALTAY, İbrahim Hakkı YİĞİT
A. Haluk DURSUN
Sanat Yönetmeni / Art Director
19
Aydın SÜLEYMAN
Grafik Tasarım / Graphic Design
Şükran KUMRAL
Fotoğraflar / Photograph
Alp ESİN, Mustafa KİRAZ, Bekir Baki AKSU
EVLİYA ÇELEBİ’NİN RÜYASI
EVLİYA ÇELEBİ’S DREAM
Reklam Koordinatörü / Advertising Coordinator
Sedef TARHAN
Rezervasyon / 0212 467 07 67
Beşir AYVAZOĞLU
Zeynep ZENITH
31
İngilizce Çeviri / Translation
Halkla İlişkiler / Public Relation
Betül EREN
e-mail:1453@1453.cc
YAPIM / PRODUCTION
KÜLTÜR A.Ş.
Baskı - Cilt / Printing
FSF Print House
EVLİYA ÇELEBİ’NİN
BELGESEL İZLERİ:
THE DOCUMENTARY
TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
Nuran TEZCAN
(0212) 690 89 89
37
Renk Ayrımı / CTP
Beyaz Düş Matbaacılık
İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI
İSTANBUL METROPOLITAN MUNICIPALITY CULTURE CO. PUBLICATIONS
İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş.
Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri
34010 Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL / TURKEY
45
Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur.
Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir.
Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz.
Writers are legally responsible for their articles, photographs are to be used upon permisson, drawings and plans.
Articles can be quated completely or as summery by indicating references.
Photographs to be used are up on permission.
İSTANBUL’UN EĞLENCE
HAYATINA KAYNAK
NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ
THE SEYAHATNAME
OF EVLİYA ÇELEBİ AS A
SOURCE OF INFORMATION
ABOUT ENTERTAINMENT
IN İSTANBUL
Şeyma GÜNGÖR
63
MEHMET AKİF’İN
ŞİİRLERİNDE ANLATTIĞI
SOKAKLARDAN
BİRKAÇI
THE STREETS OF
MEHMET AKİF’S POEMS
MAVİ KAPLUMBAĞA:
BEDRİ RAHMİ
EYÜBOĞLU
THE BLUE TURTLE:
BEDRİ RAHMİ
EYÜBOĞLU
Sennur SEZER
Betül EREN
137
Hasan Celal GÜZEL
LOCATION
İSTANBUL MEKÂN
147
BİLGİNİN ULU ÇINARI:
BEYAZIT DEVLET
KÜTÜPHANESİ
THE GRAND
SYCAMORE OF
KNOWLEDGE: BEYAZIT
STATE LIBRARY
143
TÜRK PROJESİ
Türk Tarihini ,Kültür
ve Medeniyetini
Araştırma Projesi
THE TÜRK PROJECT
The Turkish History,
Culture and Civilization
Research Project
123
117
111
NETAYİCÜ’L-EZHAR
YAHUT LALE-NAME
NETAYİCÜ’L-EZHAR OR
THE BOOK OF TULIP
Uğur AKTAŞ
Söyleşen - ınterview by:
Hasan IŞIK
SİNEMADA BİR
ÖMÜR: NECİP SARICI
A LIFE TIME IN
CINEMA: NECİP
SARICI
İhsan KABİL
ERGUVAN
CERCIS
Selçuk AYDIN
AJANDA
GUIDE
160
101
Ömer Faruk ŞERİFOĞLU
85
Levent KAYAPINAR
105
71
91
Yusuf ÇAĞLAR
129
HASAN RIZA’DAN
ZONARO’YA
FETİH TASVİRLERİ
FROM HASAN RIZA TO
ZONARO, DEPICTIONS
OF THE CONQUEST
NEVZAT DİNDAR İLE
İSTANBUL’UN
FAYTONLU YILLARI
THE PHAETON YEARS
OF İSTANBUL WITH
NEVZAT DİNDAR
MISIR VİLAYETİ’NDEN
DERSAADET’E BİR
ZÜRAFA HİKAYESİ
A GIRAFFE’S TALE:
FROM EGYPT TO
SUBLIME PORTE
İrfan DAĞDELEN
İskender PALA
SFRANCİS’İN GERÇEK
ESERİNE GÖRE XV.
YÜZYILIN İLK YARISINDA
İSTANBUL
İSTANBUL IN THE FIRST
HALF OF THE 15th
CENTURY ACCORDING TO
THE ORIGINAL WORK BY
SFRANCIS
SON SARAY SANATÇISI:
SEVAN BIÇAKÇI
THE LAST COURT ARTIST:
SEVAN BIÇAKÇI
Söyleşen - interview:
Hüseyin SORGUN
Yeliz ÖZAY
77
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İZİNDE
BİR ÖMÜR: YÜCEL DAĞLI
(1963 - 2009)
A LIFETIME IN THE
FOOTSTEPS OF EVLİYA
ÇELEBİ: YÜCEL DAĞLI
(1963 - 2009)
Nedret İŞLİ
EVLİYA ÇELEBİ’NİN
İSTANBUL SEÇKİSİ
A SELECTION OF
EVLİYA ÇELEBİ
159
51
Prof. Dr. Mehmet AYDIN
EVLİYA ÇELEBİ’NİN
İSTANBUL HİKAYESİ
EVLİYA ÇELEBİ’S STORY
OF İSTANBUL
57
EVLİYA ÇELEBİ’NİN
SEYAHATNAMESİNE GÖRE
XVII. YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ
İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ
THE PLACES THAT PROVIDE
HEALING BASED ON FAITH
IN ISTANBUL IN THE 17th
CENTURY ACCORDING TO THE
SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
TAKDİM
INTRODUCTION
2011 yılı, Türk kültür tarihinin en önemli fenomenlerinden olan Evliya Çelebi’nin
doğumunun 400. yıldönümü nedeniyle UNESCO tarafından “Evliya Çelebi Yılı”
ilan edildi. Bizlere ulaşmış tek eseri olan Seyahatname, Evliya Çelebi’nin gezdiği
yerlerdeki mekânları ve insanları tasvir etmesinin yanında, Türkçe’nin önde gelen dil yadigârlarından biri olması ile de bir başyapıt olma niteliği gösterir.
In order to mark the 400th anniversary of the birth of Evliya Çelebi, a person who
was one of the most important phenomena in Turkish cultural history, UNESCO
declared 2011 as the “Year of Evliya Çelebi”. The Seyahatname, the sole work
by this author to have reached us today, not only describes the places and people which Evliya Çelebi encountered during his travels, but also demonstrates
all the characteristics of being a master piece, one of the prominent heritages of
the Turkish language.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi olarak 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin
bu yeni sayısında, değerli yazarlarımızın katkılarıyla Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sini çok yönlü bir incelemeye tabi tuttuk. Bu bağlamda yayımladığımız makalelerde Evliya Çelebi’nin bugüne kadar bilinmeyen birçok özelliği ortaya çıktı.
2011, aynı zamanda “Mehmet Akif Ersoy Yılı”. Bu nedenle yıl boyunca her sayımızda İstiklâl Marşı’nı kaleme alan milli şairimiz hakkında yazılarımız devam edecek. Bunların yanında İstanbul’un tarihini, sanatını, edebiyatını konu alan dikkat
çekici makaleler ve söyleşiler de okuyucuların ilgisini bekliyor.
Sizleri 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi ile baş başa bırakırken, bu sayıya çalışmalarıyla katkıda bulunan yazar ve araştırmacılar ile yayında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim.
Here at the Istanbul Metropolitan Municipality we have carried out an in-depth,
wide-ranging investigation into Evliya Çelebi’s Seyahatname; we have been helped in this by contributions from important writers, which we have included in
this issue of 1453 Istanbul Culture and Art Magazine. In these articles, many characteristics of Evliya Çelebi that were previously unknown have come to the fore.
2011 is also the “Year of Mehmet Akif Ersoy”. Thus, during this year, articles about our national poet, the writer of the words to our national anthem, will continue to be published in every issue. In addition to this, as always, interesting articles and interviews concerned with the history, art and literature of Istanbul await our readers.
Before leaving you to read 1453 Istanbul Culture and Art Magazine, I would like
to express my gratitude to the writers, researchers and all my fellow workers
who have contributed to this issue.
SUNUŞ
PREFACE
UNESCO, doğumunun dört yüzüncü yıldönümü dolayısıyla 2011’i “Evliya Çelebi
UNESCO announced 2011 “the Evliya Çelebi Year” on the occasion of his 400th
Yılı” ilan etti. Her ne kadar Evliya Çelebi’nin büyük eseri Seyahatname, Doğu’dan
birthday. The Seyahatname may contain colorful descriptions of regions from the
ve Batı’dan dünyanın birbirinden renkli iklimlerini içerse de İstanbul’u konu alan
East and the West, yet the first three volumes concerning Istanbul, a city having
ilk cildi, üç imparatorluğa başkentlik etmiş olan bu şehri merak edenler için eşsiz
been capital of three empires, compose a precious source for those keen on this
bir kaynaktır. Bu sayede İstanbul sosyolojisinin arkeolojisi kolaylıkla yapılabilir.
city. It also enables us to virtually make an archeology of the city’s social life.
Bizler de Kültür AŞ ailesi olarak 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin yeni sa-
We, as the Culture Co. community, made Evliya Çelebi the cover story in this issue
yısında bir Evliya Çelebi dosyasına yer verdik. Bu bağlamda kaleme alınan yazılar-
of our “1453, the Istanbul Culture and Arts Journal”. Papers written in that con-
da Evliya Çelebi yalnızca yazdıkları ile değil, hakkında pek bir şey bilinmeyen ya-
text not only present Evliya by his writings, but also by his biography, not much
şam öyküsü ile de ele alındı. Konunun meraklıları, alanında usta araştırmacıların
known before. Fans of him will find an opportunity to access newly obtained infor-
ulaştığı birçok yeni bilgiye ilk kez dergimizin bu sayısında ulaşma imkânı bulacak.
mation by researchers in this “1453”, published for the first time . Among them,
Bunlar arasında Evliya Çelebi’nin gezdiği yerlerde bıraktığı notların tespiti ve Va-
Evliya’s notes, left in places he visited, as well as his map of Africa preserved in the
tikan arşivlerinde ortaya çıkan Afrika haritası gerçekten heyecan verici buluşlar.
Vatican Archives, are really thrilling discoveries. We also remember Yücel Dağlı,
Ayrıca Seyahatname’nin çeviriyazısını ve sadeleştirilmiş baskısını yayına hazırla-
editor and publisher of a transcript and simplification of the Seyahatname, who
yan, genç yaşta kaybettiğimiz Yücel Dağlı’yı da unutmadık.
departed this life and left us in an early age.
Evliya Çelebi dosyasının yanı sıra farklı konularda dikkat çekici içeriklere sahip
Besides the Evliya cover story, different issues and interviews also await the
yazılar ve söyleşiler de her sayıda olduğu gibi okurların ilgisini bekliyor. Dergimi-
reader’s attention, as usually. When turning the pages of “1453”, you may track
zin sayfalarını çevirirken, Mehmet Akif Ersoy’un şiirlerindeki İstanbul sokakları-
of Istanbul’s streets in Mehmed Akif’s poems as well as make a magic voyage
nın izini sürmek ya da Beyoğlu sahafları arasında büyüleyici bir gezintiye çıkmak
through Istanbul’s antique book shops. Istanbul’s conquest in oil paintings of Ha-
mümkün. Hasan Rıza ve Fausto Zonaro’nun fırçalarından İstanbul’un fethinin
san Rıza and Fausto Zonnaro, the pseudo-historiology on Yorgios Sfrancis and the
tasvirleri, tarihçi Yorgios Sfrancis hakkındaki tarih saptırmacılığı ve fethin gerçek-
truths on the Conquest, the Istanbulite tulip culture, Necip Sarıcı and the Lale Film
leri, İstanbul’da lale kültürü, Necip Sarıcı ve Lale Film Stüdyosu… ve daha nicele-
Studio, and many others are in this issue.
ri dergimizin yeni sayısında.
As an end to this introduction of the 12th issue of “1453, the Istanbul Culture and
Siz değerli okurlara 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi’nin on ikinci sayısı-
Arts Journal” to you, dear readers, I want to express my gratitude to our distin-
nı takdim etmek amacıyla kaleme aldığımız bu yazıyı noktalarken; makaleleri ile
guished researchers, contributing with their papers, as well as my colleagues ha-
katkıda bulunan değerli araştırmacılara ve yayında emeği geçen mesai arkadaş-
ving a part in the publishing.
larıma teşekkürü borç bilirim.
Harun MADEN
Kültür A.Ş. Genel Müdürü
Culture Co. General Manager
EVLİYA ÇELEBİ
400 YAŞINDA • 400 YEARS OLD
EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK
Alper ÇEKER
RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ
Alper ÇEKER
EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK / RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ
EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK
RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ
Alper ÇEKER*
Alper ÇEKER*
Evliya Çelebi’nin doğumunun 400. yıldönümü olan 2011, UNESCO tarafından Evliya Çelebi Yılı ilan edildi. İnternet arama motoru Google’ın bile duyarsız kalmadığı bu yıldaki etkinliklere İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler
Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, bir Evliya Çelebi Sempozyumu düzenleyerek
katkıda bulundu. Tabii ki 1453 dergisi olarak bizler de Türk kültürünün bu uluslararası üne sahip figürüne ilgisiz kalamazdık. Bu bağlamda sizler için birbirinden değerli yazarların kaleminden çıkan yazılardan oluşan bir Evliya Çelebi dosyası hazırladık.
2011 has been declared the Evliya Çelebi Year by UNESCO to mark the 400th
anniversary of his birth. Even the Internet search motor Google has not remained
immune to the Evliya Çelebi phenomenon and the Cultural Director of the Istanbul
Metropolitan City Council, Directorate of Culture and Social Affairs Department
has made contributions by organizing an Evliya Çelebi Symposium. Naturally,
here at 1453, we too are greatly interested in this figure of Turkish culture who
has international fame. In this context, we have prepared an Evliya Çelebi cover
story formed by articles from the pens of our esteemed authors.
Evliya Çelebi’ye getirilen eleştirilerden biri de, büyük eseri Seya-hatname’nin biçimler dünyası yerine sosyal ilişkiler dünyasını betimlemeyi tercih etmesidir.
Seyahatname’nin geneli için bu eleştiri haklı olabilir; ancak bu metinde Ayasofya
ile ilgili istisnai bir durum vardır.
One of the criticisms directed towards Evliya Çelebi is his preference to depict the
world of social relationships instead of the world of forms (formal phenomena) in
the Seyahatname. In general, this criticism of the Seyahatname is fair; however,
there is one exception, that of Hagia Sophia.
Evliya Çelebi, Seyahatname’sinin İstanbul’u konu alan birinci cildinde Ayasofya’yı
anlatırken, bu eleştirilen tarzın dışına çıkar ve yapının mimari biçimi, süslemeleri
ve ölçüleri hakkında ayrıntılı bilgi verir.
Evliya Çelebi’s description of Hagia Sophia in the first volume of the Seyahatname,
which is concerned with Istanbul, is exempt from this criticism. Detailed
information about the architectural style, decorations and
measurements of the building is provided.
Ayasofya’da Erjek Frenk adında üstad bir nakkaşın garip şekiller, acayip sihirli melek ve insan resimleri yaptığını anlatan
Evliya Çelebi, büyük kubbenin ayaklarının yukarı tabakasının
bitiminde dört köşede birer melek resmi olduğundan söz
eder. Bu melekler Cebrail, Mikail, İsrafil ve Azrail’dir. Kanatları açık durmaktadırlar ve boyları ellişer arşın uzunluktadır. Hazreti Muhammed dünyaya geldiğinde bu melek
resimleri göbeklerinde bulunan ağızlarından konuşmuşlardır. Cebrail resmi Doğu’da olacakları bildirir, Mikail resmi Batı’da “düşman ortaya çıkar ve kıtlık ve yokluk olur”
diye haber verir, İsrafil resmi Kuzey’de olacaklardan haber verir, Azrail resmi ise bütün dünyada çeşitli padişahların ölüm haberini verir; Hazreti Muhammed’den sonra bu
resimlerin tılsımları geçersiz olmuştur.1
Dört melekten Cebrail, İsrafil ve Mikail Kur’an’da geçmektedir. Bir ölüm meleğinden bahsedilse de Azrail ismi
Kur’an’da geçmez. Müslümanlar bu ismi Hıristiyan ve
Yahudiler’den öğrenmişlerdir.2
Evliya Çelebi’nin doğumunun 400.
yıldönümü olan 2011, UNESCO
tarafından Evliya Çelebi Yılı ilan
edildi. İnternet arama motoru
Google’ın bile duyarsız kalmadığı
bu olaya 1453 dergisi olarak bizler de ilgisiz kalamazdık.
2011 has been declared the Evliya
Çelebi Year by UNESCO to mark
the 400th anniversary of his birth.
Even the Internet search motor
Google has not remained immune to the Evliya Çelebi phenomenon and as the 1453 journal we
too are greatly interested in this
figure of Turkish culture.
Evliya Çelebi melekleri tasvir ederken, biçimlerinin yanında işlevlerinden de söz etmektedir. Meşkure Eren, Evliya
Çelebi’nin Ayasofya hakkındaki bilgilerinin doğrudan ya da
dolaylı yollardan Tacü’t-tevarih, Sahaifü’l-ahbar, Künhü’l
ahbar ve Tevarih-i Ayasofya adlı eserlere dayandığını yazar.3 Bununla birlikte İslam kaynaklarının çok erken dönemde Ayasofya hakkında bilgi vermeye başladığını biliyoruz. Bu kaynakların başında Bizans’a esir düşen Araplar gelmektedir.
Hatta Oleg Grabar, yedi ve sekizinci yüzyıllarda Doğu Hıristiyanlığının imgeler konusundaki hünerini kendinden olmayanları kandırmak, yanına çekmek için kullandığını yazar. İstanbul’a gelen Müslümanların gezilerinin doruk noktasını Ayasofya oluşturmaktadır. İslam kaynakları, esir düşen Müslümanların kilisenin görkemi karşısında dinlerinden dönmediklerini, Hıristiyan kaynaklar ise tam tersi
olarak din değiştirdiklerini anlatır.4
Stefanos Yerasimos, İstanbul ile ilgili erken dönem Arap kaynaklarının “tarih” olmaktan uzak, “acaib” tarzında metinler olduğunu belirtir. Bu kitapların ilgi çekici bir yanı, İstanbul’un tılsımlarından söz ediyor olmalarıdır. İstanbul’un tılsımları, Seyahatname’nin birinci cildinin en dikkat çekici konusudur. Evliya Çelebi bu
kaynakları mutlaka okumuş olmalıdır;5 çünkü Ayasofya’daki melek tasvirleri hakkında Kur’an dışı pek çok bilgi vermektedir. Bu bilgiler geleneksel kaynaklardan
* Yazar
10
Evliya Çelebi, who describes the masterly decorations of
a European master called Erjek, with their strange forms,
the peculiar magical angels and human depictions that
were present in Hagia Sophia, speaks of the depiction of
angels, one in each of the four corners; they were painted
so that their feet were placed on the upper level of the
large dome. These angels are Gabriel, Mikhael, Israfel and
Azrael. With open wings they measure more than fifty
arshin (Ottoman measure of length: 1 ar. = 68 cm.). When
Prophet Muhammad came into the world these angels
spoke from mouths that were located in the middle of
their stomachs. Gabriel announced what would happen
in the East, Mikhael gave news of “enemies appearing,
famine and poverty” while Israfel gave news about what
would happen in the North and Azrael gave news of the
death of a variety of rulers throughout the world. After
the birth of Prophet Muhammad the magical qualities of
these pictures no longer existed.1
Of the four angels, the names of Gabriel, Israfel and
Mikhael are found in the Qur’an. Even though an angel
of death is mentioned, the name Azrael does not occur
in the Qur’an. The Muslims learned this name from the
Christians and Jews.2
When Evliya Çelebi describes the angels, he mentions their physical appearance
as well as their functions. Meşkure Eren writes that Evliya Çelebi bases his
information about Hagia Sophia directly or indirectly on Tacü’t-tevarih, Sahaifü’lahbar, Künhü’l ahbar and Tevarih-i Ayasofya.3 In addition to these, we know that
the Islamic sources started to provide information about Hagia Sophia at an
early date. The leading sources were written by Arabs who fell prisoner to the
Byzantines. In fact, Oleg Grabar writes that in the seventh and eighth centuries
the symbols of Eastern Christianity were used to trick and win over those who
were not of their religion. Hagia Sophia formed the high point for Muslims who
came to Constantinople. The Islamic sources state that the prisoners who fell
captive did not turn away from their religion though they sighted the glory of
the church, while the Christian sources state the complete opposite, saying that
these people abandoned their former religion.4
Stefanos Yerasimos states that in the early Arab sources the texts that were concerned with Constantinople were far from being “history”, but were rather “fan* Writer
11
EVLİYA ÇELEBİ İLE EZBERLERİ BOZMAK / RETHINKING EVLİYA ÇELEBİ
aktarılmıştır. Bunlar İstanbul’da özgürce dolaşabilen bir Arap esir olan Harun
bin Yahya’nın anılarının yanı sıra Kisa’i’nin Acaib al malakut, Kazvini’nin Acaib
al mahlukat ve Taberi’nin Tarih’idir. Meşkure Eren de Taberi’nin Tarih’inin Evliya Çelebi’nin kaynakları arasında olması gerektiğini yazar.6
Oleg Grabar, Maide suresinin 90. ayetine ve En’am suresinin 74. ayetine dayanarak Kur’an’ın tasvir sanatına değil, putlara tapınılmasına karşı olduğunu;
Yezid’in fermanı gibi tasvir yasaklarının, Musevilik etkisi olduğunu yazar.7 Osmanlı Türkleri’nin camiye çevirdikleri Ayasofya’da Evliya Çelebi tarafından
anlatılan bu dört melek tasvirini ortadan kaldırmadan burada ibadet etmeleri, bu yorum ile izah edilebilir. Ta ki
Fossati kardeşlerin İstanbul’a gelmesine kadar…
Abdülmecid tarafından İstanbul’da bir
dizi restorasyon işini gerçekleştirmekle görevlendirilen Fossati’lerin, Ayasofya ve Süleymaniye’de 2010 yılında tamamlanan çalışmalar sonucunda, yapılara büyük zararlar verdikleri ortaya çıktı. Fossatiler birbirinden değerli
süslemeleri onarmak yerine üzerlerini
örtmeyi tercih etmişlerdi. Üzeri örtülen süslemeler arasında Ayasofya’daki
melek tasvirleri de bulunuyordu.
tastic”. The interesting aspect of these books is that they mention the charmed
objects in Istanbul. Istanbul’s charmed objects are the most remarkable subject
in the first volume of Seyahatname. Evliya Çelebi must have read these sources,5
as he gives a great deal of information about the depictions of the angels that
cannot be found in the Qur’an. This information was recorded from traditio-nal
sources. These sources were the memoirs of Harun ibn Yahya, an Arab prisoner
who was allowed to wander freely around Istanbul, and Kisa’s Acaib al malakut,
Kazvini’s Acaib al mahlukat and Taberi’s
Tarih. Meşkure Eren writes that Taberi’s
Tarih must have been one of Evliya Çelebi’s sources.6
Oleg Grabar writes that the 90th verse
of Surah Maida and the 74th verse of
Surah An’am in the Qur’an are not opposed to depictive art, but to the worshiping of idols; the banning of illustrations/depictive art, for example, Yezid’s
edict, were introduced under the influence of Judaism.7 The fact that the Ottoman Turks worshiped in Hagia Sophia
without removing the depictions of the
four angels described by Evliya Çelebi
may be explained with this interpretation. This was the case until the Fossati
brothers arrived in Istanbul….
At the end of the restoration work that
was completed in 2010 it was discovered
that the Fossati brothers, who had been
given the task of carrying out a large
number of restorations in Istanbul by
Abdülmecid, had actually inflicted great
damage to the structures. Instead of
restoring the valuable decorations, the
Fossatis preferred to cover them up. The
angels in Hagia Sophia are among the
embellishments that they covered up.
Fossatiler verdikleri zarara karşın,
Ayasofya’nın kendilerinden önceki halinin suluboya resimlerini yapmışlardır.
Bu resimlerin birinde melek tasvirleri, ayrıntılı olmasa da görülebilmektedir. Ancak melek tasvirlerinin Osmanlı
dönemine ait görüntüleri, Vatikan arşivlerinde bulunan çok değerli bir fotoğrafta karşımıza çıkmaktadır. Fotoğraf, Fossatilerin suluboya resmi ile aynı
Before inflicting damage, the Fossati
Restorasyonun ardından İsrafil meleği / Serafim angel after the restoration
açıdan çekilmiştir ve meleklerden iki
brothers made water color paintings of
tanesini içermektedir. Meleklerin yüzü bu fotoğrafta kapatılmış durumdadır, Hagia Sophia. In one of these pictures we can see the depictions of the angels,
even if not in detail. Moreover, a very valuable photograph of these images of
yani fotoğraf Fossati’lerin restorasyonundan hemen sonra çekilmiş olmalıdır.
the angels from the Ottoman period can be found in the Vatican archives. The
2010 yılında tamamlanan restorasyon sonucunda meleklerden birinin ortaya photograph is taken from the same angle that the Fossatis’ water color was
çıkarılması ile sanat tarihçileri basını bilgi kirliliğine boğdular. Bu melek figürle- executed and includes two of the angels. The angels’ faces are covered in this
rinin Osmanlı döneminde yarasa sanıldığı ve yalnızca yüzlerinin açıkta bırakıl- photograph, that is, it must have been taken immediately after the Fossatis’
dığı, dördünün de adının Serafim olduğu gibi haberler akademisyenlerin ağzın- restoration.
dan gazetelerde yer aldı. Oysa fotoğrafta da görüldüğü gibi melek tasvirleri OsAs a result of the restoration work that was completed in 2010 one of the angels
manlı zamanında açıktaydı. Evliya Çelebi’den açıkça anlaşıldığı üzere Osmanlı- was revealed and art historians produced a great deal of misinformation to feed
lar bunları yarasa sanmıyorlardı; aksine ne olduklarını günümüz araştırmacıla- to the press. For example, the figure of an angel was thought to be a bat in the
rından daha iyi biliyorlardı. Evliya Çelebi karınlarından konuştuklarını söyledi- Ottoman period, the angels’ faces were all that was left uncovered, all four were
ğine göre, hem yüzleri hem de kanatları kesinlikle açıktaydı.
Seraphim, and other such information was to be found in the newspapers, quoted
from academics. However, as can be seen in the photograph, the depictions
Son olarak, “Serafim” bu meleklerden yalnızca İsrafil’in İbranice adından başof the angels were not covered during the Ottoman era. As can clearly be
ka bir şey değildir.
understood from Evliya Çelebi, the Ottomans did not think these were bats; quite
the opposite, they knew what they were; better than contemporary researchers.
As Evliya Çelebi states that they spoke from their stomachs, it is clear that both
their faces and their wings were certainly not covered up.
Finally, the name Seraphim is nothing more than the Hebrew version of the name
Israfel.
12
Vatikan arşivinden Osmanlı dönemine ait Ayasofya fotoğrafı / Photograph of Hagia Sophia from the Ottoman era in Vatican archieves.
DİPNOT:
FOOTNOTES:
Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY, 2004
1
Evliya Çelebi Seyahatnamesi in Modern Turkish: Istanbul, Prepared by : Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY, 2004
1
2
Bu dört melek hakkında ayrıntılı bilgi için MEB İslam Ansiklopedisi’nin “Cebrail”, “İsrafil”, “Mikail” ve “Azrail” maddelerine bakıldığında, Cebrail dışındaki meleklere ait bilgilerin daha çok Yahudi ve Hıristiyan kaynaklarına ve geleneksel kitaplara dayandığı görülecektir. Bunun nedeni, kendilerine Kur’an’da çok az yer verilmiş olmasıdır.
Dr. Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, 1960, s. 35
3
4
Oleg Grabar, İslam Sanatının Oluşumu, 1988, s. 69-70
5
Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaeleri, 1993, s. 105-106
6
7
Dr. Meşkure Eren, a.g.e., s. 58-63
Oleg Grabar, a.g.e., s. 64, 75
2
For detailed information about these four angels, see the articles “Cebrail”, “Israfil”, “Mikail” and “Azrail” in MEB Encyclopedia of Islam; according to this article, except for Gabriel, the information about the other angels is based more on Jewish and Christian sources and traditional books. The reason for this must be that there is not much written about them in the Qur’an.
3
Dr. Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, 1960, p. 35
4
Oleg Grabar, İslam Sanatının Oluşumu, 1988, pp. 69-70
5
Stefanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, 1993, pp. 105-106
6
Dr. Meşkure Eren, op.cit, pp. 58-63
7
Oleg Grabar, op.cit., pp. 64, 75
13
EVLİYA ÇELEBİ,
RASYONALİTE VE
“MASAL UYDURMA İŞLEVİ”
ÜZERİNE NOTLAR
Hilmi YAVUZ
NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ,
RATIONALITY AND “THE MYTH MAKING FUNCTION”
Hilmi YAVUZ
EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE “MASAL UYDURMA İŞLEVİ” ÜZERİNE NOTLAR / NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND “THE MYTH - MAKING FUNCTION”
EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE
“MASAL UYDURMA İŞLEVİ” ÜZERİNE NOTLAR
NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ,
RATIONALITY AND “THE MYTH - MAKING FUNCTION”
Hilmi YAVUZ*
Hilmi YAVUZ*
‘Evliya Çelebi Seyahatnamesi’, doğaüstü ve olağandışı hikâyelerin yer aldığı bir
eser olarak da dikkati çeker. Çoğu defa Çelebi’nin hayal gücünü kullanarak uydurduğu ve gerçeklikte karşılığı bulunmayan hikâyeler olduğu belirtilir. Dolayısıyla, bu hayalî hikâyeler ya uydurma olarak söylemdışı bırakılmış ya da rasyonalize edilerek gerçekle bağdaştırılmak istenmiştir. Bu yazıda, Çelebi’nin
Seyahatname’deki olağandışı ya da doğaüstü hikâyelerin, (i) Bergson’un ‘Ahlak
ve Dinin İki Kaynağı’nda kavramsallaştırdığı ‘Masal Üretme İşlevi’yle (‘Fonction
Fabulatice’) ve (ii) Foucault’nun ‘Episteme’ kavramıyla açıklayarak temellendirmeye çalışacağız.
The ‘Evliya Çelebi Seyahatname’ (Evliya Çelebi’s Book of Travels) is also remarkable as a work, in which supernatural and extraordinary stories take place. Many
times it is indicated, that there are tales, Çelebi himself made up by his imagination, which are unsupported by reality. Thus, these made-up tales have either
been excluded from the discourse or rationalized out of a desire to reconcile
them with reality. In this paper, we shall attempt to ground the extraordinary
or supernatural stories in Çelebi’s Seyahatname through (i) the “Myth-Making
Function’ (‘Fonction Fabulatrice’), conceptualized in Bergson’s book ‘The Two
Sources of Morality and Religion’ and (ii) Foucault’s concept of the ‘Episteme’.
Genellikle Evliya Çelebi uzmanları, Seyahatname’deki bu hikâyeleri rasyonelleş- Generally speaking, experts on Evliya Çelebi have preferred to rationalize these
tirerek, onların olağandışı ve doğaüstü konumlarını akla uygun kılarak meşrulaş- tales in the Seyahatname, making their extraordinary and supernatural elements
tırmayı tercih etmişlerdir. Özellikle Batılı uzmanların tavırlarının bu olduğu söy- seem reasonable and thus rationally acceptable. It can be said, that this has eslenebilir. Buna karşılık, büyük bir Evliya Çelebi uzmanı olan Prof. Dr. Robert Dan- pecially been the attitude of Western experts. On the other hand, in his article
koff, Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı’ adlı (Dan- ‘Ottoman Societal Life in the Light of Evliya Çelebi and his Seyahatname’ (Dankoff,
koff, 268-291) makalesinde, ‘büyülü gerçekçilik örnekleri’ olarak nitelendirdiği 268-291), the Evliya Çelebi expert and professor, Dr. Robert Dankoff states, that
in these tales, which he describes as “examples
bu hikâyelerde Evliya’nın ‘acayip ve garip olayof enchanted realism,” he enjoys Evliya’s “attilara karşı gösterdiği tavırdan zevk al[dığını], [bu
Evliya Çelebi’nin dile getirdiği olağandışılıklar ve
tude in the face of strange and bizarre events’
hikâyelerin] ne kadar saçmaysa o kadar iyi [oldoğaüstülükler, tıpkı Nakkaş Osman’ın Hünerand, that he thinks concerning these tales as “the
duğunu düşündüğünü]’ bildirir ve Çelebi’nin
name’sinde, Yıldırım Bayezid’in atının üzerinde
stranger, the better”. He says, that Çelebi most
bunları kesinlikle rasyonelleştirmeye kalkışmaNiğbolu kalesinden daha yüksek, koca Tuna nehcertainly does not attempt to rationalize them,
dığını; ama ‘sadece bir kere bir sihirbaz hilesi
rininse ince bir gümüş iz olarak çizilmesine benexcept once in his attempt to forward a rational
konusunda rasyonel açıklama ortaya koymayı
zer. Burada Kültür’e (Dil’e) ait olanın Dünya’ya
explanation for a magician’s trick.’
dene[diğini]’ ifade eder.
(Doğa’ya) ait olana başat (hâkim, dominant) ol-
Some researchers claim, that Çelebi did not attriÇelebi’nin ampirik gerçeklik konusuna da önem
duğu bir episteme söylemi söz konusudur.
bute importance to empirical realism: In his artivermediğini öne sürenler olmuştur: Prof.Dr.
Fantastic and supernatural function that is excle ‘A Look at the World of Objects in Traditional
Doğan Kuban, ‘Boyut’ Dergisi’nde yayımlanan
Turkish Culture’ published in the journal Boyut,
‘Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünpressed by Evliya Çelebi is like drawing the vast
Dr. Doğan Kuban says, that it is not possible to
yasına Bakış’ başlıklı yazısında, Evliya Çelebi
Danube River as a thin silver line, higher than
use the Evliya Çelebi Seyahatname as a source
Seyahatnamesi’nin, mimarlık tarihine ilişkin bir
Niğbolu Castle over the horse of Yıldırım Bayezid
for architectural history, because ‘for example,
kaynak olarak kullanılmasının mümkün olmadıin Nakkaş Osman’s Hünername. In this example,
after a thorough examination of the chapter
ğını söyler ve ‘mesela, Süleymaniye [Camii]’nin
as well, we can see an episteme wherein that
describing the Süleymaniye [Mosque], you will
tanımını yapan bölüm iyice incelendiği zaman,
which belongs to culture (to language) is domihave to accept, that a reconstruction of the Sülbu bilgilerle Süleymaniye’nin rökonstrüksiyonant over that of the world (of nature).
eymaniye cannot not be done with this informanunun yapılamıyacağını kabul etmek zorunda
tion.’ Kuban says, that Evliya’s work ‘despite his
kalırsınız,’der. Kuban, Evliya’nın, ‘heyecan dolu
dil[ine] karşın, ne caminin şeması, ne büyüklüğü [...] bakımından yeterli bilgi edi- thrilling language… does not contain enough information ... neither in terms of
nip bundan Süleymaniye’nin nasıl bir yapı olduğunu çıkarmak olanağı[nın]’ bu- the mosque’s schema, nor its greatness [...] so as to get enough information to
lunmadığını; [ç]ünkü Osmanlı kültüründe, nesneler[in] değil, ilişkiler[in] önem know what sort of a structure the Sülemaniye is. This is, because in Ottoman
taşı[dığını]’ belirtir ve şöyle der: ‘Bu nedenle de sosyal yaşama ilişkin gözlemleri culture it is not objects, but relationships that bear importance.’ Kuban goes on:
‘And it is for this reason, that the very interesting observations of Evliya in regard
o kadar ilginç olan Evliya’yı, güvenilir bir mimarî tarihi kaynağı olarak kullanmak
of social life turn unreliable, when it comes to matters of architectural history.
olanaksızdır. Kuşkusuz bu yargı, Evliya’nın yine de önemli bir tarihi kaynak olma
Without doubt, this conclusion does not change the fact, that Evliya is an imporniteliğini değiştirmez.’ [Prof. Dr.Halil İnalcık da, Çelebi’nin sosyal tarih bağlamın- tant historical source.’ [Dr. Hilal İnalcık also states, that Çelebi is a useful source
da yararlı bir kaynak olduğunu belirtecektir.]
in regard to social history.]
Evliya’nın bazen kendisine anlatılan hikâyelerdeki ampirik gerçeklikle bağdaşmayan örnekler konusunda rasyonel bir tavır aldığı da söylenebilir: Örneğin,
Kudüs’te Aksa Camiinin avlusunda kaya yarıklarına sokulmuş ve bağlanmış olan
bazı hurma ağacı liflerinden yapılmış iplerin Süleyman Peygamber’den kalma olduğu söylendiğinde Evliya, [sadeleştirerek aktarıyorum] ‘3640 yıl geçmiş, bana
şeytanları bağlamak için kullanılan bu iplerin çürümediğini mi anlatmak istiyorsunuz?’ sözleriyle kuşkularını ‘akla muhalif’ diyerek bildirir ( Çelebi,IX, 217a9 ).
Fakat daha sonra kendisine bu iplerin Süleyman Peygamber’in el işi olduğu söylendiğinde, kuşkusunun ortadan kalktığını ‘İtimad ettim’ diyerek dile getirir.
We may also say, that Evliya sometimes assumes a rational stance regarding
themes in stories told by other people to Evliya, when these themes do not seem
to be compatible with empirical reality: For example, on an account, that ropes,
made of date tree fibers and fixed in stone crevices around the courtyard of the
Al-Aqsa Mosque in Jerusalem, are from the times of King Solomon, Evliya declares his doubts, that “it is against reason”, because [here, I summarize his remarks] ‘3,640 years have passed - are you trying to tell me that these ropes used
to chain devils haven’t rotted? (Çelebi, IX, 217 a 9). But later, when told, that
these ropes were made by King Solomon’s own hand, he says, that his doubt is
gone; i.e.: “I trust it is so.”
* Okutman, Bilkent Üniversitesi.
* Senior Lecturer, Bilkent University
16
Bu, Evliya’nın zihniyet yapısını açıklamakta büyük önem taşıyan bir örnektir. İplerin Hz.Süleyman döneminden kalmış olması gibi, ampirik bağlamda gerçekliğe uygun olmadığı için kuşkuyla yaklaşılan bir olgunun; iplerin Hz. Süleyman’ın el
işi olduğu söylendiğinde bu kuşkunun giderilmiş olması, dinsel söylemin ampirik
söyleme hâkim olduğu bir zihniyet söylemine işaret eder. Buna benzer bir örneği, Homeros’un İlyada’sında buluyoruz. Bir araba yarışında kurallara aykırı davranan yarışçının kurallara aykırı davranıp davranmadığı konusunda yol boyunca
gözlemci olarak konulmuş tanıklara (histor) başvurulmadan ve onlara hiçbir şey
sorulmadan, dinsel bir yemine davet edilmiş, yemin yeterli sayılmıştır (Homeros,
262-652). Burada da kanıtlamanın veya ispatın rasyonel formlarının, tıpkı Evliya
Çelebi örneğinde olduğu gibi hakikat konusunda bir ölçüt sayılmadığını görüyoruz: Her iki durumda da ampirik veriler, hakikatin ölçütü değildirler.
(i) Meseleyi bir başka bağlamda da ele almak söz konusudur. Bergson ‘Ahlak ve
Dinin İki Kaynağı’nda, ‘masal uydurma işlevi’nden (‘fonction fabulatrice’) söz
eder ve Din’in masal uydurma işlevinin sonucu değil, nedeni olduğunu belirttikten sonra, ‘insan zihni[nin], gerçek deneyimin olmadığı yerde, sahte, yalancı bir
deneyim uydur[duğunu]’ ve bu uydurma imgenin (‘fiction’), canlı, etkili ve sürekli olduğunda, algıyı pek âlâ taklit edebildiğini ve bu yolla bir eylemi önleyebilir ya da değiştirebilir olduğunu’’ ifade eder. Bergson, şunları ilave eder: ‘Sistemli bir biçimde yanlış
bir deneyim, insan zekâsını gerçek bir deneyimden
çıkarsadığı sonuçları daha da ileriye götürmekten
alıkoyabilir.[…] Bu koşullarda insan zekâsının daha
teşekkül eder etmez, batıl inançlarla kuşatılmış olmasında şaşılacak bir yan yoktur. Özünde zeki bir
varlık, doğal olarak hurafecidir. Ancak zeki varlıklar, hurafeci olabilir (‘that an essentially intelligent
being is naturally superstitious, and that intelligent
creatures are the only superstitious beings.’) (Bergson, 132-133).
This example is of great importance, when it comes to examining Evliya’s mentality. To a case not matching reality in the empirical sense, such as ropes remaining from King Solomon’s times, he approaches with suspicion, but this suspicion is gone, when said, that the ropes were made by King Solomon himself. This
indicates a mentality, in which the religious discourse dominates the empirical
discourse. We find a similar example in Homer’s Iliad: Judging a case, whether
or not a competitor violated the rules in a chariot race, his swearing an oath
was found sufficient, without consulting or asking any questions to the observers (histor) along the course (Homer, 262-652). Just as in the example of Evliya
Çelebi, here too are the rational forms of proof and evidence not considered as
measures of reality: In both cases, empirical data are no measures of reality.
(i) We can also approach the topic from another perspective. In ‘The Two Sources
of Morality and Religion,’ Bergson speaks of the ‘myth-making function’ (‘Fonction Fabulatrice’) and states, that religion is not a result, but a reason of the
myth-making function. He goes on: ‘Lacking real experience, the human mind
conjures up a counterfeit, false experience; and, if its image is vivid and insistent,
it may indeed mimic perception. In that way, it may prevent or modify action.’
Bergson adds: ‘A systematically false experience may prevent reason from furthering conclusions, deduced from a true experience. […] So, we should not be surprised to find that
reason is pervaded, as it is formed, by superstition;
an essentially intelligent being is naturally superstitious, and that intelligent creatures are the only superstitious beings.’ (Bergson, 132-133).
In the following section of this report, I would like to
introduce an alternative, and therefore, a different
reading of the extraordinary elements in the Seyahatname.
(ii) In The Order of Things, Michel Foucault draws
attention to the radical differences between the
Renaissance Episteme (the rules, measures and
Yazımın bundan sonraki bölümünde, Seyahatnorms prescribing what constitutes ‘knowledge’)
name’deki olağandışılıklara ilişkin alternatif, dolaand the Classical (17th century) Episteme. Things
yısıyla farklı bir okuma yapmak istiyorum.
considered scientific ‘knowledge’ according to Re(ii) Michel Foucault, The Order of Things ‘de Rö- Cihat Burak’ın Evliya Çelebi adlı resmi / Cihat Burak’s painting of naissance naturalist Aldrovandi would, constitute
Evliya Çelebi
nesans Episteme’si ile (Röne-sans’ta neyin ‘bilgi’ saa downright ‘scandal’ in the name of science for the
yılmasına ilişkin kurallar, ölçüler, normlar), Klasik Dönem (17.yy.) Episteme’si Classical naturalist Buffon. In Aldrovandi’s book, there is no problem in noting
arasındaki radikal farklara dikkati çeker. Bir Rönesans doğabilimcisi olan not just the anatomical characteristics of, say, a snake, but also information on
Aldrovandi’ye göre bilimsel ‘bilgi’ sayılan şeyler, bir Klasik Dönem doğabilimci- its mythological, etymological, and anecdotal dimensions. For Buffon, such an
sine, Buffon’a göre, bilim adına tam bir ‘skandal ‘teşkil ederler. Aldrovandi, bir approach is absolutely incomprehensible: Buffon foresees a radical difference
hayvanın, mesela yılanın, anatomik özelliklerinin yanı sıra mitolojik, etimolojik between that, which is related to an animal’s self or its nature and that which is
ve anekdotal duyum ve enformasyonları da almakta sakınca görmez kitabına. related to things said about it. Upon reading Aldrovandi’s Historia Serpentum et
Oysa Buffon için, düpedüz anlaşılmaz bir tavırdır bu: Buffon, bir hayvanın ken- Draconum, Buffon commented: ‘There is no description here, only legend.’ Foudisine ya da doğasına ilişkin olanlarla, onun hakkında söylenenlere ilişkin olan- cault explains this difference of Episteme between Aldrovandi and Buffon: ‘For
lar arasında radikal bir fark öngörür. Buffon, Aldrovandi’nin Historia Serpen- Aldrovandi, nature, in itself, is an unbroken tissue of words and signs; and the
tum et Draconum’unu okuduğunda şu yorumu yapar: ‘Bu metinde betimleme work of a naturalist is to compile these words and signs, that are ‘whether in the
yok, masal (legend) var!’ Foucault, Aldrovandi ile Buffon arasındaki bu Episte- books of men or in the Book of the World’: for this is required by the Episteme of
me farkını şöyle açıklar: ‘Aldrovandi’ye göre, Doğa, birbirinden ayrışmamış bir the Renaissance! Put differently, there is no differentiation between Language
kelimeler ve işaretler bütünüdür ve bir doğabilimcinin işi, ister ‘insanların kitap- and Nature in the Episteme of the Renaissance. But for Buffon, Language is not a
larında, ister Dünya’nın kitabında’ varolan bu kelime ve işaretleri derlemekten part of Nature; it is only a means of representing it. Therefore, there is a radical
ibarettir:-Rönesans Episteme’si bunu gerektirir çünkü! Bir başka deyişle, Röne- difference between things said about an animal (mythology, anecdote, etymolsans Episteme’sinde Dil ve Doğa birbirinden farklılaşmamıştır. Oysa Buffon için ogy, etc.), i.e. things contained in Language, vs. the animal itself, which belongs
Dil, Doğa’nın bir parçası değildir;- onu temsil etme yollarından biridir sadece. Do- to Nature (anatomy, etc.). Buffon meticulously separates these two and only inlayısıyla, bir hayvan hakkında söylenenler (Mitoloji, Anekdot, Etimoloji vb.), yani cludes that which belongs to the Nature in his book; for this is required by the
Dil’e ait olanlarla, hayvanın kendisine, yani Doğa’ya ait olanlar (Anatomi vb.) ara- Episteme of the Classical Period...”(Foucault, 39-40).
sında radikal bir fark vardır. Buffon, özenle ayırır bunları ve sadece Doğa’ya ait In his book on Aristotle, Jonathan Barnes also speaks of how Aristotle– like Alolanı alır kitabına; -Klasik Dönem Episteme’si bunu gerektirmektedir çünkü…(Fo- drovandi – puts observation-based natural or empirical characteristics of an aniucault, 39- 40)
mal in the same epistemological level alongside fabricated perceptions gathered
Jonathan Barnes da Aristoteles üzerine yazdığı kitapta, onun (Aristoteles’in)- tıpkı Aldrovandi gibi- bir hayvanın, doğrudan gözleme dayalı Doğal ya da ampirik
from here and there, based entirely on hearsay; so they are presented with no
differentiation between them. For example, Aristotle wrote, that the bison pos-
17
EVLİYA ÇELEBİ, RASYONALİTE VE “MASAL UYDURMA İŞLEVİ” ÜZERİNE NOTLAR / NOTES ON EVLİYA ÇELEBİ, RATIONALITY AND “THE MYTH - MAKING FUNCTION”
özellikleri ile oradan buradan derlenmiş ve bütünüyle rivayete dayalı uydurma
duyumları, birbirinden farklılaşmamış bilgiler olarak, aynı epistemolojik düzeye
koyduğundan söz eder. Mesela, bir bizonun, uzun mesafeye ulaşabilen bir dışkılama yeteneği olduğunu ve bizonun, bu yeteneğini, kavurucu sıcaklıktaki dışkısından yararlanarak, kendini savunma amacıyla kullandığını yazabilmiştir Aristoteles… Barnes, Aristoteles’in bugünün Episteme’si ile gerçekten ‘bilimsel’ sayılabilecek gözlemlerinin yanı sıra, ‘bazı sarhoş avcıların anlattıkları saçma sapan hikâyeleri’ (mesela, bizonun dışkılama yeteneği üzerine söylenenleri), zooloji araştırmaları kitabına almasını, çok şaşırtıcı bulmaktaydı... (Barnes, 11)
Mitolojik, anekdotal (yani, rivayete dayalı) birtakım duyum ve enformasyonların, gerçekliğe dayalı bilgilerle aynı düzeye konulmasının, Evliya Çelebi’yi eleştirmek için kullanıldığını hatırlamalı burada. Gerçekten de, Seyahatname’de,
Erzurum kışının aşırı soğuğunda kedinin havada donup kalmasına ya da Mısır’da timsahlarla çiftleşildiğine ilişkin vb. bölümler gerçekliğe aykırı düştükleri gerekçesiyle Evliya’nın ciddiye alınmamasına
yol açmış; Fahir İz hocamızın deyişiyle, ‘kimi bilginler Evliya’nın hiçbir anlattığına inanmamışlar, hatta
birçok yolculuklarını bile şüphe ile karşılamışlardır.’
Oysa Evliya Çelebi’nin, anlatısını 17.yüzyıl Osmanlı
Toplumu’nun’nin Episteme’sine denk düşen bir epistemik bütünlükle söylemselleştirdiği anlaşılıyor: Tıpkı Aristoteles ya da Aldrovandi gibi, Çelebi de Tarih’in,
Mitoloji’nin, Masal’ın ve Rivayet’in birbirinden ayrılmadığı
bir söylem inşa ediyor. Olağanüstülükleri değil, bir Episteme’nin
söylemini sunuyor bize.
Öyleyse sonuç olarak şu söylenebilir: Evliya Çelebi’nin dile getirdiği olağandışılıklar ve doğaüstülükler; (i) bilginin, masal üretme işlevinden zorunlu olarak ayrı bir
epistemolojik düzey olmadığını ve (b) bu düzeyin Dil’e ilişkin mitoloji, anekdot,
etimoloji gibi katmanları, Doğa’ya ilişkin katmanlarla aynı episteme içinde bütünleştirebildiklerini gösteriyor. Tıpkı Nakkaş Osman’ın Hünername’sinde Yıldırım Bayezid’in atının üzerinde Niğbolu kalesinden daha yüksek, koca Tuna nehrininse ince bir gümüş iz olarak çizilmesi gibi (Yavuz, 19). Bu örnekte de Kültür’e
(Dil’e) ait olanın Dünya’ya (Doğa’ya) ait olana başat (hâkim, dominant) olduğu bir
episteme söylemi söz konusudur. Perspektif kurallarının ihlal edilmesinin zihinsel arka planında bu episteme vardır.
KAYNAKÇA :
1- Barnes, J. Aristoteles, Oxford University Press, N. Y., 1985.
2- Bergson, H., Ahlak ve Dinin İki Kaynağı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, çev. Mehmet Karasan, 3. basım, İstanbul, 1967. [İng. için Bkz: The Two Sources of Morality and Religion, Doubleday Anchor Books, N. Y, 1954. sayfa: 108 - 109]
sesses the ability to project its excrement over a long distance and uses this talent for self-defense, benefiting from its pungent excrement... Barnes expresses
his astonishment at Aristotle, that the latter includes such ridiculous tales in his
book on zoological research alongside observations, that would be considered
truly ‘scientific’ according to today’s Episteme. Barnes says ‘Aristotle was taken
in by a tipsy huntsman’s after-dinner yarn’ (in the instance of the statements on
the bison’s projectile defecation ability)... (Barnes, 11)
Here, we should remember, that Evliya Çelebi was criticized, because he put
mythological, and anecdotal perceptions and information on the same
level with information based in reality. And, indeed, there are a
section in the Seyahatname, which narrates, that a cat froze
and got stuck in mid-air during a very cold Erzurum winter,
and another narrating that crocodiles mate with men in
Egypt. These have lead, that Evliya is taken seriously
due to his narratives’ contradiction with reality. As
our teacher Fahir İz put it, ‘some scholars do not believe anything that Evliya tells, looking at many of
his journeys with suspicion.’ However, we can also
understand, that Evliya Çelebi established the discourse of his narration in epistemological integrity
of the 17th century Ottoman society. Like Aristotle or
Aldrovandi, Çelebi also builds a discourse wherein history, mythology, legend and anecdote are not separated. He presents to us a discourse not of the extraordinary,
but of an Episteme.
Thus, we can say the following in conclusion: (i), knowledge is not
related with separate epistemic levels in its myth-making function, and (ii),
the layers of this category related to language, such as mythology, anecdote,
and etymology, can be integrated within the same episteme with layers related
to Nature. It is the same with miniatures in Nakkaş Osman’s Hünername, displaying the vast Danube River as a thin silver line, whereas Yıldırım Bayezid on
his horse stands higher than the Niğbolu Castle (Yavuz, 19). In this example, too,
we can see an episteme wherein that which belongs to culture (to language) is
dominant over that of the world (of nature). This is the episteme in those times’
mentality causing a violation of the perspective rules.
REFERENCES:
1- Barnes, J. Aristotle, Oxford University Press, NY, 1985.
2-
Bergson, H., Ahlak ve Dinin İki Kaynağı [The Two Sources of Morality and Religion], National Ministry of Education Publications, Turkish trans.: Mehmet Karasan, 3rd edition, Istanbul, 1967. [for the English version, see: The Two Sources of Morality and Religion, Doubleday An
chor Books, NY, 1954, p.: 108-109]
3- Dankoff, R., Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı, Türkler Ansik
lopedisi, X. Cilt, İstanbul, 2002.
3- Dankoff, R., Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi Işığında Osmanlı Toplum Hayatı [Ottoman Societal Life in the Light of Evliya Çelebi and his Seyahatname], Türkler Ansiklopedisi [Encyclopedia of the Turks], X. Edition, Istanbul, 2002.
4- Evliya Çelebi, Seyahatname, IX, YKY, İstanbul, 2009.
3- Evliya Çelebi, Seyahatname [Book of Travels], IX, YKY, Istanbul, 2009.
5- Foucault, M., The Order of Things, Ed. R. D. Laing, Tavistock Publications, London, 1970.
4- Foucault, M., The Order of Things, Ed. R. D. Laing, Tavistock Publications, London, 1970.
6- Homeros, İlyada, IV. Kitap XXIII. Bölüm, Çev. A. Kadir, A. Erhat, Sander Yayınları, İstanbul 1975. [Ayrıca Bkz. Foucault,M., Dits et écrits, II, (1954-1998), Ed.Daniel Defert et François Ewald, Editions Gallimard, s. 555-556; Paris, 1994.]
5- Homer, İlyada [The Iliad], Book IV, Chapter XXIII, Turkish trans.: A. Kadir, A. Erhat; Sander Publications, Istanbul, 1975.[Also see Foucault, M., Dits et écrits, II, (1954-1998), Ed. Daniel Defert and François Ewald, Editions Gallimard, p.555-556; Paris, 1994.]
7- Kuban, D., Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyasına Bakış, Boyut [Dergisi], 3/21, Ankara, Mart 1984.
6- Kuban, D., Geleneksel Türk Kültüründe Nesneler Dünyasına Bakış [A Look at the World of Objects in Traditional Turkish Culture], Boyut [Journal], 3/21, Ankara, March 1984.
8- Yavuz, H., Osmanlı Kültürü Üzerine, Türkiye’nin Zihin Tarihi[içinde], Timaş Yayınları, İstanbul, 2009.
18
7- Yavuz, H., Osmanlı Kültürü Üzerine [On Ottoman Culture],Türkiye’nin Zihin Tarihi [inside Turkey’s Intellectual History],Timaş Publications, Istanbul, 2009.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI
A. Haluk DURSUN
EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
A. Haluk DURSUN
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI / EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYASI
EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
Doç. Dr. A. Haluk DURSUN*
Asist. Prof. A. Haluk DURSUN*
Evliya Çelebi Ayasofya’dan değişik şekiller, değişik vesileler, değişik tasvir ve tariflerle seyahatnamesinin özellikle birinci ve ikinci ciltlerinde bahsetmektedir.
Bunların bir kısmı Evliya Çelebi’nin Ayasofya’nın yapılışıyla ilgili muhtelif eserlerden derlediği nakillerdir. Evliya bütün bu bilgileri kendi üslubuyla tatlı tatlı anlatır. Ayrıca bizzat yaşadığı olaylar vardır ki, bizce en kıymetli olanlar onlardır.
In the first and second volumes of his Seyahatname, Evliya Çelebi mentions Hagia
Sophia on a number of occasions, accompanied by various figures, images and
descriptions. A segment of these comprise narrations, which Evliya Çelebi compiled from various works on the construction of Hagia Sophia. Evliya provides this
information in his own style, and with great delight. In addition, there are several
incidents that he himself experienced -- for us, these are the most valuable.
Hızır Ayasofya’da
Khidr at Hagia Sophia
Ayasofya’da Evliya Çelebi’nin varlığını ve katkısını açıkça belirttiği kutsal şahsiyetlerden bir tanesi Hızır’dır. Sözgelimi Edirnekapısı dışında Davut Paşa bahçesi yakınında yedi noktada çıkan ve başka yerde görülmeyen bir taş madeninden bahseden Evliya Çelebi; bin yıldan beri binlerce deve, eşek ve katır taş taşıdığı halde
zerre miktarı azalmayan madene Hızır Madeni dendiğini söyler. Güzel ve koparılması kolay olan bu madenin, Hızır tarafından Ayasofya için taşındığından dolayı
bu adın verildiğini ifade etmektedir.
Yine Evliya Çelebi’nin bize aktardığına göre; Tophane kasabası üstünde Galatasarayı denilen padişah sarayının altında Eski İstanbul adıyla anılan
bir demir madeni bulunmaktadır. Hz. Hızır Ayasofya mimarı iken onun ikazıyla bu maden bulunmuştur ve Ayasofya’nın bütün demir kısımlarıyla
Çemberlitaş’ın madenleri bu demir madeninden çıkarılmıştır.
One of the sacred figures, whose existence and contributions to Hagia Sophia
are explicitly mentioned by Evliya, is Khidr (the Green One). For instance, Evliya
Çelebi speaks of a mine of valuable stones not to be found anywhere else, except extracted from Earth at seven spots near the Davud Pasha garden outside
Edirnekapı; he also says that the mine’s deposits of this valuable stone never
diminished despite camels, donkeys and mules transport these stones for a thousand years; hence its name: The Hızır (Khidr) Mine.
Evliya says, that the mine, whose stones are beautiEvliya Çelebi Ayasofya’nın yapılışıyla ilgili muhful and easy to break apart, is called Hızır, because
telif eserlerden derlediği bilgileri kendi üslubuyKhidr prepared them to be used in the construction
la tatlı tatlı anlatır. Ayrıca bizzat yaşadığı olaylar
of Hagia Sophia. 1
vardır ki, bizce en kıymetli olanlar onlardır.
Ayasofya’nın kubbesinin ortasında bir zincirle altın
bir top asılmıştır ki, bunun içi 50 Rum kilesi buğday
alır. Bu top altında Hz. Hızır’ın arasıra dini bütün, salih Müslümanlarla buluştuğu söylenir. Bu sebeple de müşkil bir işi olan kimseler
Hızır Aleyhissselam ile görüşmek için bu top altında 40 gün sabah namazı kılarlar.
Kuşatmalarda Ayasofya
Evliya Çelebi’nin aktardığına göre; İstanbul’un ikinci kuşatması altı ay sürdü ve
hergün devamlı çarpışma oldu. Kuşatmadan sonuç alınamayınca İmparator
Heraklios’a elçi gönderildi ve askerlerin fetihten vazgeçip haraç miktarının artırılması karşılığında geri dönülmesi şartı İmparator’a iletildi. O da haracı kabul
etti. Bazı sahabe de “Ah! bari gelmişken kaleye girip Ayasofya’da iki rekât namaz
kılalım” deyip, İmparator’dan izin aldılar. Mesleme ve Eyüb Ensari, bin kadar silahlı askerle kalenin altına geldiler ve ikişer rekât namaz kılıp “İlahi burayı İslam
ibadetgâhı eyle!” diye dua etiler.
Yine Evliya Çelebi, Yıldırım Bayezid’in yedi ay süren İstanbul kuşatmasının sonunda kâfirlerin “Aman ey Yıldırım Han, maksadınız üzere sulh edelim” diyerek
aman dilediklerini ve her yıl 200 bin altın vermeyi kabul ettiklerini, lakin Yıldırım
Han’ın bu teklifi reddettiğini belirtir. Daha önce Ömer ibn Abdülaziz ve Harun erReşid zamanlarındaki gibi Galata ve İstanbul kalesinin yarısında Müslümanların
oturması, cami ve binalar yapmaları, kalenin dışındaki bağ ve bahçelerin ürünlerinin onda birinin de Müslümanlara verilmesi şartıyla barış yapıldı. İstanbul içine yirmi bin Müslüman yerleştirildi. Bunlar Edirnekapısı, Eğrikapı, Eyüp kapılarında, Unkapanı’nda, Zeyrek’te, Karaman’da ve Edirnekapısı civarlarında yerleşti.
Cibalikapısı’nda bulunan kilise onlara verildi. Gül suyuyla kâfirlerin pisliğinden temizlendiği için buraya Gül Camii dendi... İstanbul’un dahi yarısında Ayasofya taraflarında oturan Hristiyanlar ile Müslümanlar güzel güzel geçinmeye başladılar.
* Ayasofya Müze Başkanı
20
Again, Evliya Çelebi narrates, that there was an iron
mine known by the name of Old Istanbul, which
was located underneath the Sultan’s Galata Palace
(Galatasaray), overlooking the town of Tophane.
While Khidr was the architect of Hagia Sophia, his
acquaints lead to the discovery of the mine, so all of
the iron for the building, as well as the metal bands
for Constantine’s Column was extracted from this iron mine.2
Evliya Çelebi provides information on the construction of Hagia Sophia which he compiled
from various works in his own style, and with
great delight. In addition, there are several incidents that he himself experienced - for us, these
are the most valuable.
A golden ball was suspended by a chain from the middle of the dome in Hagia
Sophia; it was so large that it could hold 50 Greek bushels of wheat. It is said
that Khidr would sometimes join pious and righteous Muslims underneath this
ball. For this reason, individuals who are faced with difficult tasks perform their
morning prayer underneath this ball over a period of 40 days, hoping to meet
with Khidr.3
Hagia Sophia during the Siege
According to Evliya Çelebi’s narration, the second siege of Constantinople lasted
six months, each day marked by continual clashes. When the siege failed to attain the desired result, a delegation was sent to Emperor Heraclius to inform
him of the conditions under which the soldiers would lift the siege and retreat;
they demanded an increase in the amount of tribute. The emperor accepted
this condition. In the meantime, some Companions said: “While we’re here, we
might as well go to the castle and perform two rakats of the ritual prayer at
Hagia Sophia,” and accordingly they obtained the emperor’s permission. With
approximately 1,000 armed soldiers, Maslama and Ayyub al-Ansari performed
two rakats of prayer underneath the castle’s walls, supplicating: “O Divine One,
make this place a house of worship of Islam!”4
Evliya Çelebi indicates, that the disbelievers begged for mercy after Yıldırım
Bayezid’s seven-month siege of Constantinople, crying out: “Mercy, O Yıldırım
Khan, let us make a compromise with you”. They pledged to pay 200,000 thousand gold pieces annually. However, Yıldırım Khan refused this offer. Just as during the times of Umar ibn Abdulaziz and Harun ar-Rashid, peace was made with
* President of Hagia Sophia Museum
İstanbul’un Fethi Sırasında Ayasofya’ya Yakın Şehit Kapısı’nın Hristiyanlarca
Açılması ve Bütün Müslüman Askerlerin Şehit Olması Üzerine Bu İsimle Anılır Olması
Osmanlı hanedanından Ebu’l-Feth Sultan Mehmed Han on birinci defa İstanbul’u
kuşattığında, Ayasofya’ya yakın bir kapıya saldıran İslam yiğitleri ile kâfirler arasında büyük bir çarpışma başladı. Daha önce de Harun er-Reşid zamanındaki muhasarada♣ ensardan birçok sahabe aynı yerde şehit olduğu için buraya Şehit Kapısı adı verildi. Fakat halk ağzında yanlış olarak Cufut Kapısı diye söylenmektedir.
Buna sebep de bütün Yahudilerin bu semtte oturmasıdır. Ama doğrusu cufut değil Şuhud Kapısı’dır.
Fetihten Sonra Ayasofya
İstanbul’un fethi nasib olduğunda Fatih, şükür için
iki rekât hacet namazı kılmak niyetiyle Ayasofya kilisesine girmek istedi. Fakat Ayasofya’nın dört tarafında oturan rahibler, kiliseye kapanmışlar; damlardan, pencerelerden ve kulelerden İslam askerleri üzerine zemberek, neft ve katran yağdırmaktaydılar. Bu durum üzerine Fatih hemen Ayasofya’nın
etafını sardırdı, üç gün üç gece çarpışıldıktan sonra
elli üçüncü günde Ayasofya ele geçirildi. Önce Sultan Mehmed Ayasofya içine girdi, birçok rahibi öldürdü, elindeki Hz. Peygamberin sancağını mihraba
dikti. Sonra ezan okunup, Müslüman gaziler kilisede kalan bütün rahipleri kılıçtan geçirdiler, kilisenin
içi kafirlerin kanıyla doldu. Fatih bir ok çekip “Alametim olsun!” diyerek Ayasofya kubbesinin tam ortasına attı... Bu okun yeri halen görülmektedir. Sonra bir Osmanlı askeri sol eliyle bir düşman öldürüp,
kana bulanmış sağ elini Fatih’in huzurunda beyaz
bir mermere sürdü. Bir kanlı pençe işareti taşıyan
bu mermer de türbe kapısından içeri girilince karşı
köşede yüksek bir yerde görülmektedir.
the condition, that the Muslims would be able to settle in half of the castles of
Galata and Istanbul, and mosques and other buildings for them would be constructed; in addition, one-tenth of the products of the orchards and gardens outside the castle would be given to the Muslims. Twenty-thousand Muslims moved
into Istanbul. They settled in Edirnekapı, Eğrikapı, Eyüp kapısı, Unkapanı, Zeyrek,
Karaman and the outskirts of Edirnekapı. A church at Cibalikapı was given to
them. It was known as the Rose Mosque because rose water was used to cleanse
the traces of the non-Muslims … Even in the districts of Istanbul that were near
Hagia Sophia, Christians and Muslims began to live in harmony.5
The Opening of the Martyrs’ Gate near Hagia Sophia by Christians during the
Conquest of Istanbul and the Naming of this Door in Commemoration of the
Martyred Muslim Soldiers
Ayasofya’dan ayrıntı / Detail from Hagia Sophia
When Sultan Mehmed II, a member of the Ottoman
Dynasty, laid siege to Istanbul for the eleventh time,
a massive battle broke out between the soldiers
of Islam, who attacked a gate near Hagia Sophia,
and the disbelievers. This place was known as the
Martyrs’ Gate because during a previous siege 6 in
the era of Harun ar-Rashid, a large number of Companions of Prophet Muhammad had been martyred
at this location. However, among members of the
public this gate is incorrectly referred to as “Chufut
(Jews) Gate”, as Jews lived in this neighborhood.
The correct form is not “Chufut” but rather “Shuhud”
(Martyrs) Gate.7
Hagia Sophia after the Conquest
When the conquest of Constantinople had been
completed, Sultan Mehmed wanted to go to the
church of Hagia Sophia to perform two rakats of
thanksgiving prayer there. However, the monks
that lived around the church shut themselves inside
the building and bombarded the soldiers of Islam
Fatih Sultan Mehmet Ayasofya’yı seyrettiğinde görAyasofya’dan ayrıntı / Detail from Hagia Sophia
from the roof, windows and towers with coil springs,
dü ki; bu bina büyük, sağlam ve eski bir yapıdır. Mühendis ve mimar İgnados adlı, güzel huylu ve bilgili bir kimse tarafından yapılmış- naphtha and coal tar. Faced by this situation, Sultan Mehmed immediately encirtır. Fatih bu eski yapıyı pisliklerden temizletti, içindeki putları attırdı, birçok ye- cled the vicinity of Hagia Sophia, and, on the 53rd day of the siege, after clashes
rinde anberler ve öd yaktırdı. Mihrap, minber, mahfel ve minare yaptırıp kilise- that lasted three days and nights, Hagia Sophia was captured. Sultan Mehmed
yi Müslüman gaziler için güzel bir cami haline getirtti. İlk olarak Cuma günü bü- entered Hagia Sophia first, planting the flag of the Holy Prophet in the direction
tün Müslümanlar hazır olup salâlar okundu. Akşemseddin hazretleri minbere çı- of Mecca. Then the Adhan was sung. Fatih took an arrow and, saying: “Let it
karak dua yaptı, sonra kaidesi üzere hutbe okudu. Sultan Mehmed’in izniyle Ak- be my mark!”, he shot it straight into the center of Hagia Sophia’s dome… The
şemseddin hazretleri imamlık yapıp Cuma namazını kıldırdı. O gün Ayasofya’nın place the arrow struck can still be seen. Afterwards, an Ottoman soldier killed an
bazı yerlerinde saklanmış olan rahipler Müslüman oldular. Yaşlı bir keşişin adıenemy with his left hand and, in Fatih’s presence, wiped his bloody right hand
nı da “Baba Mehmed” koydular. Mihrabın sağ tarafındaki karanlık yerin Hz.
on a piece of white marble. This marble still bears a bloody handprint and can
Süleyman’a ait bir ibadet yeri olduğunu Baba Mehmed Sultan Fatih Mehmed’e
be seen on a high spot located in the opposite corner, when you enter from the
söyleyince, Fatih orada iki rekât hacet namazı kıldı. Ayasofya’nın yeraltına sakgate next the tomb.8
lanmış hazinesi de ele geçirildi. Putları Okmeydanı’na götürülüp orada nişangâh
When Fatih Sultan Mehmet inspected Hagia Sophia, he saw that the building
yaptılar, bütün Müslümanlar putlara ok attılar.
was large, sound and old. It had been built by the engineer-architect Ignados, a
Evliya Çelebi daha önce Latinlerin İstanbul’u işgali sırasında ise Ayasofya’dan çalwell-mannered and knowledgeable person. Fatih had the old building cleansed
dıkları kıymetli haç ve hazineyi İspanya’ya kaçırırken denizde fırtınaya uğrayıp
and the idols thrown out, and he burned ambergris in several locations. By havBurgazada önünde battıklarından söz eder.
ing an altar, a pulpit, a place for the congregation and a minaret built, Fatih
Ayasofya’nın Yapılışı
transformed this church into a beautiful mosque for the Muslim soldiers. On the
Hz. Süleyman dünyanın dört bir tarafını gezerken bir sabah rüzgârı Süleyman’ın first Friday all Muslims were present, prayers were recited. Akşemseddin went
tahtını Sarayburnu’na getirdi. Hz.Süleyman orada bir mabed yaptırdı. Ardın- up to the pulpit; he prayed, and then, according to custom, preached a sermon.
dan Kral Vizendon İstanbul’u yedinci defa tamir edip kalesini yaptırdıktan sonra With Sultan Mehmed’s permission, Akşemseddin served as imam and conducted
Sofya’da bir kızı doğdu. Buna nispeten adına Ayasofya denildi. İşte bu kız hazine- the Friday prayer. On that day, priests who were hiding in various parts of Hagia
21
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI / EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
siyle beraber babası Vizendon’un yanına geldi ve Süleyman peygamberin mabedini genişletmeye başladı. Önce yeri kuyu derinliğinde kazdılar. Ahırkapı hizasına kadar inildi. Topraktan sular çıkmaya başladı. Tam bir ay bu temel içinde ateş
yaktılar, kurşun eritip döktüler. Bu kurşun temelde yıllarca durdu. Sonra İgnados
adındaki mühendisin talimatıyla otuz bin işçi, yedi bin hammal, üç bin usta toplandı. Bunlar kurşun temel üzerine direkler, kemerler ve kubbeler yaptılar. Altını su sarnıcı haline getirip, suyla doldurdular. Sarnıcın bazı yerlerini tamir için kayıklar koydular. Zira bu bölgede Ayşe Sultan Sarayı’ndan Arslanhane’ye, Saray
meydanından Enderun cebehanesine ve Soğukçeşme’ye kadar olan sarayların
altı tamamen boş olup, tatlı su ile doludur. Ayasofya’nın tam ortasında bakır kapaklı bir kuyu ağzı vardır. Buradan kovalarla su çekilir, cemaat içer ve susuzluklarını giderir.
Ardından Ayasofya’nın dört tarafının duvarlarının inşasına başlandı. Ayasofya’nın
yapılış şekli öyle anlatılır ki; yedi iklimde olan çok kıymetli taşlar binanın temeline konmuş, renkli mermerler ve sütunlarla tamamlanmıştır. Her taraftan büyük
mermerler gemilerle taşınmış, bilgili ustalar vasıtasıyla taşlar düzeltilmiştir. Binanın yarısı yedi yılda ancak tamamlanmıştır. Pek çok taşlar Selçuk ve Aydıncık’tan
getirilmiştir. Renkli mermerler Karaman, Şam ve Kıbrıs Adası’ndan; binlerce somaki, bal rengi, zeytin rengi, sarı mermer rengi sütunlar Atina yakınlarından, bir
kısmı da Marmara Adası’ndan getirilmiştir. Nihayet bu büyük yapı tamamlandığında bir gece mimarbaşı İgnados kaybolmuştur!..
Ayasofya’nın kubbesinin tam tepesinde yüz İskender kantarı ağırlığında altın bir
haç konulmuştu ki, bu haç güneş ışığıyla parladığında ta Alemdağı’ndan, Keşiş ve
Istranca Dağları’ndan farkedilirdi...
Ayasofya’nın tamamen bitmesi kırk yıl sürmüştür. Sonra içinde ve dışında on iki
bin kişi görevlendirilmiştir. Mısır memleketi Yunanlılar tarafından Kıbtilerin elinden alınıp Ayasofya’ya vakfedilmiştir...
Sonra Hz. Peygamberin doğduğu gece meydana gelen büyük zelzeleden
Ayasofya’nın kubbesi yıkılmıştır. Bir müddet sonra Hızır Aleyhisselam’ın hatırlatması ile Bursa’da (Busra) outran üç yüz kadar keşiş, rahip Buhayra’nın (Bahira) öncülüğünde Mekke’ye geldiler. O zamanlar henüz küçük yaşta olan Hz.
Muhammed’in ağzından bir miktar tükürük, yani ağız suyu ile zemzem suyu ve
Mekke’nin temiz toprağından bir miktar toprak alan papazlar İstanbul’a geldiler
ve Ayasofya’nın kubbesinin yıkık olan kısmını tamire başladılar. Hz. Peygamberin tükürüğüyle yapılan yer, kubbenin kıble tarafında otuz iki nakışlı olarak halen
bellidir ve bunu bilenler oraya baktıklarında salavat getirirler. Bu kısım, kubbenin
diğer yerlerine göre daha parlaktır.
Sophia converted to Islam. They also called one of the former old priests “Father
Mehmed.” When Father Mehmed told Sultan Mehmed II that the dark place to
the right of the altar had been a place of worship for Prophet Solomon, Fatih
performed the required two rakats of ritual prayer there. In addition, Hagia Sophia’s hidden underground treasure was also discovered. They brought the idols
to Okmeydanı and built a target practice area there, where all the Muslims shot
arrows at the idols.9
Evliya Çelebi mentions that the Latins, who had earlier invaded Constantinople,
had been caught in a storm at sea while transporting a valuable cross and treasury that they had looted in Hagia Sophia; their ships sunk near the Burgaz Island.
The Construction of Hagia Sophia
While Prophet Solomon was traveling around the world, a morning wind brought
his throne to Sarayburnu, the cape of the historic peninsula. Solomon had a sanctuary built there. Following this, King Vizendon renovated the city for the seventh
time and had her city walls built. Then a daughter of him was born in Sofia, and
it was for this reason, that she was called Hagia Sophia. This girl came to her
father Vizendon along with her treasure and she began to expand the sanctuary
of Prophet Solomon. At first, they dug into the ground to the depth of a well.
They continued down to the level of Ahırkapı. Water began to spring from the
soil. For a full month, they burned a fire here, and melted and cast lead. This lead
was laid as the base of the church. Later, on the instructions of engineer Ignados, 30,000 laborers, 7,000 porters and 3,000 foremen were gathered. They built
pylons, archways and domes upon this lead base. They transformed the
lower part of the building in a cistern and filled it with water. They
used boats to repair some parts of the cistern. As a matter of
fact, the areas underneath all the palaces in the region,
from the palace of Ayşe Sultan to Arslanhane, and
from Saray Meydanı (Palace Square) to the Enderun Cebehanesi and Soğukçeşme, are hollow
and filled with fresh water. Right in the middle
of Hagia Sophia there is a well-head with a
copper cover. Water was drawn up
in buckets from here, so the
community may drink
it and quench
their thirst.
Ortadaki kubbenin dört tarafı çepeçevre billur necef ve renki camlarla süslenmiştir. Toplam camların adedi 1070’dir. Kubbenin içinde altın kaplama ve altın mineden resimler, acayip ve garip şekiller vardır. Bunların bir kısmı melek ve bir kısmı insandır ki, seyredenler hayran kalırlar. Dört büyük köşede melek resmi vardır ki, benzetmek gibi olmasın biri Cebrail, biri Mikail, biri İsrafil, biri de Azrail şekilleridir. Boyları ve kanatları aynı büyüklükte olup, kanatlarını açmış bulunurlar.
Bu dört şekil halen durmaktadır.
Camii’nin içinde ve dışında küçük ve büyük çok sayıda sütunlar vardır. Öyle kırmızı somaki sütunlar görülür ki, bunlar dünyada az bulunan kıymetli mücevherlerdir. Üç tarafında ikişer kat cemaat yeri vardır. İki taraftaki merdivenlerden at ile
çıkmak mümkündür. Camii’nin içinden ta kubbeye kadar üç tabaka halinde kandil yakılacak girintiler vardır. Camii’nin bütün kapılarının sayısı 361’dir. Bunların
yüz tanesi büyüktür ve hepsi de tılsımlıdır. Kaç defa sayılsa bir kapı daha ortaya
çıkar. Ona da bir nişan konup sayılsa, işaretsiz bir kapı daha belirir, garip bir şeydir!!! Kapıların kanatları altın işleme ile süslenmiş, gümüş mine vurulmuş prinç
işli sanat eserleridir. Kıblenin orta kapısı hepsinden yüksektir ve bunun tahtalarının Hz. Nuh’un Cudi Dağı’ndaki gemisinin enkazından alındığı söylenir. Bu orta
kapının üzerinde bir sanduka içinde Kraliçe Sofya’nın naaşı mumya halinde bulunmaktadır derler. Birçok kimse o sandukaya el sürmek istediğinde Camii içinde
bir sallantı olmuş ve hemen el çekmişlerdir. Bir tılsım da budur!
22
Ayasofya /
/ Hagia Sophia
Aynı yerde yeşil renkli görülmeye değer bir direk daha vardır. Bu direğin üzerinde
Meryem Ana’nın temsili resmi vardı. Elinde bir kandil tutardı ki, beyaz bir güvercin büyüklüğündeydi. Her gece bunun saçtığı ışık Camii’yi aydınlatırdı, bu da bugün Kızıl Elma’ya götürülmüştür.
Ayasofya’da Bir Keramet, Bir Garip Hal...
İstanbul’da beliren taun hastalığında günde üç bin kişi ölmeye başlayınca, padişah
Sultan Selim İstanbul halkını Kadir gecesi Ayasofya’ya toplar. Hastalığın geçmesi
için hep birlikte dua edilecektir. Bektaşi Şeyhi Yahya Efendi kürsüye çıkıp vaaz vermeye başlar. Tam o esnada tarikata bağlı Kelami Ağa’nın haceti gelir, karnı sıkışıp
Bağdat davulu gibi gümbürdemeye başlar. Ağa sıkıntısından “Bre hey imdat! Halim ne oluyor?” diye şaşkına döner, fakat kalabalığın içinden geçecek bir yer bulamaz. İki-üç defa ayağa kalkıp, etrafına bakarak tekrar oturur. Bir süre sonra da zaten o kadar sıkışmıştır ki, kımıldayacak hali kalmaz. Hemen şeyh hazretlerine dönüp yalvarırcasına “Beni bu cami içinde, bunca cemaat arasında zor durumda bırakma” diye niyaz edince, yanıbaşında sipahi kılığında biri belirip, “Bre adam senin derdin nedir? Yüzün, gözün şişmiş, durumun iyi değildir! Senin derdine çare
bulayım, fakat sırrım sende kalsın” diye ona yemin ettirir. Sipahi cübbesinin sağ
tarafını Kelami Ağa’nın üzerine örter ve Kelami Ağa kendini o an Kağıthane Deresi yanında bulur. Hemen hacetini giderir, abdestini tazeler ve kırk defa şükür secdesi eder. Sonra kendini yine Ayasofya’da bulur. Aynı sipahiyi de yanında görünce “Bre Hızır’a rastladım, eteğini bırakmayayım” diyerek sipahiye hürmet gösterir. O an Yahya Efendi kürsüde duaya başlar, cemaat “Amin!” deyip dua bitince,
Ayasofya’nın bütün kapıları kapanır. Yalnız büyük kapı açık bırakılarak dışarı çıkan
cemaat birer birer sayılır, hepsinin 57 bin kişi olduğu tespit edilmiştir.
Evliya Çelebi’ye Göre Ayasofya’nın Makamları Ve Kısımları
Evliya Çelebi adeta fakirlerin Kâbesi haline gelmiş olan Ayasofya’nın
içinde ve dışında birçok ziyaret yerlerinin olduğunu ve yüksek dereceli, tılsımlı makamların bulunduğunu bütün ayrıntılarıyla aktarmaktadır: Evvela Ayasofya’nın üst kısmının Doğu tarafında “terler direk” adı verilen ziyaret yerinin yanındaki Havariyun Makamı’ndan bahseden Evliya Çelebi, bu
terler direk hakkında da birçok sözler söylemiştir. Yaz, kış, gece ve gündüz terleyen bu sütun, Camii’nin
kıble kapılarının Batı tarafının sonundaki kapının iç yüzünde, dört köşe, beyaz mermerden
tek parça halinde durmakta-
After this, construction began on the four walls of Hagia Sophia. The method of
the construction of Hagia Sophia is related in an enchanting way, that valuable
stones from seven climate(ic region)s were placed as part of the building’s base,
and it was completed with colored marble and columns. Marble was brought by
ship from various places, and the stones were carved by skilled craftsmen. After
seven years, only half of the building was completed. Many stones were brought
from Selçuk and Aydıncık (on the Aegean coast). Colored marble was brought
from Karaman (Cent. Anatolia), Damascus and Cyprus; thousands of porphyritic
columns of honey, olive and yellow-colored marble were brought from a stone
pit near Athens, and others brought from the Marmara Island. After this massive structure was eventually completed, one night the head architect, Ignados,
disappeared...!
A golden cross of 100 Alexandrian quintals weight was placed atop the dome of
Hagia Sophia, that could be seen all the way from the Alem, Keşiş and Istranca
Mountains (ca. 100 km away), when it shone in the sunlight...10
It took 40 years for the Hagia Sophia to be completed. Once it had been finished,
12,000 people were assigned duties both inside and outside the church. Egypt
was taken from the Copts by the Greeks, and this land was dedicated to Hagia
Sophia...11
Later, Hagia Sophia’s dome was destroyed by a massive earthquake that occurred on the night Prophet Muhammad was born.12 After a time, upon the suggestion of Khidr, approximately 300 priests who were living in Bursa traveled
to Mecca under the guidance of the priest Buhayra (Bahira). The priests took a
small amount of saliva from the mouth of Prophet Muhammad, who was relatively young at the time; in other words, they brought water from the mouth of
the Prophet and Zamzam water, and also took a small amount of the clean Meccan soil. Then the priests returned to Istanbul and began to repair the destroyed
section of the dome. The section that was repaired with the Prophet Muhammad’s saliva can still be seen on the dome’s Qibla (i.e. Meccan direction) side,
with thirty-two decorative elements; people who are aware of this fact utter a
prayer for the Prophet’s soul when they gaze upon the spot. This area is brighter
than the other parts of the dome.13
All four sides of the middle dome were embellished with crystalline pebbles and
colored glass. The number of colored glass pieces totals 1,070. Inside the dome
there were paintings, bizarre and extraordinary gold-plated figures with golden
porcelain enamel. Some of these were of angels and others were humans, and
they enchanted all who gazed upon them. Depictions of angels in the four large
corners were made; these represent the figures of Gabriel, Michael, Israfel (the
Trumpeter) and Azrael. They are of the same height and wingspan, and stand
with their wings outspread. These four figures can still be seen today.
There are innumerous small and large columns both inside and outside Hagia Sophia. Here, one may observe red porphyritic columns; these are extremely valuable and very rare. There is space on two floors at three sides of the mosque for
the congregation. It is possible to ascend the slope on both sides on horseback.
From the inside of the mosque all the way to the dome there are coves in three
layers where you can put oil lamps. The mosque has a total of 361 doors. Of
these, 100 are large and all of them are magic. Regardless of how many times
you count them, one more door appears. Even if you mark them one by one, a
door without a mark appears next time; such an odd thing!!! The door panels are
works of art embellished with golden and brass decorations and inlaid with silver
porcelain enamel. The middle Qibla door is higher than all the others, and it is
said that the wood of the door was taken from the wreck of Prophet Noah’s ark,
which landed on Mount Judi. It is also said, that embalmed remains of Queen
Sophia rest above this middle door inside a coffin. Many people who want to
touch the coffin have to withdraw their hands when they hear a tremor rocking
the Mosque. This is another example of magic!
There is another green-colored column in the same location which is worth seeing. There was a figurative depiction of Mother Mary on this column. She was
23
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI / EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
dır. Sütunun alt kısmı bir adam boyu kadar bakır kaplıdır. Çelebi’nin aktardığı rivayete göre bu sütun; kalede mahsur kalan Ya Vedud Sultan’ın yürekler yakıcı feryadının hararetinden terlemektedir. Diğer bir anlatıma göre de Hz. Peygamberin tükürüğü ile karıştırılan kireç, bu taşın altında yapıldığı için onun neminden dolayı terlemektedir.
Evliya Çelebi başağrısı olan bir kimsenin bu direğin terinden başına sürmesi halinde
hemen iyi olacağını, yüreğinden kan gelecek kadar ağır bir dizanteri hastasının bu
direğin terinden içmesi durumunda yahut sıtmaya tutulan bir adamın bakırın deliklerinden parmakla toprak çıkarıp bağlamasıyla hemen şifa bulacağını anlatır. Ayrıca bir kimse kalp çarpıntısına tutulmuş olsa üç Cumartesi Ayasofya içindeki kuyunun suyundan sabahleyin aç karnına üçer yudum içince iyileşeceğinden bahseder.
Unutma hastalığına tutulan bir kimsenin de şifasını Camii’de bulabileceğine işaret eden Evliya Çelebi, bu hastalıktan muzdarip olanların kubbenin tam ortasında
asılı topun altında yedi defa sabah namazı kılıp, üç defa “Allahümme ya kâşif-elmüşkilât ve ya alimüs’s-sırrı ve’l-hafiyyât” deyip her vakitte yedişer siyah üzüm yerse öğrendiği herşeyin hafızasına adeta nakış olacak derece zihninin açılacağını anlatır. Zira bu kıble Hz. Peygamberin tükürüğü ile tamir olunmuştur. Altında bir kere
ibadet edenin dünya ve ahirete ait bütün iyi dilekleri yerine gelir. Hatta Akşemseddin hazretlerinin oğlu Hamdi Çelebi’ye öyle bir bunama gelmiş ki, bir kimse kendisine selam vermek istese kâğıda bir selam sözü yazar ve o nota bakıp “Ve aleykümselam!” dermiş. Hiç bir hekim onun derdine çare bulamamış. En sonunda AkşemAyasofya / Hagia Sophia
24
holding an oil lamp the size of a white pigeon. Each night, the light radiating
from this oil lamp illuminated the Mosque; today, this too has been taken to the
“Red Apple” (Rome).14
A Wondrous and Strange Situation in Hagia Sophia...
When people began to die of the plague in Istanbul, with a number of 3,000 a
day, Sultan Selim, gathered the people of Istanbul at Hagia Sophia on Laylat’ulQadr, the Night of Power (when the Quran was revealed). They all were to pray
together for the disease to pass. The Bektashi Sheikh Yahya Efendi went up to the
pulpit and began to preach. At just that moment, Kelami Agha, who belonged
to the Sufi order, was overcome by a call of nature; his abdomen began to ache
and roar like the drums of Baghdad! Saying: “Oh dear! What is happening to
me?” the Agha was terribly disturbed by this situation -- it was impossible for
him to pass through the crowd. He got up two or three times, looked around
and then sat back down again. After a time, he was so terrible that he was unable to move at all. When he turned to the sheikh and implored him, saying:
“Please don’t leave me in such a difficult situation within this mosque, among
all these people,” someone dressed as a cavalryman appeared right next to him
and made the Agha swear an oath, saying: “My brother, what is your problem?
Your face is swollen, you don’t look good! Let me find a remedy to your suffering, but please keep my secret.” The cavalryman covered Kelami Agha with
the right side of his robe, and at that moment Kelami Agha found himself next
to the Kağıthane Brook. He relieved himself at once, refreshed his ablution and
prostrated 40 times in gratitude. Then, he found himself back at Hagia Sophia
again. When he saw the same cavalryman right next to him, he showed him
great respect, saying, “I have met Khidr, I should grasp his robe and not let him
go.” At that moment, Yahya Effendi began a prayer from the pulpit, and after the
congregation said: “Amen!” and the prayer ended, all of Hagia Sophia’s doors
were closed. Only the grand door was left open and the congregation that exited
there was counted one by one. It was seen that the congregation had comprised
a total of 57,000 people.15
The Different Parts of Hagia Sophia According to Evliya Çelebi
Evliya Çelebi describes in detail, how Hagia Sophia, which had become a virtual
Mecca of the poor, contains many holy sites to visit in and around the building;
he also speaks of many magic sites around. Speaking first of the Site of Disciples,
which is next to the holy site in the upper eastern section of Hagia Sophia known
as the “sweating column”, Evliya Çelebi goes on to tell us many things about this
column. The column, which sweats day and night, all the year, is a single square
piece of white marble which stands near the inside of the last door on the western side of the Qibla doors of the building. The first five to six feet of the column
is encircled in copper. According to Çelebi, this column sweats due to the heat
of the heart-wrenching cries of Ya Wadud Sultan, who was confined to a castle.
According to another account, the saliva of the Holy Prophet was mixed into the
lime underneath the stone, and the resulting humidity causes it to sweat.
Ayasofya / Hagia Sophia
seddin hazretlerinin yol göstermesi ile Hamdi Çelebi Ayasofya’ya getirilmiş. Yedi
kere altın topun altında namaz kılmış. Duayı her sabah üçer defa okuyup yedişer
tane siyah üzüm yemiş. Sonra aklı tamamen yerine gelmiş ve o an Yusuf ile Züleyha kitabını yazmaya başlamış ve yedi ayda tamamlamıştır. Ardından meşhur Kıyafetname adlı eserini kaleme almıştır.
Evliya Çelebi Ayasofya’nın kıble tarafında, hünkâr mahfilinin iç kısmında Kuzey
tarafa açılan soğuk pencere isminde iç açıcı bir pencereden bahsetmektedir.
Oradan daima insan ruhuna canlılık veren hoş ve serin rüzgârların estiğini ifade
eder. Dış tarafında bulunan pencerenin hoş sesli bülbüllerinin nağmelerinden insanın ruhuna canlılık gelir. Bu pencerenin bulunduğu köşede fetihten sonra ilk
defa Akşemseddin hazretleri Tefsir-i Şerif dersi vermiş ve öğrencilerine “Burada
Kur’an okuyan ve diğer ilimlerle meşgul olan kimse bütün ilimleri öğrenip alim
olsun” diye hayır dua etmiştir. Şimdiye kadar orada bir defa besmele okuyan bu
ilimden mahrum kalmamıştır. Hatta on kıraat üzere okumayı öğretmiş ve binlerce öğrenci yetiştirmiştir.
Evliya Çelebi, İsa beşiği adında ve Ayasofya’nın üst katının Doğu kısmında bir köşede, kırmızı renkli mermerden tekneye benzer bir beşiğin varlığından ve çocukları hasta olan günahkâr kadınların evlatlarını bu beşiğe koymaları durumunda hemen şifa bulacağından bahseder. Yine bu beşiğin yakınında Hz. İsa’nın
Meryem’den doğduğu zaman yıkandığı dört köşe bir tekneye değinir. Çelebi’ye
göre tekneyi Konstantin Beytü’l-Lahm’dan getirtmiştir. Beytü’l-Lahm’da Hz.
İsa’nın yıkandığı yeri gördüğünü söyleyen Evliya Çelebi, Ayasofya’daki herkesçe
bilinen meşhur taş teknenin şifalı olduğunu ve burada dürüst olmayan çocukların can bulduklarını anlatır.
Evliya Çelebi explains that anyone with a headache will immediately recover, if
he/she wipes the perspiration from the column with his/her forehead, and that
a patient of dysentery, so severe, that his heart bleeds, should drink from the
sweat of this column; and if one overcome by malaria digs out earth from its copper holes and ties this onto his body, he will immediately be cured. Evliya Çelebi
also tells, that, someone suffering from heart palpitations would find a cure if
he/she drinks three sips of water from the well inside Hagia Sophia with empty
stomach on three consecutive Saturdays.
Indicating that someone afflicted with memory loss could also find a cure in Hagia Sophia, Evliya Çelebi said that those who suffered from this ailment had but
to pray the morning prayer underneath the sphere that hung from the middle
of the dome seven times, each time saying “Allahumma ya kashif-al-mushkilat
wa ya alimus’s-sirr wa’l-hafiyyat” three times and eating seven black grapes; as
a result their mind would be expanded to the extent that everything they had
learned would virtually be engraved there.
As this dome is repaired with the saliva of the Holy Prophet, so the good wishes
for this and the next world of anyone, who prays underneath it, will be blessed.
In fact Akşemseddin’s son Hamdi Çelebi suffered from such a brain disorder,
that someone wishing to greet him, should write “salaam” on a piece of paper,
so he, looking at it, could reply, “wa alaikum as-salaam!”. No physician was able
to find a cure for his problem. Finally, on the instructions of Akşemseddin, Hamdi
Çelebi was brought to the Hagia Sophia. He prayed seven times under the golden
sphere. He read the invocation three times every morning and ate seven black
grapes. His mental faculties returned completely and he began to write the book
of Yusuf and Züleyha, completing it in seven months. Following this, he wrote his
famous work Kıyafetname.
Yine üst katın Doğu tarafında beş-altı parça ince, tahta gibi biçilmiş taşlar vardır.
Güneş doğduktan sonra ışıkları kubbeye vurunca her taştan güneş ışığı gibi ışıklar parlar. Bunlar bakanların gözlerini kamaştıracak kadar nurlu taşlardır. Ayrıca
Ayasofya’nın üzerinde bulunan kurşunun asırlardır bozulmaması Evliya Çelebi’ye
göre içine altın karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.
Evliya Çelebi speaks of the refreshing “cold window” that opens north in the
Sultan’s Chamber of Hagia Sophia. He describes the constant pleasant and cool
wind that blows through it, refreshing the human spirit. Also nightingales pleasantly singing outside the window revitalizes the human soul. The corner, where
the window is located, is the place, where Akşemseddin gave his first lecture
on Quranic exegesis after the conquest, and where he prayed for blessings for
his students: “May the one who recites the Qur’an here and busies himself with
wisdom learns all the sciences and becomes a scholar.” To date, even anyone,
who recites the Basmala just one time here, has been blessed with knowledge.
In fact, Akşemseddin taught thousands of students to recite the Qur’an in ten
different styles.
Son söz olarak Evliya Çelebi, Ayasofya’nın emsalsizliğine temasla bir beyit yazmıştır:
Evliya Çelebi mentions a cradle of red-colored marble that looked like a boat,
located in the eastern wing of the upper floor of Hagia Sophia; this was known as
Ayrıca Evliya Çelebi, üst katın Doğu kısmında büyük bir kapı olan Yediler Kapısı’nın
ise dünyada eşi benzeri olmadığını, kanatlarının tahta yerine isli beyaz bir mermerden yapıldığını belirtir. Bu kapı dünya seyyahları ve mimarları arasında şöhret bulmuş ve görülmeye değer olmakla birlikte Yediler’in ibadet ettikleri bir makamdır.
25
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI / EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
“Reeynâ cevâmiü’d-dünya cem’iân
Ve lakin mâ reeynâ misli hâzâ”
Ayasofya Camii’nin Diğer Camilerle Karşılaştırılması
Yeryüzünde eşi benzeri olmayan Ayasofya Camii’nin kubbesini gök kubbesine
benzeten Evliya Çelebi, bütün mimarların yapılış tarzına bakıp şaşırdıkları Sultan
Selim Camii ile karşılaştırıldığında dahi Ayasofya kubbesinin üstünlüğünü koruduğunu anlatır. Sözgelimi İstanbul’un Kuzey kısmında, Karadeniz tarafında yüksek bir tepe üzerine yapılmış ve bilhassa hendese ilmine vakıf kimseler tarafından “Koca Sinan bilgisini göstermiş” diye parmaklarını ağızlarında hayran bırakan Sultan Selim Camii, hakikaten gök kubbenin altında direksiz dört duvar üzerine şimdiye dek görülmemiş sağlamlıkta bir kubbeye sahiptir. Ancak bu kubbenin Ayasofya’nınkinden farkını merak edenler Ayasofya kubbesinin çapını ölçüp,
bu kubbenin ondan birer karış daha geniş yapıldığını tespit etmişler. Evliya Çelebi, Sultan Selim Camii’nin kubbesinin de seyredenleri büyülemesine rağmen
Ayasofya’nın kubbesi kadar yüksek olmadığına dikkat çeker.
the Cradle of Jesus. If the sick child of a sinful woman was placed in this cradle it
would find immediate relief. He also speaks of a square basin near this cradle in
which Mary had washed Jesus, when he was born. According to Çelebi, the basin
had been brought by Emperor Constantine from Bethlehem. Evliya Çelebi says
that he has seen the place in Bethlehem, where Jesus was washed; and explains
that the famous stone basin in Hagia Sophia was known by all to be curative and
that naughty children are cured here.
In addition, Evliya Çelebi states that the Yediler Kapısı (Gate of the Seven) was a
large door in the eastern wing of the upper floor which had no equal in the entire
world; the double door was made of opaque white marble instead of wood. This
door is famous amongst world travelers and architects, worth to visit. It is also a
place, where the Yediler (the Seven) worshiped. Also in the eastern wing of the
upper floor there were five or six thin stones shaped like planks. When they were
hit by the sun at sunrise, each stone shone in the sunlight. They were so bright,
that whoever looked at them was dazzled. In addition, according to Evliya Çelebi,
the reason that the lead on the roof of Hagia Sophia survived for centuries is
because it was mixed with gold.
In conclusion, Evliya Çelebi wrote a couplet describing the unrivaled nature of
Hagia Sophia:
“Reeynâ cevâmiü’d-dünya cem’iân
Ve lakin mâ reeynâ misli hâzâ”16
We saw all the mosques on Earth
But saw none like this
A Comparison of Hagia Sophia Mosque to Other Mosques
Ayasofya / Hagia Sophia
Ayrıca Ayasofya’nın kubbesi Hz. Peygamber’in tükürüğü sayesinde bina edilip
ayakta kaldığı düşünüldüğü için bunu bilen Mimar Sinan, Ayasofya kubbesinden
bir miktar kireci kazıyarak Selimiye kubbesi kirecine karıştırmıştır. Selimiye’nin
kubbesi Mimar Sinan’ın yaptığı bu takrib ile inşa olunmuştur. Ayasofya kubbesi
Camii içindeki döşemeden ta kubbenin alem yerine varıncaya kadarki mesafesi
ile bütün camilerden daha yüksektir, ama biraz fazla yassıcadır.
Süleymaniye Camii ile de Ayasofya’yı karşılaştıran Evliya Çelebi, sözkonusu
Camii’nin mavi taş kubbesinin en yüksek noktasının Ayasofya’nın kubbesinden
daha yuvarlak ve yedi Mekke zıra’ yüksekliğinde olduğundan bahseder. Bu emsalsiz kubbenin dört ayağından başka Camii’nin sağ ve solunda dört adet somaki
mermer sütunlar vardır ki, her biri on Mısır hazinesi değerinde olup, Mısır diyarındaki eski bir şehirden Nil yolu ile İskenderiye’ye, oradan Karınca Kaptan sallara
yüklenip uygun günlerde İstanbul’da Unkapanı’na getirtmiş, ardından Vefa meydanına ve en son Süleymaniye Camii’ne getirtilmiştir. Evliya Çelebi Süleymaniye
Camii’ni ziyarete gelen, mühendislik ve mimarlıkta söz sahibi yabancı bir heyete
bu yapının Ayasofya ile farkını sorması üzerine onların “Evet bundan büyük, eski,
tuğla bir binadır. O zamanın sağlamlık sanatı ile kurulmuş büyük bir binadır. Ama
güzellik, incelik ve temizlikte Süleymaniye ondan daha sanatlı ve ibretle görülecek bir binadır. Masrafına gelince, bu Camii’ye Ayasofya’dan daha fazla para harcanmıştır” şeklinde yanıtladıklarını ve Süleymaniye’nin hakikaten on miskal taşının bir altına mal olduğunu ifade eder.
Yine Evliya Çelebi Şehzade Camii’nin ortadaki yüksek kubbesini, semaya baş
uzatmış mavimsi billur ve muazzam bir yapıya benzetmesine, dört ayağı altı köşe
şeklinde yapılmış ayaklar üzerine oturtulmuş ve dört tarafını yarım kubbelerin
çevrelediğini söylemesine rağmen bu yarım kubbelerin, ortasının yuvarlak değil
26
Comparing the dome of the unrivaled Hagia Sophia with the Dome of Heavens,
Evliya Çelebi says, that Hagia Sophia’s dome retained its supremacy even when
compared to Sultan Selim Mosque, the construction style of which awed architects. Sultan Selim Mosque was constructed atop a high hill on the northern part
of Istanbul; people, particularly those skilled in geometry, held their hands to
their mouths in amazement when they gazed upon it, saying: “(Architect) Sinan
the Great has demonstrated his knowledge.” The mosque truly had a dome that
was sounder than any seen, set upon four walls without columns, which stood
proudly underneath the dome of the heavens. But those curious about the difference between this dome and that of Hagia Sophia measured the diameter of
Hagia Sophia’s dome only to discover that this dome was one hand-span wider
than that of Sultan Selim Mosque. Evliya Çelebi indicates that despite the fact
that the dome of Sultan Selim Mosque mesmerizes those who see it, it is not as
high as that of Hagia Sophia.17
Also, it was thought that the dome of Hagia Sophia had been constructed using
the saliva of Holy Prophet and thus remained intact. Knowing this, Sinan the
Great scraped bits of the dome and mixed it into the grout used on the dome of
Sultan Selim Mosque, and so the dome was built. The distance from the base of
the dome of Hagia Sophia to its peak is greater than that of all other mosques,
although it is a bit flatter.18
Comparing Hagia Sophia to the Süleymaniye Mosque, Evliya Çelebi speaks of
the highest point of the blue stone dome as being rounder than that of Hagia
Sophia’s dome and measuring seven Meccan zira’ (ca. 82 cm) in height.19 In
addition to its four base columns, this incomparable dome has four porphyry
marble columns at opposite sides, each of them worth ten Egyptian treasures.
These columns were brought via the Nile from an ancient city in Egypt to Alexandria, where they were loaded onto ferries by Captain “Karınca” (“Ant”); when
the weather was favorable they were brought to Unkapanı in Istanbul. From
here they were sent to the Vefa Square and finally to Süleymaniye Mosque.20
Evliya Çelebi says that when he asked a foreign delegation visiting Süleymaniye
Mosque, who were well-versed in matters of engineering and architecture, about
the difference between this building and Hagia Sophia, they replied: “Yes, Hagia
Sophia is an old, brick building which is larger than this one. It is a great building
built employing the science of stability of that time. But with regards to beauty,
uzun olması itibarıyla Ayasofya’dan çok faklı olduğunu belirtir. Yine Sultan Ahmet Camii’nin dört mermer ayak üzerinde, göklere yetmiş arşın boy uzatmış, çok
yüksek, yuvarlak, dört tarafı yarım kubbelerle çevrili kubbesiyle aydınlık bir yapı
olduğunu söyleyen Evliya Çelebi, burada Ayasofya’daki gibi büyük sütunların bulunmadığına dikkat çeker.
İmparatorluğun bazı vilayetlerindeki ulu camilerin İstanbul Ayasofya’sı gibi itibar gördüğünden bahseden Evliya Çelebi, bunlardan birinin, şehrin ortasında ta
Musa Aleyhisselam zamanında yapılmış Diyarbakır’ın yüzsuyu olan Camii-i Kebiri olduğunu söyler. Camii’nin avludaki sütunlarının sağ tarafında beyaz bir direk üzerinde İbranice tarih vardır. Şehir her kimin eline geçmişse burası yine mabed olmaktan geri kalmamıştır. İçinde öyle ruhanilik vardır ki, bir Müslüman iki
rekât namaz kılsa kabul olduğuna kalbi şahit olur. Sanki Haleb’in Ulu Camii’si,
Şam’ın Emevi Camii, Kudüs’ün Mescid-i Aksa’sı, Mısır’ın Ezher Camii, İstanbul’un
Ayasofyası’dır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin muhtelif ciltlerinde, ama bilhassa sekizinci cildinde İstanbul’daki Ayasofya Camii ile Selanik Ayasofya’sını, Trabzon Ayasofya’sını,
Selanik’teki Hortac Sultan Camii’ni ve Sultan İsa Camii’ni karşılaştırmaktadır.
Ayrıca Evliya Çelebi, eserinin dördüncü cildinde, Sultan IV. Murad’ın Fırat üzerinde yaptırdığı büyük ve eşsiz bir köprünün o kadar güzel ve yüksek bir köprü olduğundan bahsetmekdir ki, uzunluğunun bir taraftan bir tarafa 110 zıra’ olduğunu
ve Ayasofya taklarından geniş bulunduğunu anlatmaktadır.
Evliya Çelebi eserinin bir yerinde de, Ayasofya hakkında yazdıklarının hepsinin
Kanuni Sultan Süleyman’ın beylerbeylerinden derviş tabiatlı, tatlı sözlü, yumuşak
huylu Kelâbi Paşa’dan dinledikleri şeyler olduğunu ifade etmiştir.
Evliya Çelebi, Ayasofya’yı anlatırken etrafındaki hastahanelerden, tımarhanelerden büyük saraylardan, misafirhanelerden, kervansaraylardan, sebillerden
ve hamamlardan da bahsetmektedir. Ayrıca Ayasofya civarında yer alan Ağa
Mescidi’nin İstanbul’da bulunan en eski mescid ve Ayasofya kapısının iç tarafında yer alan Ebu’l-Feth Gazi Tekkesi’nin de en eski tekke olduğundan bahsetmektedir. İlaveten Ayasofya ulemasından Sultan IV. Murad’ın şeyhi olduğunu söylediği Şeyh Mehmet Kadızade’den de Ayasofya’da Sofyalı Kadızade diye şöhret bulan şeriat uleması diye söz etmektedir.
Evliya Çelebi’nin Kadir Gecesi Ayasofya’da Sekiz Saatte Ezberden Kur’an-ı
Kerim’i Okuması.
1045 senesi Ramazanı’nın Kadir gecesinde Evliya Çelebi, harem-i hassa dahil
olup Gazi Sultan Murad Han’ın hizmetine girdiği günlerde, Ayasofya’da her sene
üç gece ibadetle geçirilir ve binlerce cemaat toplanırdı. Evliya Çelebi o sırada hıfzını tamamlamış bir hafız olduğundan rahmetli babası Derviş Mehmed Ağa’nın
ısrarıyla o senenin Kadir gecesinde Ayasofya’nın müezzinler mahfili ve Bilal-i Habeşi makamında teravihten sonra hatim indirmeye başlar ve on iki makam, yirmi
dört şube, kırk sekiz tertib üzerine tamamlar. Evliya Çelebi yıllar sonra Tokat’taki
Vardar Ali Paşa’nın Turhal Kalesi’nden ayrılıp, Amasya yakınındaki bir ovada olduğunu haber alması üzerine yanına gittiğinde Paşa’yla görüşmüş ve ona mektuplar vermiştir. Bu esnada Paşa, Evliya’nın yüzüne bakarak “Bre! Sen Hafız Evliya Çelebi değil misin ki? Ayasofya Camii’nde Kadir gecesinde sekiz saatte Kur’an-ı
Kerim’i ezberden okudun. Sultan IV. Murad Han seni has hareme alıp kilerli etmedi mi?” deyince çok sevinmiştir.
Budin’den Ayasofya’ya Gönderilen Şamdanlar
Evliya Çelebi, Sultan Süleyman Han’ın Budin’in fethinden sonra kalede ele geçirilen hazineyle beraber şimdi İstanbul’daki Ayasofya Camii’nin mihrabının sağında
ve solunda bulunan şamdanları İstanbul’a gönderdiğinden söz eder.
İstanbul’da Çıkan Karışıklıklarda Ayasofya Camii’nin Yeri
Evliya Çelebi İstanbul’da çıkan siyasi olaylarda, karmaşalarda Ayasofya Camii
önünde ve bazen de Ayasofya’nın içinde büyük toplantıların yapıldığını, ulema ve
şeyhülislamın böyle olağanüstü hallerde Ayasofya içinde toplandıklarını bize ak-
refinement and cleanliness, Süleymaniye is more decorative and is a building to
be viewed as more exemplary. When it comes to cost, more money is spent on
this mosque than on Hagia Sophia.” Çelebi tells that Süleymaniye’s ten Misqal 21
(10 x 4.6 gr) of building stones cost one golden Lira. 22
Evliya Çelebi, further tells that the Şehzade Mosque’s high middle dome resembles a bluish crystal reaching to the heavens, and so it is a wondrous structure
with four columns resting upon hexagonal bases assisted by half-domes on all
four sides. He says, that this mosque is very different from Hagia Sophia not due
to the shape, but due to length also.23 Describing Sultan Ahmet Mosque as an
enlightened structure with its high, round dome which rests upon four marble
bases, measuring over seventy ells and reaching toward the heavens, surrounded on four sides by half-domes, Evliya Çelebi draws attention to the lack of large
columns that are found in Hagia Sophia.24
Describing the respect afforded toward the grand mosques in some provinces of
the empire that was like the respect afforded to Hagia Sophia, Evliya Çelebi says
that one of these mosques is “Cami-i Kebir” (the Great Mosque), which was built
back in the era of Moses in the middle of the city of Diyarbakır (Southeastern
Anatolia). Inscribed upon a white pole to the right of the columns in the mosque’s
courtyard is the Hebrew history. No matter, under whose control the city fell,
this place remained as a sanctuary. Inside there is such a spiritual atmosphere
that if a Muslim prays two raka’at of prayer, his heart will witness its divine acceptance. It is like the “Ulu Cami” (Great Mosque) in Aleppo, the Amawi Mosque
in Damascus, Al-Aqsa Masjid in Jerusalem, al-Azhar Mosque in Egypt, or Hagia
Sophia in Istanbul.25
In various volumes of Evliya Çelebi’s Seyahatname, and in particular, in the
eighth volume, he compares Hagia Sophia Mosque in Istanbul to Hagia Sophia in
Thessaloniki, Hagia Sophia in Trabzon, and Hortac Sultan Mosque and Sultan Isa
Mosque in Thessaloniki.26 In addition, in the fourth volume, Çelebi speaks of the
large and unparalleled bridge Sultan Murad IV built over the Euphrates, whose
length from one end to the other measured 100 zira (82 m.) , with arches wider
than that of Hagia Sophia.27
In one of Evliya Çelebi’s works, he says that everything he wrote about Hagia
Sophia were things he heard from Kelâbi Pasha, the gentle, Sufi natured, sweetspeaking governor of Sultan Süleyman the Magnificent.28
Whilst describing Hagia Sophia, Evliya Çelebi also speaks of the surrounding hospitals, mental asylums, large palaces, guesthouses, caravanserai, public fountains and hamams (Turkish baths).29 He also says that the Agha Masjid, which
was in the vicinity of Hagia Sophia, is the oldest masjid in Istanbul 30 and, that the
Ebu’l-Feth Gazi Dervish Convent, which stood inside the gates of Hagia Sophia, is
the city’s oldest one.31 In addition, he speaks of Sheikh Mehmet Kadızade, Sultan
Murad IV’s sheikh, as being a renowned scholar of Shariah who served at Hagia
Sophia.32
Evliya Çelebi’s Recitation of the Qur’an by Heart in Eight Hours on Laylat’ul-Qadr
When Evliya Çelebi started serving in the Harem of Sultan Murad IV, people by
thousands were spending three nights worshiping in Hagia Sophia every year
during Ramadan. As Evliya Çelebi was a Hafiz (person who has committed the
entire Qur’an to memory) who had memorized the Qur’an upon the insistence
of his deceased father, Dervish Mehmed Agha; he began to recite a khatm (full
recitation of the Qur’an) in Hagia Sophia in the Bilal al-Habashi (Bilal, the Abyssinian – First Muezzin of the Holy Prophet Muhammad) style after the tarawih
(special prayers for Ramadan).33
Years later, when Evliya Çelebi received the news that Vardar Ali Pasha had left
Turhal Castle in Tokat and was now living in the vicinity of Amasya, he went
there; he met with the Pasha and gave him some letters. Upon this, the Pasha
looked into Evliya’s face and said “Brother! You’re Hafiz Evliya Çelebi, aren’t you?
You recited the Qur’an from memory in eight hours at Hagia Sophia Mosque on
Laylat’ul-Qadr. Didn’t Sultan Murad IV take you into his private circle and give
you patronage?” This pleased Evliya Çelebi greatly.34
27
EVLİYA ÇELEBİ’NİN AYASOFYA’SI / EVLİYA ÇELEBİ’S HAGIA SOPHIA
tarmaktadır. Kimi zaman İstanbul’da meydana gelen karşılıklarda halk, Ayasofya Camii’nde biraraya gelir ve yakın olması dolayısıyla Saray’a yönelik hareketlerin planlamasını yapar. Bazen de önemli din büyükleri, saygın şeyhler Ayasofya Camii’nde kürsüden vaaz ve nasihatler ederek halkı yönlendirmektedir. Şeyh
Akşemseddin Hazretlerinin oğlu Hamdi Çelebi ise babasının postunu kabul etmeyerek, Ayasofya Camii’nin içinde Yusuf ile Züleyha kitabını yazmakla meşgul olmayı tercih etmiştir.
Uludağ ile Ayasofya’nın İlişkisi
Uludağ’ın zirvesi göklere başkaldırmıştır. Bulutsuz havalarda güneş İstanbul üzerine vurunca, Yedikule, Sultan Ahmed Camii’nin altı minaresi ve Ayasofya Camii
açıkça görülür... Kefere zamanında İstanbul’da Ayasofya kubbesinin üzerinden
papazlar uçarak Uludağ’daki mağaralarda otururlarmış. Yine Heybeliada’da bulunan ruhban manastırındaki rahipler gibi Keşiş Dağı’ndaki rahipler de Ayasofya
kubbesi üzerinden uçup Uludağ zirvesindeki mağaralarda otururlarmış.
Seyahatnamesi’nin muhtelif ciltlerinde; bilhassa birinci, ikinci ve altıncı ciltlerinde Ayasofya’dan bahseden, onunla ilgili malumatlar veren, orada geçen hadisatı
nakleden Evliya Çelebi, bizzat kendisinin yaşamış olduğu Ayasofya’yla ilgili olayları da aktarır. Evliya Çelebi’nin Ayasofya’daki kısa süren günleri olarak değerlendirilebilecek bu dönemde yaşadıkları ve bize aktardıkları çok daha kıymetlidir.
Diğer bilgiler gibi başkalarından duyduğu yahut okuduğu eski risalelerden naklettiği bilgiler değil; bizatihi görüp yaşadığı olaylardır. Bunlar arasında Sultan IV.
Candelabras Sent from Budin to Hagia Sophia
Evliya Çelebi also relates that the candelabras to the right and left of the mihrab
(altar) in Hagia Sophia were sent to Istanbul along with other treasures after
Sultan Süleyman the Magnificent’s conquest of Budin.35
Hagia Sophia Mosque’s Role during the Unrest in Istanbul
Evliya Çelebi relates that when political events or disturbances occurred in Istanbul, large meetings were held in front of Hagia Sophia Mosque and sometimes
inside it; he also tells us, that the ulama (scholars) and the Sheikh ul-Islam (the
chief Mufti) gather inside Hagia Sophia during extraordinary circumstances.36
Sometimes amidst unrest in Istanbul the public gathers at Hagia Sophia and, due
to its proximity, plan action against the Palace. Sometimes, important religious
elders and respected sheikhs would direct the people by preaching and giving advice from the pulpit of Hagia Sophia Mosque.37 Another event that indicates the
importance of this mosque is that the son of Sheikh Akşemseddin, Hamdi Çelebi,
turned down his father’s post, preferring to continue writing his book “Yusuf ile
Züleyha” inside Hagia Sophia Mosque.38
The Connection between Uludağ and Hagia Sophia
The peak of Mount Uludağ rises up to the skies. When sunlight hits Istanbul on a
clear day, Yedikule, the six minarets of Sultan Ahmet Mosque and Hagia Sophia
Mosque can be easily seen from here. Before Islam in Constantinople, it is said
that priests fly from the dome of Hagia Sophia to Mt. Uludağ and live in caves there.
In various volumes of Seyahatname, particularly in the first, second and sixth volumes
which mention Hagia Sophia, Evliya Çelebi
conveys stories that provide information on
this building and on events that occurred
there; he also tells us of his own experiences
in Hagia Sophia. These latter ones may be
seen as Evliya Çelebi’s a couple of days in
the mosque, and are of much greater value.
Unlike the information that he heard from
others or related from old letters, the events
which he personally saw and experienced
are more significant. Among such events,
the most important are the burial of Sultan
Murad IV’s daughter, Ismihan Kaya Sultan,
at Hagia Sophia cemetery and Evliya Çelebi’s
brief term as tomb-keeper there.40
Sultan Mustafa I’s Burial at Hagia Sophia
Murad’ın kızı İsmihan Kaya Sultan’ın Ayasofya türbesine gömülmesi ve Evliya’nın
orada çok kısa bir dönem türbedarlık yapması en önemlilerindendir.
Sultan Mustafa Han’ın Ayasofya’ya gömülmesi
Ayrıca Sultan I. Mustafa’nın vefatından sonra bir süre nereye defnedileceğinin
belli olmamaması ve sonra Ayasofya’ya gömülmesi Evliya Çelebi’nin babasından
dinlediği ve bize naklettiği önemli bir bilgidir. Sultan I. Mustafa Han öldüğü zaman bütün padişahların türbeleri eski hükümdar ve şehzadelerin mezarlarıyla
dolu olduğundan Sultan’a yer bulunamaz. Naaşı on yedi saat musalla taşında
bekler. Sonunda Evliya Çelebi’nin pederinin hatırlatmasıyla Ayasofya’nın bahçesinde bulunan kubbeli kargir bina içine (vaftizhane) gömülmesine karar verilir.
Bina içinde toprak olmadığından has bahçeden toprak getirerek üzerine örterler.
Evliya Çelebi’nin daha eski döneme ait Sultan II. Selim’in Ayasofya’ya gömülmesi
ve türbesi hakkında verdiği bilgiler de önemlidir.
Melek Ahmed Paşa’nın İçinde Ayasofya Geçen Rüyayı Yorumlaması
Sultan IV. Murad’ın kızı Kaya Sultan, bir gece uykusunda içinde Ayasofya mü-
28
An important piece of information that Evliya Çelebi transmits to us is one that
he heard from his father regarding the brief confusion over where Sultan Mustafa I would be buried following his death, and his burial at Hagia Sophia. When
Sultan Mustafa I died, as all of the mausoleums of the sultans were full with
the remains of former rulers and princes, no place could be found for the sultan. His body waited upon the musalla stone (coffin rest) for seventeen hours.
Later, upon a reminder from Evliya Çelebi’s father, the decision was made that
he would be buried inside a domed stone building (a former baptistery) in the
garden of Hagia Sophia. As there was no soil inside the building, they brought soil
from Sultan’s Garden and covered the sultan’s corpse with it.41 The information
provided by Evliya Çelebi regarding the burial and tomb of Sultan Selim II in the
Hagia Sophia during an earlier period is also important.42
Commentary on the Dream of Melek Ahmed Pasha of Hagia Sophia
Sultan Murad IV’s daughter, Kaya Sultan, had a strange dream one night in
which she saw the trustee of Hagia Sophia. Around the same time, her husband, Melek Ahmet Pasha, had a dream in which he also saw the Hagia Sophia
tevellisinin de olduğu acayip bir rüya görür. Aynı günlerde kocası Melek Ahmet
Paşa yine Ayasofya Camii’nde şeyhülislam ve kubbe vezirlerinin de olduğu bir
toplantıda karısı Kaya Sultan’la ilgili şer’i bir duruşmanın yapıldığı başka bir rüya
görür. Duruşmada Kaya Sultan’ı Melek Ahmet Paşa’dan boşarlar ve Kaya’yı yanından götürürler. Melek Ahmet Paşa Ayasofya Camii içinde kalarak feryad etmeye başlar. Şeyhülislam Ahmed Paşa’ya “Üzülme, o şehittir. Emr-i Hak’tır. Allah
sana kâdirdir” deyip, Ayasofya’da bir çeşit namaz kıldırır. Sonra uyanır. Bir süre
sonra Kaya Sultan doğum sırasında vefat eder. Melek Ahmed Paşa son derece
üzgün bir halde ve ağlayarak binlerce insanla beraber Ayasofya Camii’ne bitişik
Sultan İbrahim Han ve Sultan Mustafa Han türbesinde Camii’nin avluya bakan
penceresinin iç yüzünde Kaya Sultan’ı toprağa verir. Kaya Sultan’ın türbesi, içinde beş vakit buhur ve anberler yakılan, baş ve ayak ucunda büyük değerli şamdanların, çift taraflı mücevher kandillerin ve Kabe örtüsüyle örtülmüş bir sandukanın bulunduğu bir kabir haline getirilir. Burada Evliya Çelebi yedi gün yedi gece
mezarın başında beş hatm-i şerif eder. Başta sarayın hanım sultanları olmak üzere sayısız ziyaretçi türbeye gelir ve Çelebi’ye bahşişler bırakırlar. Ayrıca Melek
Ahmet Paşa da her gün beş vakitte birer hatm-i şerif tilavet ettirir. Daha sonra
Evliya Çelebi, Melek Ahmet Paşa tarafından türbedarlık için vazifelendirilip bu işi
devam ettirmiştir. Bütün vaktinde cüzler okumuş, dışarıda bir göreve gitse bile
yerine vekil bırakırmıştır.
Mosque, where a Shariah hearing was held concerning his wife, Kaya Sultan.
The Sheikh ul-Islam and viziers were present in the process, where they divorced
Kaya Sultan from Melek Ahmet Pasha and took Kaya away from him. Remaining
in Hagia Sophia Mosque, Melek Ahmet Pasha began to cry out. The Sheikh ulIslam told Ahmed Pasha “Do not grieve, she is a martyr. This is Divine Command.
Allah is all-Powerful for you,” and led a sort of prayer. Then, Ahmed Pasha woke
up. Some time later, Kaya Sultan died during childbirth. Melek Ahmed Pasha,
in a state of total grief, buried Kaya Sultan; her funeral was accompanied by
thousands of people, and she was buried near the mausoleum of Sultan Ibrahim
and Sultan Mustafa, an annex of the Hagia Sophia Mosque. Kaya Sultan’s mausoleum became a tomb in which incense was burnt five times a day, with a pair
of bejeweled lamps and large precious candelabras at the head and foot side of
her sarcophagus, covered with a cover from the Kaaba. Evliya Çelebi completed
five complete recitals of the Quran (Khatm Sharif) in seven days and nights at the
graveside. Led by the female sultans of the palace, countless visitors made their
way to the tomb and left handouts for Çelebi. In addition, every day Melek Ahmet Pasha lets Quran readers recite five khatm sharifs for five prayer times . This
khatm recitals were continued by Evliya, appointed as the tomb-keeper. Sections
from the Qur’an were recited at each prayer time, and even if the keeper left for
a task outside, a substitute performed this duty.
Kaya Sultan’ın kocası Melek Ahmet Paşa ise vefat ettiği zaman Ayasofya Camii’nin
musallasına getirilmiş ve namazı orada kılınmıştır. Ardından Eyüp Sultan’a defnedilmiştir.
And when Kaya Sultan’s husband Melek Ahmet Pasha died, he also was brought
to the musalla (coffin rest) of Hagia Sophia Mosque and his funeral prayer was
held there; he then was buried in the Eyüp cemetery.43
DİPNOTLAR:
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (haz.) Tevfik T. Kuran-Necati Aktaş, C. I-II, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1976, s. 43. 2 a.g.e. C. I-II, s. 44. 3 a.g.e. C. I-II, s. 83-87. 4 a.g.e. C. I-II, s. 48. 5 a.g.e. C. I-II, s. 59.
1
Evliya Çelebi’ye göre Harun er-Reşid bu muhasara sırasında Bağdat’tan Seyid Battal Gazi ile beraber İstanbul’a gelip, Ayasofya kilisesinin çanlığına kralı asmıştı.
6
7
a.g.e. C. I-II, s. 66. 8 a.g.e. C. I-II, s. 72. 9 a.g.e. C. I-II, s. 74. 10 a.g.e. C. I-II, s. 83-87. 11 a.g.e. C. VIII,
s. 381. 12 a.g.e. C. VIII, s. 83. 13 a.g.e. C. I-II, s. 83-87. 14 a.g.e. C. I-II, s. 83-87. 15 a.g.e. C. I-II, s. 8387. 16 a.g.e. C. I-II, s. 90-93. 17 a.g.e. C. I-II, s. 100. 18 a.g.e. C. III-IV, s. 1022.
19
“zıra’” eski Türkler tarafından kullanılan uzunluk ölçü birimidir.
20
a.g.e. C. I-II, s. 102.
“Miskal”: Eskiden altın ya da ziynet için kullanılan ağırlık ölçü birimi. 22 a.g.e. C. I-II, s. 108.
23
a.g.e. C. I-II, s. 111. 24 a.g.e. C. I-II, s. 146. 25 a.g.e. C. I-II, s. 1119. 26 a.g.e. C. VIII, s. 14-15, 62.
21
27
a.g.e. C. III-IV, s. 1119. 28 Ev a.g.e. C. I-II, s. 116. 29 a.g.e. C. I-II, s. 221, 223, 224, 225, 228, 229.
a.g.e. C. I-II, s. 216. 31 a.g.e. C. I-II, s. 221. 32 a.g.e. C. I-II, s. 269-270. 33 a.g.e. C. I-II, s. 165. 34
a.g.e. C. I-II, s. 665. 35 a.g.e. C. V-VI, s. 1979. 36 a.g.e. C. III-IV, s. 909, 910. 37 a.g.e. C. III-IV, s. 912.
38
a.g.e. C. I-II, s. 679. 39 a.g.e. C. I-II, s. 377. 40 a.g.e. C. I-II, s. 152. 41 a.g.e. C. I-II, s. 246. 42 a.g.e.
C. III-IV, s. 1027.
30
43
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (haz.) Tevfik T. Kuran-Necati Aktaş, C. V-VI, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1976, s. 1606-1608.
FOOTNOTES:
1 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, edited by Tevfik T. Kuran - Necati Aktaş, volumes I-II, Istanbul:
Üçdal Neşriyat, 1976, p. 43. 2 ibid. vol. I-II, p. 44. 3 ibid. vol. I-II, pp. 83-87. 4 ibid. vol. I-II, p. 48.
5 ibid. vol. I-II, , p. 59.
6 According to Evliya Çelebi, during this siege Harun ar-Rashid came from Baghdad to Istanbul
with Seyyid Battal Gazi and hung the king from the spot of the church bell in Hagia Sophia. 7 ibid.
vol. I-II, p. 66. 8 ibid. vol. I-II, p. 72. 9 ibid. vol. I-II, p. 74. 10 ibid. vol. I-II, pp. 83-87. 11 ibid. vol.
VIII, p. 381. 12 ibid. vol. VIII, p. 83. 13 ibid. vol. I-II, pp. 83-87. 14 ibid. vol. I-II, pp. 83-87. 15 ibid.
vol. I-II, pp. 83-87. 16 ibid. vol. I-II, pp. 90-93. 17 ibid. vol. I-II, p. 100. 18 ibid. vol. III-IV, p. 1022.
19 zira: a unit of length measurement used by the Ottomans. 20 ibid. vol. I-II, p. 102.
21 Misqal: A unit of measurement used by the Ottomans to weigh gold or jewelry. 22 ibid. vol.
I-II, p. 108. 23 ibid. vol. I-II, p. 111. 24 ibid. vol. I-II, p. 146. 25 ibid. vol. I-II, p. 1119. 26 ibid. vol.
VIII, pp. 14-15, 62. 27 ibid. vol. III-IV, p. 1119. 28 ibid. vol. I-II, p. 116. 29 ibid. vol. I-II, p. 221, 223,
224, 225, 228, 229. 30 ibid. vol. I-II, p. 216. 31 ibid. vol. I-II, p. 221. 32 ibid. vol. I-II, pp. 269-270.
33 ibid. vol. I-II, p. 165. 34 ibid. vol. I-II, p. 665. 35 ibid. vol. V-VI, p. 1979. 36 ibid. vol. III-IV, p. 909,
910 37 ibid. vol. III-IV, p. 912. 38 ibid. vol. I-II, p. 679. 39 ibid. vol. I-II, p. 377. 40 ibid. vol. I-II, p.
152. 41 ibid. vol. I-II, p. 246. 42 ibid. vol. III-IV, p. 1027.
43 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, prepared by Tevfik T. Kuran - Necati Aktaş, vol. V-VI, Istanbul:
Üçdal Publications, 1976, pp. 1606-1608.
29
EVLİYA ÇELEBİ’NİN RÜYASI
Beşir AYVAZOĞLU
EVLİYA ÇELEBİ’S DREAM
Beşir AYVAZOĞLU
Minyatür: Şermin Ciddi
EVLİYA ÇELEBİ’NİN RÜYASI / EVLİYA ÇELEBİ’S DREAM
EVLİYA ÇELEBİ’NİN RÜYASI
EVLİYA ÇELEBİ’S DREAM
Beşir AYVAZOĞLU*
Beşir AYVAZOĞLU*
I
I
Yolunuz bir gün Eminönü’ne düşerse, İstanbul Ticaret Üniversitesi binasının arkasında, yeni restore edilmiş olduğu hemen fark edilen küçük bir cami göreceksiniz. Bu cami yakın zamanlara kadar içler acısı bir hâldeydi; minaresi yıkılmış,
kubbesinin kurşunları sökülmüş, sıvaları dökülmüş, pencerelerinin camları kırılmış, derin çatlaklarına rağmen ayakta durmaya çalışan duvarlarını otlar bürümüş, çevresi de otopark haline getirilmişti. Çelik bir çemberle kuşatılıp emniyete
alınmamış olsaydı şimdi belki de yerinde yeller esiyor olacaktı. Yoldan gelip geçenler ve arabalarını duvarlarının dibine park edenler bu zavallı camiin ne ismini
biliyorlardı, ne de Türk tarihi ve kültürü açısından taşıdığı önemi...
If your road ever passes through Eminönü, you will see a small mosque behind
the Istanbul Commerce University, where it is easy to see, that the mosque underwent restoration newly. Until recently, this mosque was wretched with her
minaret fallen down, the lead coating on her dome curling up, her windows
broken; her walls, barely standing despite the deep cracks, were covered with
grass, and her garden was transformed into a car park. If she was not cordoned
off for protection, perhaps she would no longer exist. The people passing down
her road or parking their cars right next to her walls knew neither the name of
this poor mosque, nor her importance in historical and cultural terms for Turks…
Ahi Çelebi Camii’nden söz ettiğimi anlamış olmalısınız. Reşad Ekrem Koçu, İstan- You should have noticed, that I am talking about the Ahi Çelebi Mosque. Though
bul Ansiklopedisi’nde bu camiin yerini “Balıkpazarı Değirmen Sokağı, Yoğurtçu Reşad Ekrem Koçu, the Istanbul historian, describes the location of this mosque as
Hüseyin Sokağı ve Zindankapı Caddesi arasında kalan adacıkta” diye tarif eder- “at the island between Balıkpazarı Değirmen Street, Yoğutçu Hüseyin Street and
se de bugün artık böyle bir tarif geçersizdir; çünkü ne Balıkpazarı kalmıştır, ne Yo- Zindankapı Street” in Encyclopedia of Istanbul, today this description is no longer
ğurtçu Hüseyin Sokağı... Faal olduğu zamanlarda Kanlıfırın Mescidi ve Yemişçiler true; neither the Balıkpazarı nor the Yoğurtçu Hüseyin Street exist… According
Camii isimleriyle de anılan bu zarif cami, Ayvansarayî’nin Hadikatü’l-Cevâmi’de to the information that Ayvansarayî, an Ottoman author, gives in his book, the
verdiği bilgiye göre, Mahmut Paşa’da dükkânı buluHadikatü’l-Cevâmi, this elegant mosque, which was
nan Ahi Çelebi, Tabib Kemal adında bir hayırsever
also known as the Kanlıfırın or Yemişçiler Mosque for“… önce bizim İstanbulcuğumuzu yazmaya
tarafından muhtemelen XV. yüzyıl sonlarında yapmerly when she was active, was built probably towards
başla, yürü işin rast gele, el Fâtiha!”
tırılmıştır.
the end of 15th century by Ahi Çelebi Tabib Kemal, who
“… first start writing our “İstanbul”,
owned a store at the Mahmut Pasha Bazaar.
Nedendir bilinmez, başı dertten bir türlü kurtulthen continue with all the best, al Fatiha!”
For some reason, Ahi Çelebi was a mosque always in
mayan Ahi Çelebi Camii, Yemiş İskelesi’nde çıkan
trouble, burning down twice in fires that raged down
yangınlarda iki defa yanmış. İkinci yangından sonra Mimar Sinan tarafından tamir edildiği için Tezkiretü’l-Ebniye’de onun eserle- the Yemiş Seaport. As it was renovated by Ottoman Head Architect Koca Sinan
ri arasında zikredilir. 1894 depreminde de epeyi hasar görmüş olmasına rağmen after the second fire, it is mentioned as one of his works in the Tezkiret ül-Ebniye,
1980’lere kadar açık tutulmuş, Haliç çevre düzenlemesi sırasında ve yeni Gala- an Ottoman history record. Severely damaged in an earthquake in 1894, the
ta Köprüsü’nün kazıkları çakılırken sarsıntı yüzünden duvarlarında büyük çatlak- mosque remained open until 1980s. But when the Golden Horn was re-planned
lar oluşunca ister istemez ibadete kapatılmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün during the construction of the new Galata Bridge, deep cracks were noticed in
hemen harekete geçtiğini biliyoruz; ancak restorasyonu yapacak firma tarafın- her walls so she was closed for the public. Even though the Waqfs Administradan dış sıvalar söküldüğünde yapı taşlarının âdeta eridiği görülür. Daha da kötü- tion took immediate action, after the external rendering was removed by the
sü cami denize doğru kaymaktadır. Bu haliyle restore edilse bile, çok kısa bir süre renovation firm, it came out that the building stones were worn off. Even worse,
the mosque was sliding to the sea. Thus, before renovated, she needed to be
sonra yeniden tamire muhtaç hâle geleceği için çalışmalara son verilir.
repaired quickly; so renovation work was postponed.
Yirmi küsur yıl taşlarına değecek himmet elini bekleyerek ayakta kalma savaşı
veren Ahi Çelebi Camii’nin kurtarılması için feryat edenlerin sesleri -tam ümit- The voices crying out for the rescue of the Ahi Çelebi Mosque, a building that
sizliğe kapıldıkları bir sırada- duyulmuş ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 2005 have struggled to survive waiting for a benevolent hand for approximately twenyılında başlattığı restorasyon 2007 sonlarında tamamlanmıştır. Geçen yılın son- ty years, were finally heard – just before they were to diminish in despair - and
larında aşırı yağışlar yüzünden su baskınına uğrayarak yeni bir tehlike atlatan the renovations started by the Waqfs Administration in 2005 were completed at
Ahi Çelebi Camii, sadece fetihten sonra İstanbul’da yapılmış ilk camilerden biri the end of 2007. However, towards the end of last year the Ahi Çelebi Mosque
olduğu için değil, Evliya Çelebi’nin seyyah olmasına yol açan meşhur rüyasının was flooded by excessive rains posing a new threat to her survival. This is a buildmekânı olduğu için de çok önemli ve mutlaka titizlikle korunması gereken bir ec- ing that is an important inheritance from the past that must be protected meticulously, not only because it happens to be one of the first mosques to be built
dat yadigârıdır.
in Istanbul after the conquest, but also because it is the place where the famous
II
dream of Evliya Çelebi took place, the dream that spurred him to travel.
Şimdi isterseniz üç yüz seksen bir yıl öncesine gidelim: Tarih, 1040 Muharrem’inin
II
aşure gecesi (19 Ağustos 1630). İstanbul’daki evinde bir ara dalıveren Evliya Çelebi, eskilerin tabiriyle “beyne’n-nevm ve’l-yakaza”, yani uykuyla uyanıklık ara- Now, if you like, let’s travel back three hundred and eighty-one years. It was the
sında bir rüya görür. Yemiş İskelesi yakınında helâl mal ile yapılmış eski bir cami night of Aşure (Noah’s pudding) in the month of Muharram (August 19, 1630).
olan Ahi Çelebi Camii’nde, minberin dibinde oturmaktadır. Birden kapı açılır ve Evliya Çelebi fell asleep for a while at his home in Istanbul, and had a dream in a
camiin içi nurdan bir cemaatle doluverir. Hayret ve hayranlık içinde olup biteni state somewhere between sleep and wakefulness; this is a state that was known
seyreden Evliya, gelip yanına oturan zata kim olduğunu sorar. Aldığı cevap çok as “bayn an-nawm wa’l-yakaza” by the ancestors. In this dream he was sitting
heyecan vericidir: “Aşere-i Mübeşşere’den okçuların pîri Sa’d ibni Ebi Vakkas!”
next to the pulpit at the Ahi Çelebi Mosque, near the Yemiş Seaport; this ancient
* Yazar
32
* Writer
Peki, camiyi nura boğan cemaat? Okçular pîrinin anlattığına göre, ön saftakiler peygamberlerin, arka saftakiler evliyanın ruhlarıdır. Ashabın, muhacirînin
ve bütün Kerbelâ şehitlerinin ruhları da hep orada... Mihrabın sağında oturan
Hz. Ebubekr ve Ömer, solundaki Hz. Osman ve Ali’dir. Mihrabın önündeki de
Hz. Üveysü’l-Karâni... Müezzinlerin, dolayısıyla Evliya Çelebi’nin piri olan Bilâl-i
Habeşî, camiin solunda duvar dibinde oturmaktadır. Ve işte şimdi içeri kanlı esvaplarıyla girenler de Hz. Hamza ve cümle şehitlerin ruhları...
Sa’d ibni Ebi Vakkas, Evliya’nın “Yâ sultanım, bu cemaatin bu camide cem’ olmalarının aslı nedir?” sorusunu da şöyle cevaplandırır:
“Azak câniblerinde cüyûş-ı muvahhidînden
Tatar-ı sabâ-reftâr askeri muzdaribü’lhâl olmağla Hazret’in himâyesinde olan
bu İslâm-bol’a gelüp andan Tatar Han’a
imdâda gideriz; şimdi Hazret-i Risâlet dahi
İmam Hasan ve İmam Hüseyin ve on iki
imamlar ve bizden gayri Aşere-i Mübeşşere ile gelüp sabah namâzının sünnetin
eda idüp sana kamet eyle diyü işaret buyururlar; sen dahi savt-ı a’lâ ile ikamet-i
tekbîr idüp ba’de’s-selâm Ayetü’l-kürsî’yi
tilâvet eyle; Bilâl Sübhanalllah desin,
sen Elhamdülillah, Bilâl Allahü ekber desin, sen âmin âmin de. Ve cümle cemaat
ale’l-umûm tevhîd ederiz, Ba’dehu sen Ve
salli ala cemîi’l-enbiyâ ve’l-mürselîn ve’lhamdüli’llâhi rabbi’l-âlemîn diyüp kalk,
heman mihrabda Hazret-i Risâlet otururken dest-i şerîfin bûs idüp ‘Şefâat ya
Resûlullah’ deyüp recâ eyle!”
mosque was built with “halal” (clean) income. Suddenly, the door opened and the
mosque was filled by a congregation that was accompanied by a Divine Light.
Watching what was happening with astonishment and admiration, Evliya Çelebi
asked the person who came and sat next to him who he was. The answer he
received was very exciting: “I am Sa’d ibn Abi Waqqas; the master of archers
from the al-`Ashara al-Mubasharîn bi-l-Janna (the ten people who were promised
Paradise)!”
What about the congregation that filled
the mosque with Divine Light? According to what the master of archers said,
those in the front row were the souls of
the prophets, the ones at the back were
the souls of the Sufi saints. The souls of
our Prophet’s Companions and all the
martyrs of Karbala were there. Those sitting on the right of the Prophet were Abu
Bakr and Umar, while the ones sitting on
the left were Uthman and Ali. Uways alQarani was in front of the pulpit… The
master of the muazzins, and thus the master of Evliya Çelebi, Bilal-i Habashi (Bilal,
the Black) was sitting right next to the
wall, on the left side of the mosque. And
at that moment, those who were entering
the mosque in bloody garments were the
souls of Hamza and all the other martyrs…
When Evliya asked Sa’d ibn Abi Waqqas:
“My dear Sultan, what is the reason for
this congregation’s coming together in
this mosque?” he answered as fol-lows:
“Because the Tatar soldiers, descendents
of the Muslim soldiers, who are near Azak
are in distress; thus, we have come to IsTam o sırada camiin kapısında bir nur şimtanbul under the auspices of Prophet Muşek gibi çakar ve her yer “nûrun alâ nûr”
hammad and from here we will go to the
olur. Bütün cemaat ayağa kalkmıştır; peyTatar Khan to help him. Now, in addition
gamberimiz, sağında İmam Hasan, solunto us, Imam Hassan, Imam Hussein, the
da İmam Hüseyin olduğu halde kapıda
Twelve Imams and the al-`Ashara al-Mubelirir. Yüzünde al şaldan bir örtü, elinde
basharîn bi-l-Janna will come with Prophet
bir asâ vardır ve kılıcını kuşanmıştır. “BisEvliya Çelebi’nin ünlü rüyasını gördüğü Ahi Çelebi Camii / Ahi Çelebi Mosque, where
Muhammad to perform the sunnah of the
millah” diyerek mübarek sağ ayağını içeEvliya Çelebi saw his famous dream
morning prayer; they will then ask you to
ri atıp nikabını açar ve “Esselâmü aleyküm
yâ ümmetî!” diyerek selâm verir. Camidekiler hep bir ağızdan selâmı alırlar. Re- recite the Adhan. You should recite the Adhan out loud, and after the salaam,
sulullah mihraba geçip sabah namazının sünnetini kılarken Evliya dehşet içinde read the Ayah al-Kursi. Bilal will say “Subhanallah”, and you will say “Alhamduliltir tir titremekte, bu arada Peygamber’in eşkalini dikkatle incelemektedir. Evet, lah”; Bilal will say “Allahu Akbar” and you will say “Wa salli ala jami’il-anbiyai
aynen Hilye-i Hâkanî’de yazdığı gibidir: Destârı on iki kolanlı beyaz şaş, gerdanın- wa’l-mursalin wa’l-hamdul lillahi Rabbi’l alamin”. Then you should stand up, kiss
da sarı sof şal, ayaklarında sarı çizmeler...
the blessed hand of Prophet Muhammad, while he is sitting at the pulpit and
Resulullah sünneti kılıp selâm verdikten sonra sağ eliyle dizine vurarak Evliya’ya say: ‘Please pray for the forgiveness of my sins to God, O Prophet.’ Sa’d ibn Abi
“İkamet eyle!” buyurur. Evliya, segâh makamında “ikamet ve tekbir” eder. Re- Waqqas sat next to me and told me all this.”
sulullah aynı makamda hazin bir sesle Fatiha’yı okuyarak ruhlar cemaatine sabah namazını kıldırır. Selâmdan sonra Evliya, okçular pîrinin tarifine göre Bilâl-i
Habeşî ile müselsel müezzinlik yapar. Resulullah mihrapta yanık bir sesle Yâsin-i
Şerif okuduktan sonra ayağa kalkınca Sa’d ibni Ebi Vakkas, Evliya’yı elinden tutup huzura götürür, “Âşık-ı sâdıkın ve ümmet-i müştâkın Evliya kulun şefaat rica
eder!” dedikten sonrda Evliya’ya döner: “Mübarek dest-i şeriflerini bûs eyle!”
Evliya büyük bir heyecan içindedir; ağlayarak sevgili peygamberinin mübarek elini öper ve “şefaat” diyecek yerde, “Seyahat ya Resulallah!” deyiverir.
At that moment, a light flashed like a lightning at the door of the mosque and
everywhere was even more brightly illuminated than before. The entire congregation stood up; our Prophet appeared at the door with Imam Hasan on his right
and Imam Hussein on his left. He had a scarlet shawl covering his face, a scepter
in his hand and his sword on. Saying “Bismillah” (In the Name of God) and taking a step into the mosque with his blessed right foot, he opened his cloak and
saluted the congregation, saying: “Assalamu alaikum ya ummahi!” All those in
the mosque returned the salute in unison. When the Prophet stood at the pulpit
33
EVLİYA ÇELEBİ’NİN RÜYASI / EVLİYA ÇELEBİ’S DREAM
Bu dil sürçmesi Resulullah’ın çok hoşuna gitmiştir; tebessüm ederek:
“Şefaat ettim, sıhhat ve selâmetle seyahat eyle! Fatiha!” buyurur.
III
Ruhlar Fatiha okuduktan sonra Evliya hepsinin ellerini bir bir öpmeye başlar. Misk,
amber, sünbül, gül, fesleğen, menekşe ve karanfil gibi kokan mübarek eller...
Evliya’nın anlattığına göre Hz. Peygamber’in pembe renkli eli gül gibi kokmaktadır ve sanki kemiksizmiş gibi yumuşacıktır. Diğer peygamberlerin elleri ayva kokusundadır. Hz. Ebubekir’in eli kavun, Ömer’inki amber, Osman’ınki menekşe,
Ali’ninki yasemin, Hasan’ınki karanfil, Hüseyin’inki beyaz gül…
Evliya Çelebi, camideki bütün ruhların ellerini öptükten sonra Hz. Peygamber
tekrar “Fâtiha” der; herkes yüksek sesle “seb’al-mesânî”yi okur ve “Esselâmü
aleyküm eyâ ihvânûn” diyerek camiden çıkar; sahabe de Evliya’ya hayır dualar
ederek onu takip ederler. Sadece Sa’d ibni Ebi Vakkas durur, belinden sadağını
çıkarıp Evliya’nın beline kuşatır; şu öğütleri verdikten sonra çıkıp gider:
“Yürü, sehm ü kavs ile gazâ eyle ve Allah’ın hıfz-ı emânında ol ve müjde olsun
sana bu meclisde ne kadar ervâh ile görüşüp dest-i şerîflerin bûs itdinse cümlesini ziyaret itmek müyesser olup
seyyâh-ı âlem ve ferîd-i âdem olursun.
Amma geşt ü güzer itdiğin memâlik-i
mahrûsaları ve kılâ-i büldanları ve
âsâr-ı acîbe ve garîbeleri ve her diyarın memdûhât, sanâyiât, me’kûlât ve
meşrûbâtını ve arz-ı beledi ve tul-ı neharların tahrir idüp bu seyr-i garîbe ile
ve benim silâhımla amel idüp dünyâ
ve âhiret oğlum ol, tarîk-i hakkı elden
koma gıll u gışdan beri ol, nân u nemek
hakkın gözle, yâr-ı sâdık ol, yaramazlarla yâr olma, iyilerden iyilik öğren!”
and performed the morning prayer, Evliya trembled in dismay and looked at the
Prophet attentively. Yes, he was just like it was written in the book of the Hilye-i
Hâkanî: A white turban with twelve girths, a yellow mohair shawl round his neck
and yellow boots on his feet…
After the Prophet performed the sunnah prayer and greeted the congregation,
by striking his knee with his right hand he ordered Evliya to come and recite the
adhan. Evliya performed the adhan and the takbir, using a special style known as
segâh. Using the same style, the Prophet recited the Fatiha in a sorrowful voice
and led the congregation of souls in the morning prayer. After greeting the congregation, Evliya and Bilal recited the muezzin’s prayer in sequence as described
by the master of the archers. Then the Prophet recited Yâsin-i Şerif at the pulpit
in a moving voice and he stood up, Sa’d ibn Abi Waqqas held Evliya’s hand and
brought him to the front of the Prophet. After saying, “Your loyal admirer, a part
of your longing congregation, your servant Evliya, asks to be forgiven by Allah,”
Waqqas then turned to Evliya and said: “Kiss the blessed hands of Prophet Muhammad!”
Evliya was greatly excited, and crying he kissed the blessed hand of his beloved
Prophet; instead of saying “Ask for mercy” he stumbled and said “ask for journey,
O Prophet.”
This stumbling humored the Prophet
and with a gentle smile on his face, he
said: “I will ask for your forgiveness;
may you also travel in health and comfort! Pray the Fatiha!”
III
After the souls prayed the Fatiha, Evliya started to kiss their hands, one by
one. These were blessed hands that
smelled of musk, ambergris, jacinth,
rose, basil, violet and carnations…
According to what Evliya said, the light
garnet hands of Prophet Muhammad
Derin bir inşirah ve büyük bir mutlusmelt like roses and they were silky
luk içinde uyanan Evliya Çelebi, absoft, as if boneless. The hands of the
dest alıp fecir namazını kıldıktan sonother prophets smelt like quince. Abu
ra Kasımpaşa’ya gider ve rüya tabirciBakr’s hand smelt like melon, Umar’s
si İbrahim Efendi’ye güzel rüyasını en
smelt like ambergris, Uthman’s smelt
ufak ayrıntıyı bile kaçırmadan anlatır.
like violets, Ali’s smelt like jasmine,
İbrahim Efendi’ye göre, Evliya seyyah
Hasan’s smelt like carnations and Husolup bütün dünyayı dolaşacak ve ötesein’s smelt like a white rose…
ki dünyada Resulullah’ın şefaatine nâil
Ahi Çelebi Camii / Ahi Çelebi Mosque
olacaktır. Bu tabirle yetinmeyen EvliAfter Evliya Çelebi kissed the hands
ya, Kasımpaşa Mevlevihanesi şeyhi Abdullah Dede’nin tabirini de merak eder ve of all the souls in the mosque, Prophet Muhammad recited Fatiha once again;
huzuruna varır. Dede’nin tabiri daha gönül ferahlatıcıdır:
everyone recited the “sab’al-masani” and then after saying “Assalamu alaikum
aya ihwanun”, they left the mosque. The Companions of our Prophet followed
“On iki imamın ellerini öpmüşsün, dünyada azim sahibi ve başarılı olacaksın!
Evliya, reciting prayers as they went. Only Sa’d ibn Abi Waqqas stopped; removAşere-i Mübeşşere’nin ellerini öpmüşsün, cennete gireceksin! Çâr-yâr-ı güzînin
ing the quiver from his waist, he attached it to the waist of Evliya. He left the
ellerini öpmüşsün, dünyada bütün padişahların dostu olacak, sohbetlerinde bumosque after giving the following advice: “Proceed and fight with the bow and
lunacaksın. Hazret-i Resul’ün yüzünü görüp mübarek ellerini öpmüş, hayır duaarrow; be under the protection and credence of Allah. The good news for you is
larını almışsın, iki dünyada saadete ereceksin. İmdi, Sa’d Vakkas’ın nasihati üzethat you will be able to visit all the souls whose blessed hands you have kissed
re önce bizim İstanbulcuğumuzu yazmaya başla, yürü işin rast gele, el fâtiha!”
in the mosque and whom you have talked to. You will also be a traveler of the
world and a privileged person; you should record all the countries, the castles,
IV
the wondrous and bizarre artifacts, the glorified features of each city, their arts,
Ve yürür Evliya Çelebi; Abdullah Dede’nin tavsiyesine uyarak İstanbulcuğumuzu foods and beverages, and the latitudes and longitudes of every place that you
yazdıktan sonra yollara düşer. Dünya seyahat edebiyatının en seçkin eserlerin- will travel to, thus creating a masterpiece. Use my armor, be my son in both this
den biri olan Seyahatname’si, sadece Türk tarihi ve kültürü açısından değil, bir world and the Hereafter. Never deviate from the road of truthfulness, refrain
zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları içinde bulunup da şimdi bağımsız from mischief and evil, protect the rights of others, be a loyal friend, never be
devletler haline gelen çok sayıda ülkenin tarihleri ve kültürleri açısından da birin- friend with the mischievous and learn goodness from the good.”
34
ci derecede önemli bir kaynaktır ve yazarı, gelmiş geçmiş seyyahların en sevimlisi, en meraklısı, en hoş sohbetidir. O olmasaydı, Osmanlı zihniyet dünyasını anlamakta epeyi zorlanırdık. Ancak şunu unutmamak gerekir ki, Evliya Çelebi bir
vak’anüvis değildi; şahit olduğu hadiseleri hayal gücünü de ilâve ederek anlatırdı.
Rüyasının bile gerçekten görülmüş değil, kurgulanmış bir rüya olması muhtemeldir. Onun tarihî olayları sadakatle kayda geçiren bir tarihçi olarak değil, engin bir
tecessüse, zengin bir hayal gücüne ve eşsiz bir mizah duygusuna sahip bir yazar
olarak görülmesi gerekir. Açıkçası, mübalâğa Evliya Çelebi’nin üslûp özelliğidir ve
yazdığı metin güzelliğini mübalâğalarından ve sübjektifliğinden alır.
Waking up with a profound sense of exhilaration and a great happiness, Evliya
Çelebi performed his ablutions and the morning prayer; he then went to the
Kasımpaşa quarter and informed İbrahim Effendi, who was an interpreter of
dreams, of his beautiful dream, without leaving out any details. According to
İbrahim Effendi, Evliya would travel; he was going to travel all around the world
and he would gain the intercession of Prophet Muhammad in the Hereafter. Not
content with this interpretation, Evliya wondered what the interpretation of
Abdullah Dede, the sheik at the Kasımpaşa Derwish Lodge, home of the Mevlevi
dervishes, would be; thus he went to visit Abdullah Dede. The interpretation of
Dede was more comforting: “You have kissed the
hands of twelve imams; you will be strong-minded and successful in this world! You have kissed
the hands of the “al-`Ashara al-Mubasharîn bi-lJanna” (the Ten Heaven Promised); you will go to
heaven. You have kissed the hands of the “Chaharyar-ı guzin” (the Four Prominent Companions, i.e.
the first Four Caliphs); you will be the friend of all
the rulers around the world and you will be included in their conversations. You have seen the face
of Prophet Muhammad, kissed his hand and received his blessings; you will achieve prosperity in
both worlds. Now, in accordance with the advice
of Sa’d Waqqas, first start writing our “Istanbul”,
then continue with all the best, pray al-Fatiha!”
IV
Ahi Çelebi Camii / Ahi Çelebi Mosque
Seyahatname’yi değerli kılan özelliklerden biri de, devrinin atmosferini ve zihniyet dünyasını inanılmaz bir canlılıkla yansıtmasıdır. Tarihî olaylar, bu olayların yaşandığı devrin atmosferinden, zihniyet dünyasından, duyuş tarzından, hatta hurafelerinden vb. ayrı düşünülemez. Kullanmasını bilenler için, Seyahatname, en
sahih arşiv vesikalarından bile daha bilgilendirici, daha sahihtir. Galiba onun yaptığının büyüklüğünü anlayabilmek için biraz da edebî metinlerle haşir neşir olmuş
olmak gerekiyor. Evliya Çelebi’den söz ederken zaman zaman “Cânım Evliya!”
diyen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın sözünün ardındaki hayranlığı, Seyahatnâme’yi
aynı zamanda edebî bir metin olarak okumuş olanlar daha iyi anlayabilir.
And Evliya Çelebi set off, following the advice of
Abdullah Dede, writing about our dearest Istanbul. As one of the most prominent pieces of travel
literature in the world, the Seyahatname is an
extremely important source not only for Turkish
history and culture, but also for the history and
culture of a great number of other countries stemming from the Ottoman Empire. Moreover, this
author happens to be the most lovable, curious
and chatty traveler of all times. If he had not lived,
we would have had much greater difficulty understanding the intellectual world of the Ottomans.
However, we should not forget that Evliya Çelebi
was not a court historian; rather he related incidents that he witnessed adding details from his
imagination. It is possible that he never had that
dream, but rather made it up. He should not be
seen as a historian who recorded actual incidents with great accuracy; rather, he
should be considered to be a writer who had a profound passion, a rich imagination and a unique sense of humor. Frankly, exaggeration is a feature of Evliya
Çelebi’s style, and the texts he wrote attain their beauty from his exaggerations
and his subjectivity.
Another feature that makes the Seyahatname special is that it reflects the atmosphere and intellectual world of that time with great liveliness. It is not possible to consider historical incidents apart from the atmosphere, the intellectual
world, the perceptual style or even the superstitions of the times in which they
took place. For those who know how to use it, the Seyahatname is more informative and accurate than the soundest archival records. I suppose that one needs to
have spent time with literary texts in order to understand the greatness of what
Evliya achieved. People who have read the Seyahatname as a literary text can
better understand the admiration of Ahmet Hamdi Tanpınar, when he says “my
dear Evliya!” from time to time, as he talks about Evliya Çelebi.
35
EVLİYA ÇELEBİ’NİN BELGESEL İZLERİ:
Nuran TEZCAN
THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
Nuran TEZCAN
Minyatür: Şermin Ciddi
37
EVLİYA ÇELEBİ’NİN BELGESEL İZLERİ / THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
EVLİYA ÇELEBİ’NİN BELGESEL İZLERİ
THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
Doç. Dr. Nuran TEZCAN*
Asist. Prof. Nuran TEZCAN*
Osmanlı-Türk yazınında gerek yapısı, gerek içeriği ile ayrıcalıklı bir yeri olan Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si, aynı zamanda yazarın seyahatle geçen hayatıdır
ve kendisi hakkında bilgi edindiğimiz tek kaynaktır.
Not only does Evliya Çelebi’s work of Seyahatname have a privileged place in Ottoman-Turkish literature in terms of both structure and content, but it also describes
the many journeys Çelebi took, and is the sole source of information about him.
Evliya Çelebi, seyahatleri boyunca aldığı notlarını 1673’ten sonra yerleştiği
Kahire’de kitaplaştırmıştır. Eseri, orada Emir Özbeg Bey ailesinde kalmıştır. Bu
aile, Seyahatname’yi I. Mahmud’un (1717-1746) Darüssaade Ağası olan Hacı Beşir Ağa’ya 1742 yılında hediye olarak göndermiştir. Mısır valiliği sırasında (1715)
bu eseri görmüş ve büyük bir ilgi duymuş olduğu anlaşılan Hacı Beşir Ağa, kendisine gelen bu eseri Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ne koyarak kopyalarını çıkartmıştır.1 Yazıldığı sırada İstanbul’un okur-yazar çevresine ulaşmayan Seyahatname,
İstanbul’a geldiği dönemde de belli bir çevrenin ilgisinde kalmıştır.
After settling in Cairo in 1673, Evliya Çelebi compiled all the notes he had made
during his travels into a book. His work remained there with the family of Emir
Ozbeg Bey, who later sent the Seyahatname as a gift to Hadji Bashir Agha, the
chief harem eunuch of Mahmud I (1717-1746), in 1742. It is understood that
Hadji Bashir Agha had seen this work during his governorship of Egypt (1715)
and had taken great interest in it. Upon its arrival in Istanbul, he put this gift in
the library at Topkapi Palace and made copies of the work.1 At the time it was
written, the literary community in Istanbul had no access to the Seyahatname,
so when it arrived in Istanbul it generated great interest among the members of
the community.
19. yüzyılın başında İstanbul’da Avusturya elçiliğinin tercümanı olarak bulunan ve
resmi görevinden kalan zamanını I. Abdülhamid Kütüphanesi’nde Katip Çelebi’nin
Keşfü’z-zünûn’undan tanıdığı Doğu literatürünü araştırmak ve okumakla geçiren
Doğubilimci Josef von Hammer-Purgstall, İstanbul sahaflarında 1804 yılında bir At the Beginning of the nineteenth century, in 1804, a translator at the Austrian
embassy in Istanbul, Josef von Hammer-Purgtesadüf eseri olarak Târih-i Seyyâh adını taşıyan
stall, an Orientalist who spent his spare time in
Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sine rastlar. Bu,
Vatikan arşivlerinde keşfedilen Nil haritasının Evthe Sultan Abdulhamid I Library researching the
eserin 4. cildidir. Kısa bir süre sonra İstanbul’dan
liya Çelebi gözetiminde yapıldığı kesinlik kazanWestern literature that he encountered in Katip
ayrılması dolayısıyla 10 yıl boyunca bu eserin ilk
mıştır. Harita, Evliye Çelebi’ye ait Seyahatname
Çelebi’s Keşfü’z-zünûn and other books, accidenüç cildini edinmek için uğraşır. Nihayet 1814’te
dışındaki çok önemli bir belgedir.
tally came across Evliya Çelebi’s Seyahatname,
onu bilim dünyasına tanıtır.2 Evliya Çelebi’nin kim
which was entitled Târih-i Seyyâh, in a secondolduğunu “ulema” biyografilerinde araştıran anIt’s sure that the map of Nile that is found in Vatihand bookstore. This was the fourth volume of
cak izine rastlamadığını bildiren Hammer - Purgcan archieves is made drawn under Evliya Çelebi’s
the book. A short time later Hammer-Purgstall
stall, bunu eserin nadir bir eser olmasına bağlar.2
control. Except the Seyahatname, the map is a
left Istanbul; he spent the next ten years trying to
“Doğu eserleri içinde başka eserlere benzemevery important document of Evliya Çelebi.
yen” Seyahatname’nin yazarının kim olduğu sorufind the first three volumes of the book. He finally
su uzun süre bilim dünyasının merak konusu olintroduced it to the academic world in 1814.2 As
muştur. Bu, onun eserinde verdiği bilgilerin güvenirliliği açısından da önemli bir Hammer-Purgstall could not find any information about Evliya Çelebi in the ulaaraştırma odağıdır.
ma biographies, he concluded that the book was a rare work. For many years,
Cavid Baysun 1947’de Seyahatname’ye dayanarak Evliya Çelebi’nin biyografisini “unlike any other oriental work”, the question, who the author of the Seyahatname was, remained a topic of interest in the academic world. This is also imporen ayrıntılı ve kapsamlı şekilde yazmıştır.3
tant with regard to the reliability of the information in Çelebi’s work.
Viyanalı Doğubilimci Richard Kreutel 1948’de Evliya’nın izlerini, 1665’te Viyana’ya
and comprehensive biography of
giden Osmanlı elçisi Kara Mehmed Paşa’nın heyetiyle ilgili belgelerde aramıştır. In 1947 Cavid Baysun wrote the most detailed
3
Evliya
Çelebi
based
on
the
Seyahatname.
Kreutel, Avusturya Devlet Arşivinde bu heyete ilişkin iki önemli liste üzerinde
durmuştur. Bu listelerden birisi o zamanki saray tercümanı olan ve heyetin ter- The Viennese Orientalist Richard Kreutel looked for evidence of Çelebi in docucümanlığını yapan ünlü Türkolog Franz Mesgnien-Meninski’nin hazırlamış oldu- ments related to the delegation of the Ottoman ambassador, Kara Mehmed Pağu listedir. Diğer liste ise Osmanlı heyetinin iaşe işlerinden sorumlu olan Lorenzo sha, who was sent to Vienna in 1665. Kreutel focused on two important lists that
di Churelicz’in hazırladığı listedir.4 Viyana hakkında tarihçilerden çok daha fazla were concerned with this delegation in the Austrian State Archives. The palace
ve önemli bilgi vermesine rağmen Evliya’nın adının bu iki listede de geçmemesi translator, the famous Turcologist Franz Mesgnien-Meninski, who also was the
onun bu yolculuğu gerçekten yapıp yapmadığı konusunda kuşkulara yol açmıştır. delegation’s interpreter, prepared one of these lists. The other list was prepared
1975’te Karl Teply, Avusturya Devlet Arşivinde Osmanlı heyetine ilişkin belgeler by Lorenzo di Churelicz, who was responsible for the food supply of the Ottoman
4
arasında 12 Haziran 1665 tarihli başka bir belgeye ulaşmıştır. Bu belge, Viyana’ya delegation. Although Çelebi provides much more important information than
these
Viennese
historians did, the fact, that his name is not found on either of
gelen elçilik heyetinde bulunanların adlarını, yanlarında kaç kişi bulunduğunu ve
these
lists,
leads
us to wonder whether he took the journeys described in his
ne kadar at getirdiklerini içeren listedir. Teply, heyette bulunanların adlarının ve
works
or
not.
resmi konumlarının hiyerarşik olarak sıralandığı bu listenin 11. sırasında “Ewliya
Efendi” adının geçtiğini belirlemiştir. Evliya, yanında iki kişi ve üç atla bu heyette yer alır.5 Bu bilgi, onun Seyahatname dışında resmi, belgesel izi olarak büyük
önem taşımakla birlikte; aynı zamanda Seyahatname’de verdiği bilgilerin güvenilirliği açısından da önemli bir dönüşüm yaratmış, Evliya’nın verdiği bilgilerin metinsel yorumunun nasıl yapılması gerektiği konusunda ipuçları vermiştir. Nitekim
Teply, Evliya’nın Viyana yolculuğu sırasında anlattığı kutsal bir güne ilişkin dini
törenin uydurma edebi anlatım olmayıp gerçekten Osmanlı heyetinin Viyana’ya
ulaştığı günlere rastlayan 4 Haziran’da Katoliklerin büyük bir gösterişle kutladıkları Fronleichnam günü olduğunu saptamıştır.6
In 1975, Karl Teply attained a document dated June 12, 1665, from the Austrian
State Archives about the Ottoman delegation. This document is a list of members
of the delegation to Vienna and includes figures on how many people and horses
were in the diplomatic mission. According to Teply, the name “Ewliya Efendi” is
eleventh on the list, which includes the names and official positions of the delegates and is arranged hierarchically. Çelebi, his two companions, and three horses are included on this list.5 In addition to being a document of great importance
with regard to the official and documentary trail of Çelebi, this information has
also led to a significant change on the reliability of data provided in the Seyahat-
* Bilkent Üniversitesi Öğretim Üyesi
* Assistant Professor at Bilkent University
38
Seyahatname’nin önemi anlaşıldıkça Evliya’nın
kimliği daha da önem kazanmıştır. Onun Seyahatname’nin dışındaki belgesel izlerinin başında duvar yazıları gelir. Evliya Çelebi seyahatleri
sırasında geçtiği yerlerdeki camilere, hamamlara, kimi zaman yaşlı ağaç gövdelerine duvar yazıları bırakmıştır. Seyahatname’nin birçok yerinde kendi eliyle kazıdığı ya da yazdığı bu duvar yazılarından bahseder. Bunlar yaklaşık 30
kadardır. Zaman içerisinde kaybolan bu yazılara rastlanamamıştır. Böyle olmakla birlikte
Seyahatname’de geçmeyen kimi duvar yazıları ise saptanabilmiştir. Bunlar zamandizinsel sırayla şöyledir:7
name. As a matter of fact, Teply states that the
religious ceremony, Çelebi describes during his
Vienna journey, is not a fictional literary expression, but was actually Fronleichnam Day, which
was celebrated with much fanfare by Catholics
on the fourth of June, a day that coincided with
the arrival of the Ottoman delegation in Vienna.6
Resim 1 / Picture 1
1. 1660-61 (1071) tarihli duvar yazısı: Köstendil
(Bulgaristan) İnceli Ahmed Beg Zoğu Camii’nde
Melek Ahmed Paşa hazretlerinin mü’ezzini
Evliyâ-i Gülşenî rûhiyçün Allâh rızâsıyçün Fâtiha
- sene 1071 (Resim 1)
2. 1663-64 (1074) tarihli duvar yazısı: Foça
(Bosna-Hersek) Alaca Camii’inde.
Sefer kerdem be her şehrî resîdem, ve-lîkin incünîn câî nedîdem [seyahatlerimde ulaştığım şehirler içinde bunun gibi bir şehir görmedim]
Resim 2 / Picture 2
Allâhu ‘avnî ve-lâ sivâhu [hayrî] Ketebehu
mü’ezzin Evliyâ - Sene 1074. (Resim 2)
The more we understand the importance of the
Seyahatname, the more Çelebi’s identity takes
on a new significance. Except the Seyahatname
other documentary trail and evidence may also
be found in Çelebi’s carvings, which are approximately thirty. During his journeys, Çelebi
sometimes carved something on a mosque, in
a bath, or occasionally on an old tree trunk. He
mentions his carvings and inscriptions several
times in the Seyahatname. These carvings have
been lost over time and have yet to be discovered. However, some of his other carvings, those
which were not mentioned in the Seyahatname,
have been identified. They are listed in a chronological order below:7
1. Carving dated 1660-61 AD (1071 AH – After Hegira): In the Inceli Ahmed Bey Zoğu Mosque in
Kyustendil (Bulgaria)
Melek Ahmed Paşa hazretlerinin mü’ezzini
Evliyâ-i Gülşenî rûhiyçün Allâh rızâsıyçün - Fâtiha
3. 1663-64 (1074) tarihli duvar yazısı: Foça
(Bosna-Hersek) Atik Ali Paşa Camii
(For the soul of Evliyâ-i Gülşenî, the muezzin Of his
Excellency Melek Ahmed Pasha and for Allah’s sake
Pray the Fâtiha). year 1071 AH (Picture 1)
Habîbu’l-lâh rûhiyçün, Allâh rızâsıyçün celle va
‘alâ Fâtiha
2. Carving dated 1663-64 AD (1074 AH): In the
Alaca Mosque in Foča (Bosnia-Herzegovina)
ketebehu mü’ezzin Evliyâ - Sene 1074. (Resim 3)
Sefer kerdem be her şehrî resîdem, ve-lîkin incünîn
câî nedîdem .(Among the cities that I have seen
in my journeys, I have never seen a city like this.)
4. 1671-72 (1082) tarihli duvar yazısı: Konya
Karaman’da (Boyalı Kadı) Pir Ahmed Efendi Camii
Allâhu ‘avnî ve-lâ sivâhu [hayrî]
Ketebehu mü’ezzin Evliyâ - Year 1074 A. (Picture 2)
Seyyâh-ı âlem Evliyâ rûhiyçün fâtiha - sene 1082
5. 1671-72 (1082) tarihli duvar yazısı: Adana
Hasan Ağa Camii, Melek Ahmed Paşalı
Seyyâh-ı Âlem Evliyâ Rûhiyçün Allâh Rızâsına
Fâtiha - Sene 1082. (Resim 4)
Bu duvar yazılarının yanı sıra ilginç bir belge de
Evliya Çelebi’nin Uyvar kalesindeki kitabe kaydına ilişkindir. Mehmet Tütüncü tarafından saptanmış olan bu belge, 1663 yılında Uyvar kalesinin fethi sırasında içindeki kilisenin camiye çevrilmesi dolayısıyla Evliya’nın 7. ciltte anlattığı,
içinde Nişancı Paşa Ömer Beg’in şiirinin bulunduğu kitabeyi yazmasıyla ilgili bir belgedir. Kalenin tekrar Avusturyalıların eline geçmesiyle kale
ve cami yıkılmış; dolayısıyla kitabe kaybolmuştur. Ancak Tütüncü’nün ortaya koyduğu üzere
1700 yılında oradan geçen Hollandalı seyyah Jakob Tollius, bunu Arap harfleriyle kopya ederek
kaydetmiştir. Dolaylı da olsa bugün bu iz elimizde bulunmakta ve Evliya’nın Seyahatname’de
verdiği bilgi doğrulanmaktadır.8
Resim 3 / Picture 3
3. Carving dated 1663-64 AD (1074 AH) in the Atik
Ali Paşa Mosque in Foča (Bosnia-Herzegovina)
Habîbu’llâh rûhiyçün Allâh rızâsıyçün celle va
‘alâ - Fâtiha ketebehu mü’ezzin Evliyâ
(For God’s Beloved One And for the Almighty
God Pray the Fatiha, Written by Evliya, the muezzin) Year 1074 AH. (Picture 3)
4. Carving dated 1671-72 AD (1082 AH): The (Boyalı Kadı) Pir Ahmed Effendi Mosque, Karaman,
Konya
Seyyâh-ı âlem Evliyâ rûhiyçün fâtiha (World voyager
Evliya For his soul, pray Fatiha) - year 1082 AH
Resim 4 / Picture 4
5. Carving dated 1671-72 (1082): in the Hasan
Agha Mosque in Adana
Melek Ahmed Paşalı Seyyâh-ı Âlem, Evliyâ Rûhiyçün Allâh Rızâsına Fâtiha, (World voyager of
Melek Ahmed Pasha For Evliya’s soul and Allah’s
sake, pray Fatiha). Year 1082 AH. (Picture 4)
39
EVLİYA ÇELEBİ’NİN BELGESEL İZLERİ / THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
Evliya Çelebi yalnız Osmanlı ülkesini değil, komşu ülkeleri de gezmiştir. Bu ülkelere gitmek için kral ya da patrik gibi yüksek mevki sahiplerinden bir çeşit vize demek olan geçiş belgeleri almıştır. Evliya, Seyahatname’de “papinta, papinta kâgız
ya da papinta hatt” diye adlandırdığı bu belgelerden birincisini 1074/1664’te
Nova’ya giderken Dobro Venedik (Dubrovnik) kralından almıştır.9 İkincisini 1075/
1665’te Batı Avrupa’ya gitmek için Viyana kralından (1. Leopold) alır.10 Bu belge
ile Seyahatname’nin çeşitli yerlerinde Batı Avrupa’ya gittiğini bildirirse de bu seyahatini gerçekleştirememiş olduğu anlaşılır. Üçüncü belgeyi ise 1082/1672’de
Tûr-ı Sînâ’daki manastır patriğinden almıştır.
In addition to these carvings, there is an interesting document related to the
inscriptions Evliya Çelebi left in the Uyvar Castle. Mehmet Tutuncu identified this
document, which is on the conquest of the Uyvar Castle in 1663 and is also
connected to Çelebi’s inscriptions on a tablet. After the conquest, the church in
the castle was converted into a mosque, a fact that is mentioned by Çelebi in
the seventh volume of the Seyahatname. In the mosque, there is a tablet, on
which Çelebi inscribed a poem of Nisanci Pasha Omer Bey. When the Austrians
regained control of the castle, the castle and mosque were demolished and the
tablet was destroyed. However, according to Tutuncu, the Dutch traveler Jakob
Bu sonuncusu bugün elimizde
bulunmaktadır. Yunanca olan bu
belge 2006’da Pinelophi Stathi
tarafından yayınlanmıştır. Yazar,
bu belgenin İstanbul’daki Mukaddes Yerler Patrik Temsilciliği (Metochion) kütüphanesinde
yabancı memleketlerde seyahat
edecek olanlara verilen mektupları içeren 827 numaralı dosyada bulunduğunu bildirmektedir:
“Patriklikçe tanzim edilmiş apantahousa, tarihsiz, seyyah Evliya
Çelebi’yi tanıtıyor”.
Bu belgede Evliya Çelebi’den şu
sözlerle bahsedilmektedir:
“.... Hepiniz bilesiniz ki, tarafımızEvliya Çelebi’nin gözetiminde yapılan Nil haritasından bölümler/Parts of the map of Nile that is drawn under Evliya Çelebi’s control
dan tanzim olunan bu mektubun
hâmili Evliyâ Çelebi, namuslu ve insan dostu bir insandır. Onun arzusu ve eme- Tollius recorded the inscription in 1700, copying the Arabic letters. This confirms,
li seyyâhı âlem olmaktır; gezdiği yerleri, şehirleri, kavimleri anlatmaktır, kalbin- albeit indirectly, the information in Çelebi’s Seyahatname.8
de kötülük yoktur, hiç kimseye haksızlık etmek, hiç kimseyi incitmek istemez. Biz Evliya Çelebi not only visited the Ottoman countries, but also neighboring ones.
onun namına tanıklık etmek isteriz ki, kendisi mûnis ve iyi bir insandır, bu sebeb- In order to visit these countries, he had to acquire transit documents, sort of
ten hepinizden niyâz ederiz ki onu iyi bir adam olarak misâfir ediniz, o dindâr Hı- visas, from relevant dignitaries, such as the king or patriarch. In 1074 AH/1664
ristiyanlardan lütûflar ve iyilikler hak etmiştir. Her nerede bulunursa bulunsun AD Çelebi obtained the first such document, which he calls “papinta”, “papinta
veya seyahat esnasında, ister karada ister denizde olsun, ister şehirlerde ister kâgız”, or “papinta hatt” in the Seyahatname, from the King of Dobro Venice
köylerde olsun bizce ve pek çoklarınca insan dostu (barışsever) bir kişi olarak ta- (Dubrovnik) while traveling to Nova.9 He obtained the second one from the King
nınan kendisi hiç bir tahkikat ve soruşturmaya mâruz kalmamalıdır. Bizim tara- of Venice, Leopold I, in 1075 AH/1665 AD to go to Western Europe.10 Although
fımızdan ve pek çok başka kişi tarafından barışsever bir kişi olarak tanınır...”11
this document states, that he would visit various places in Western Europe, it is
Evliya, bu tavsiye mektubunu hac yolculuğundan dönüşü sırasında Tûr-ı Sînâ’daki known, that he was unable to go on his journey. He acquired a third document
manastırın Rum Patriğinden nasıl aldığını kendisi Seyahatname’nin 9. cildinde from a patriarch of the Tûr-ı Sînâ monastery in 1082 AH/1672 AD.
anlatır. Burası ünlü St. Catherine Manastırı’dır. Evliya, dağların arasında bir dağın tepesinde benzeri olmayan büyük bir manastır olduğunu, içinde pek çok patrik, rahip ve keşiş bulunduğunu, kendisini önce içeri sokmak istemediklerini, ancak onlarla dostane ilişki kurarak içeri girip gezdiğini, çok ilginç bir manastır olduğunu ayrıntılı olarak anlatır. “Ammâ kefere elinde kalmışdır. Ammâ İslâm elinde
olsa berbâd olurdu” der. Evliya, onlarla kurduğu iyi ilişkiyi hediyeleşmeye kadar
götürmüş, hatta patrik kendisine bir saat hediye etmiştir. Patrik kendisine ayrıca
yukarıda adı geçen ve Evliya’nın Seyahatname’de “Seyyâh-ı âlemdir. Gelüp Tûr-ı
Sînâ’yı ziyâret etmişdir. Yedi kral diyârında kimse mâni olmaya” diye özetlediği
geçiş belgesini almıştır.12
Evliya Çelebi’nin belgesel izi sayacağımız başka bir belge de Nil haritasıdır:
Evliya Çelebi 1672-73’te Nil yolculuğuna çıkar. Amacı Nil’in kaynağını görmektir. Nil’in Kuzey kolları üzerinde Kahire’den İskenderiye ve Reşid’e daha sonra Dimyat’a gider. Tekrar Kahire’den yola çıkarak Nil’in kaynağı olan Cebel-i
Kamer’e doğru Güney yönünde Nil’in sahillerini gezer. Sudan ortalarına kadar
inen Evliya, Nil’e 32 konak yaklaştığını, fakat vahşi doğa ve barbar kavimler yüzünden daha ileriye gidemediğini ifade eder. Buradan dönüp Habeşistan üzerinden Kızıldeniz’in Batı sahiline ve Kızıldeniz’in Güneyindeki Zeyla Boğazı’na (Cibu-
40
The last document was published by Pinelophi Stathi in Greek in 2006. The writer
states, that the document, which includes letters granting permission to travelers to visit foreign countries, is in the 827th file in the Patriarch’s Representative
for Holy Places (Metochion) Library in Istanbul: “The apantahousa is arranged by
the Patriarchate, it is undated and it refers to the traveler Evliya Çelebi.”
Evliya Çelebi is mentioned in this document as follows:
...May all be aware, that the holder of this document, Evliya Çelebi, is a modest
person and a lover of people. His wish and ambition is to be a world traveler; he
describes the places, cities, nations he has visited. He has a heart of gold, is never
unfair to anyone, and never hurts anyone on purpose. We would like to testify
on his behalf, that he is a kind and friendly person. For this reason we entreat all
of you to welcome him as a good man; he deserves kindness and goodness from
religious Christians. Wherever he stands or travels, on land or at sea, either in
the city or in the country, he is known as a peace-loving person; he should never
face any type of inquiry or interrogation. He is known as a peace-loving person
both by us and by numerous other people...11
In the ninth volume of Seyahatname, Çelebi describes how he acquired this letter
of reference from the Greek Patriarch of the monastery in Tûr-ı Sînâ, also known as
ti) ulaşır. Buradan önce yine Kızıldeniz üzerinden ve Habeşistan’ın Kuzeyinden Nil
nehrine ulaşıp, bu kez Nil’in Batı sahilinden Kahire’ye döner. Evliya Nil’in kaynağına ulaşamasa da bu yolculuğundan büyük bir heyecan duymuş, Mısır ile Sudan
sınırındaki İbrim’de Osmanlı ülkesinin en Güney ucuna ulaşmak, bu sınırı aşarak Nil boyunca az bilinen Sudan topraklarında ilerlemek, Afrika yerlilerini görmek, onların yaşayış tarzını, gelenek ve göreneklerini, savaşlarını ve ticaret hayatını yakından gözlemlemek ona büyük heyecan vermiştir. Bunun “müstesna” bir
yolculuk olduğunun bilincindedir. Nitekim Osmanlı’nın sınır şehri olan İbrim’den
Güneye geçerken Batlamyus’un (Ptolemaios) bilgilerine dayanarak İbrim’in coğ-
the famous Saint Catherine’s Monastery, on his way back from pilgrimage. Çelebi
explains in detail the unique and massive monastery which sits atop a mountain.
There were many patriarchs, monks and priests there; at first they did not want to
take him in; but after he had established a friendly relationship with them he was
able to go inside. He discovered that it was a very interesting monastery. “Yet, it
is in the hands of infidels. But, if it were in the hands of Islam, it would have been
ruined,” he said. Çelebi established such a good relationship with the people there,
that they exchanged presents; in fact, the Patriarch even gave him a clock. The
Patriarch also gave Çelebi the transit document mentioned above; Çelebi mentions the document in Seyahatname: “He is the world voyager.
He has visited Mount Sinai. No
one from the lands of the seven
kings may stand in his way.”12
Other documentary evidence
related to Evliya Çelebi can be
found in the map of the Nile.
Evliya Çelebi made his Nile journey in 1672-73. His goal was to
see the source of the Nile. Along
the northern delta tributaries of
the Nile, he traveled from Cairo
to Alexandria, to Rosetta, and
later to Damietta. Departing
from Cairo again to “Jabal-i
Kamer”, the source of the Nile,
he wandered south along the
Nil haritasından ayrıntı / Detail from the map of Nile
coast of the Nile. Çelebi travrafi konumunu tasvir eder ve eski zaman bilginlerinin (hukemâ-yı kudemâ) ha- eled as far as to Central Sudan, where he noted, he was thirty-two days of camel
yatları boyunca gezerek dünyayı keşfedip dünyanın eşkâlini kitaplarında yazdık- ride from the source of Nile, but because of the wilderness and barbarian tribes
larını dile getirir. Kendisinin de Kuzeyden Güneye gezip gördüğü yerleri, şehirleri, he could not go any further. He turned east and headed toward the western
köy ve kasabaları, dağ ve nehirleri anlatmaktan amacının eşkâllerin yazmak yani coast of the Red Sea via Abyssinia and Djibouti the “Zeyla” Straits south of the
(resimli) haritalarını yapmak olduğunu söyler.13
Red Sea. From here, via the Red Sea and nothern Abyssinia, he again reached the
Evliya Çelebi yolculuğunda harita ile seyahat ilişkisinin önemini kavramıştır. Nile, this time returning to Cairo along the western coast of the Nile. Although
Batlamyus’un dünyayı “ilim ve akıl” gücüyle anlatmasına karşılık, Yeni Dünya’yı Çelebi could not reach the source of the Nile, he was very enthusiastic during his
(Amerika) keşfeden Padre ve Kolon (Kolombus) adlı rahiplerin hayatlarını seya- journey, reaching as far as Ibrim in the southern tip of the Ottoman Empire at the
hatle geçirdiklerini özellikle vurgular. Onların dünyayı gözlemleyerek anlattıkla- border of Egypt and Sudan, which he crossed, heading across the Nile to Sudan.
rını, Batlamyus’un soğuk, sıcak ve tehlikeler dolayısıyla gidemediği yerlere gidip He was excited by the sight of the African natives and closely observed their lifedünyayı Doğudan Batıya, Kuzeyden Güneye birkaç kez dolaştıklarını, yalnız Akde- style, customs and traditions, wars and trade. He was aware, that this was an
niz ve Karadeniz’i gezmekle kalmayıp Okyanusları gezdiklerini, Yeni Dünya deniz- “exceptional” journey. As a matter of fact, while traveling from Ibrim, a city on
cilerinin onların haritalarına göre hareket edip dolaştıklarını yazarak, haritaları- the border of the Ottoman Empire, to the south, he described the geographic location of Ibrim based on Ptolemy’s information and expressed that the hukemânın güvenilir olduğunu özellikle vurgular.14
yı kudemâ (ancient scholars) traveled the world describing its eşkâl (appearance)
Daha önce coğrafyacıların Sudan tarafına sıcaktan ulaşamadığını, bu bölgenin biin their books. Also, he stated his goal of making illustrated maps of the eşkaller
linmediğini, dolayısıyla kendisinin üstadı Nakkaş Hükmizâde Alî Beg’den öğrenand rivers that
diği üzere seyahati esnasında resmetmiş olduğu kaleleri, şehirleri, nehir, dağ ve (appearances) of the places, cities, countries, villages, mountains
13
he
encountered
in
his
journey
from
the
north
to
the
south.
gölleri, Nil ve Fûncistân seyahatini tamamlandıktan sonra, Papamunta –resimli
ilk dünya haritası Mappamundi– gibi haritada göstermek amacındadır. Ve bunun
mevcut coğrafya eserlerine ve haritalarına bir ek olacağını da bildirir.15
Bugün Vatikan’da Biblioteca Apostolica’da Evliya Çelebi’nin seyahat notlarına
dayanan Nil haritası, onun seyahatinin sonunda bu projeyi gerçekleştirmiş olduğunu göstermektedir. Bu harita üzerine, Robert Dankoff (Chicago)’la birlikte
yaptığımız ayrıntılı bir inceleme, Evliya Çelebi’nin gözetiminde yapılmış olduğunu ortaya koymuştur.16
18. yüzyılda Seyahatname’nin İstanbul’a gönderildiği yıllarda Kahire’den Vatikan’a gelen bu harita, kaba bez üzerine çizilmiştir; uzunluğu 543 cm’dir. Haritanın yukarısında Nil’in kaynağı, aşağısında Nil deltası bulunur, yani Güney yukarıda, Kuzey aşağıdadır. Eni, yukarıda 88, aşağıda 45 cm’dir. Harita üzerinde Nil,
kaynağı olarak kabul edilen Cebel-i Kamer dağından çıkar, Kızıldeniz ile Libya çölü
Evliya Çelebi realized the importance of the relationship between a journey and
a map. In contrast to Ptolemy’s explanation of the world “by the power of science and reason”, he focused on how Padre (Bernat Boyle?) and Columbus, who
discovered the New World (America), had spent their lives in journey. He emphasized that they interpreted the world based on their observations; they traveled
a few times from the East to the West, from the north to the south, to the places
that Ptolemy was unable to visit due to the weather and other dangers. In addition to the Mediterranean and Black Sea, they also sailed across the oceans. He
also explained that these New World sailors chose their route according to their
maps, demonstrating the reliability of their maps.14
Before Evliya, geographers could not come to Sudan because of the intense heat,
so this region remained unknown. But Evliya, according to what he has learned
41
EVLİYA ÇELEBİ’NİN BELGESEL İZLERİ / THE DOCUMENTARY TRAIL OF EVLİYA ÇELEBİ
arasına sıkıştırılmış biçimde uzanır, Kahire’de iki kola ayrılıp Akdeniz’e ulaşır. Eski
coğrafya kaynaklarına göre Nil’in kaynağı Cebel i Kamer dağıdır, haritanın bu anlayışa göre çizilmiş olduğu görülür. Üzerinde 500’e yakın şehir, kale, dağ, vadi,
göl, kavimler, vahşi hayvanlar, altın yatakları, ticaret malları vb. üzerine bilgileri
yer alır. Evliya’nın Seyahatname’nin 10. cildinde geçtiği yerleşim yerleri hakkında verdiği bilgiler bu haritada izlenmektedir. Üzerinde kale, köprü, dağ, vadi vb.
resimleri bulunmaktadır. Böylece Evliya’nın Seyahatname’de verdiği bilgi ile tutarlılığı ve onun Seyahatname dışında ikinci bir eseri ortaya konmuştur. Bu harita Yapı Kredi tarafından yayınlanmaktadır. (Bkz. Robert Dankoff - Nuran Tezcan.
Evliya Çelebi’nin Nil Haritası: Dürr-i bî-misîl în ahbâr-ı Nîl. Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık 2011.)
Evliya Çelebi’nin Seyahatâme dışındaki belgesel izlerinden biri de Tirendâznâme
başlıklı Osmanlıca bir okçuluk kitabında onun adının geçmesidir. Buna, 1944 yılında ilk kez dikkati çeken ünlü İstanbul tarihi araştırmacısı Reşad Ekrem Koçu olmuştur. Bu kayıt, Evliya Çelebi’nin kendi döneminden kalmış olması ve doğrudan
doğruya İstanbul’a ilişkin olması bakımından büyük önem taşır. Koçu’nun gördüğü, fakat ondan sonra ele geçirilememiş olan kaydı Semih Tezcan yeniden bulmuş olup bu konuyu yakında bilim dünyasına açıklayacaktır.
DİPNOTLAR:
1
Taeschner, Franz. “Die neue Stambuler Ausgabe von Evlijā Tschelebis Reisewerk.” Der Islam 18
(1929), 299-310; MacKay, Pierre. “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya Çelebi, Part I:
the Archetype.” Der Islam 52 (1975), 278-98.
2
Hammer-Purgstall, Joseph von. “Merkwürdiger Fund einer türkischen Reisebeschreibung“.
Intelligenzblatt zur Wiener Allgemeinen Literaturzeitung. Nr. 2. 1814. 9-15. Bu yazının çevirisi için
bkz. “Türkçe Bir Seyahatname’nin İlginç Bulunuşu” -çev. Nuran Tezcan- Osmanlı Araştırmaları
XXXIII –XXXIV 2009. 203-230.
3
“Evliya Çelebi.” İslam Ansiklopedisi 4, 400-12.
“Ewliyà Čelebīs Bericht über die türkische Grossbotschaft des Jahres 1665 in Wien. Ein Vergleich
mit zeitgenössichen türkischen und österreichischen Quellen.” Wiener Zeitschrift für die Kunde
des Morgenlandes 51 (1948-52). 188-242.
4
5
“Evliya Çelebi in Wien.” Der Islam 52.1(1975), 125-131., 6 A.g.y. 130-131.
1. 2. 3. ve 5. duvar yazıları 1894’ten itibaren 1955, 1957, 1959, 1964, 1988 yıllarında saptanıp
tanıtılmıştır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Erich Prokosch “Die Gedenkinschriften des
Evliyā Çelebi.” Jahrbuch des Österreichischen St. Georgskollegs Istanbul, (1988-89). 320-36. 4.
Duvar yazısı için bkz. M. Tütüncü“Seyahatname’de Kitabeler ve Evliya’nın Hattât ve Hakkâklığı
Hakkında”. Çağının Sıradışı Yazarı: Evliya Çelebi. Haz. Nuran Tezcan 2010. 403-407
from his master Nakkaş (calligrapher) Hükmizâde Alî Bey, wanted to draw a map
like the “Papamunta” (Evliya’s synonym for the world’s first pictorial map, the
“Mappamundi”) of the castles, cities, rivers, mountains and lakes, once his Nile
and Fûncistân journey was completed.15
Today, the Nile map in the Biblioteca Apostolica at the Vatican, based on the
notes of Evliya Çelebi, taken during his journey, shows, that he reached his goal.
Based on detailed research conducted by Robert Dankoff (Chicago), it has been
established that this map was created under the supervision of Evliya Çelebi.16
In the eighteenth century, when the Seyahatname was sent to Istanbul, this map,
was sent from Cairo to Vatican. It was drawn on coarse fabric and was 543 cm.
in length. The upper portion of the map shows the source of the Nile, the lower,
the delta; in other words, north and south are reversed. The width measures
88 cm at the top and 45 cm at the bottom. The source of the Nile is shown as
the “Jabal-i Kamer” Mountain. Trapped between the Red Sea and the Libyan
desert, the Nile goes down to Cairo, where it bifurcates and then reaches the
Mediterranean. According to old geographical sources, the source of the Nile
is the Jabal-i Kamer Mountain, making it clear that this map was drawn based
on these sources. The map depicts approximately 500 items, which are cities,
castles, mountains, valleys, lakes, nations, wild animals, gold deposits, trade
goods, etc. The places, Çelebi describes in the ten volumes of the Seyahatname,
are found on this map. There are pictures of castles, bridges, mountains, valleys,
etc. Therefore, this map demonstrates that there is consistency between Çelebi’s
Seyahatname and his other works.
In addition to the Seyahatâme, another book providing evidence about Evliya
Çelebi is the Tirendâznâme, a book about archery written in Ottoman Turkish.
The famous Istanbul historian Reşad Ekrem Koçu attracted public attention to
it for the first time in 1944. This record is of crucial importance as it comes from
Evliya Çelebi’s era and is directly related to Istanbul. Koçu saw this book but then
it was lost again , later recovered by Semih Tezcan, who will present it to the
academic world soon.
7
1.2.3. ve 5. duvar yazılarının resimleri (Resim1-2-3-4) E. Prokosch’un adı geçen yazısından
alınmıştır.
Bosnalı Türkolog Amina Siljak-Jesenkovic’ten edindiğim sözlü bilgiye göre Foça’daki Alaca Camii
ve Atik Ali Paşa Camii Bosna savaşında yıkılmıştır.
Christiane Bulut’un bildirdiğine göre Adana Hasan Ağa Camii’ndeki duvar yazısı da 1998
depreminden sonra yapılan onarım sırasında yok olmuştur. Bu duvar yazısı için ayrıca bkz.
Christiane Bulut. “Evliya Çelebi und die Inschrift von Adana” Journal of Turkology. Cilt 1. Sy.2.
1993. 195-201.
M. Tütüncü. “Seyahatname’de Kitabeler ve Evliya’nın Hattât ve Hakkâklığı Hakkında”. Çağının
Sıradışı Yazarı: Evliya Çelebi. Haz. Nuran Tezcan 2010. 403-407
8
9
Seyahatname YKY VI. cilt 267., 10 A.g.e. VII. cilt 127
Stathi, Pinelopi.”A Greek Patriarchal Letter for Evliya Çelebi” Archivum Ottomanicum 23
(2005/2006). 263-268; Tezcan, Nuran. “Evliya Çelebi’nin Belgesel İzi Papinta Kâgız” Toplumsal
Tarih 161 (2007). 31-35, 12 A.g.e. 9. cilt 423, 13 A.g.e. 10. cilt 437, 14 A.g.e. 10. cilt 285; 464, 15
A.g.e. 10. cilt 498
11
Robert Dankoff - Nuran Tezcan. Evliya Çelebi’nin Nil Haritası: Dürr-i bî-misîl în ahbâr-ı Nîl. Yapı
Kredi yayınları 2011 (yayınlanıyor)
16
FOOTNOTES:
1
Taeschner, Franz. “Die neue Stambuler Ausgabe von Evlijā Tschelebis Reisewerk.” Der Islam 18 (1929),
pp. 299-310; MacKay, Pierre. “The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya Çelebi, Part I: the Archetype.” Der Islam 52 (1975), pp. 278-98.
Hammer-Purgstall, Joseph von. “Merkwürdiger Fund einer türkischen Reisebeschreibung“.
Intelligenzblatt zur Wiener Allgemeinen Literaturzeitung. No. 2. 1814. Pp. 9-15. For the Turkish
translation of this text, see: “Türkçe Bir Seyahatname’nin İlginç Bulunuşu” –translated by Nuran Tezcan
Osmanlı Araştırmaları XXXIII –XXXIV 2009. Pp. 203-230.
2
3
“Evliya Çelebi.” İslam Ansiklopedisi (Encyclopedia of Islam) 4, pp. 400-12.
Ewliyà Čelebīs Bericht über die türkische Grossbotschaft des Jahres 1665 in Wien. Ein Vergleich
mit zeitgenössichen türkischen und österreichischen Quellen.” Wiener Zeitschrift für die Kunde des
Morgenlandes 51 (1948-52). pp.188-242.
4
5
“Evliya Çelebi in Wien.” Der Islam 52.1(1975), pp. 125-131., 6 Ibid, pp. 130-131.
The first, second, third and fifth carvings from 1894 were found in years 1955, 1957, 1959, 1964, and
1988. For detailed information, see Erich Prokosch “Die Gedenkinschriften des Evliyā Çelebi.” Jahrbuch
des Österreichischen St. Georgskollegs Istanbul, (1988-89). 320-36. For the fourth carving, see M.
Tütüncü, “Seyahatname’de Kitabeler ve Evliya’nın Hattât ve Hakkâklığı Hakkında”. Çağının Sıradışı
Yazarı: Evliya Çelebi. Haz. Nuran Tezcan 2010. pp 403-407.
7
8
M. Tütüncü. “Seyahatname’de Kitabeler ve Evliya’nın Hattât ve Hakkâklığı Hakkında” (Tablets
in Seyahatname and Evliya’s Calligraphy and Engravings). Çağının Sıradışı Yazarı: Evliya Çelebi.
(Extraordinary Writer of His Time: Evliya Çelebi) Ed. Nuran Tezcan 2010. pp. 403-407.
9
Seyahatname YKY VI. volume 267. 10 Ibid. VII. Volume 127.
Stathi, Pinelopi.”A Greek Patriarchal Letter for Evliya Çelebi” Archivum Ottomanicum 23 (2005/2006).
pp. 263-268; Tezcan, Nuran. “Evliya Çelebi’nin Belgesel İzi Papinta Kâgız” Toplumsal Tarih 161 (2007).
pp. 31-35., 12 Ibid. volume IX, p. 423., 13 Ibid. Vol. X, p. 437., 14 Ibid. 10th volume 285; 464. 15 Ibid. Vol.
X, p. 498.
11
16
Robert Dankoff - Nuran Tezcan. Evliya Çelebi’nin Nil Haritası: Dürr-i bî-misîl în ahbâr-ı Nîl. Yapı Kredi
yayınları 2011 (in progress).
42
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA
KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ
Şeyma GÜNGÖR
THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
AS A SOURCE OF INFORMATION ABOUT
ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
Şeyma GÜNGÖR
43
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ / THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF INFORMATİON ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE
EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ
THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF
INFORMATION ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
Şeyma GÜNGÖR*
Şeyma GÜNGÖR*
Evliya Çelebi’nin yarım asırlık uzun zaman boyunca Osmanlı toprakları başta olmak üzere bazı memleketleri dolaşarak gezip gördüğü yerler hakkında bilgi verdiği on ciltlik Seyahatnâme, Türk kültür tarihinin en önemli kaynaklarından birisidir. Pek çok araştırmaya konu olan bu eser içerdiği bilgiler sebebiyle bazı çalışmalarda birinci derecede, bazı çalışmalarda da tamamlayıcı kaynak olarak kullanılmaktadır. Evliya Çelebi’nin zengin bilgi aktardığı alanlardan birisi de XVII. yüzyıl İstanbul eğlence hayatıdır.
The 10-volume Seyahatname is a work in which Evliya Çelebi shares information
about a large number of places to which he traveled over a half a century These
include Ottoman lands, as well as foreign ones, and is one of the most important
sources of information in Turkish history. This work, which has been featured
in a large number of historical studies, has frequently been used as a primary
source due to the detailed information it contains, while other works use it as a
secondary source. One of the areas about which Evliya Çelebi enlightens us is the
17th-century entertainment life in Istanbul.
1611’de İstanbul’da dünyaya gelen Evliya’nın babası saray kuyumcubaşısı Derviş
Mehmed Zillî Efendi, annesi Silahtar Melek Ahmed Paşa’nın akrabasıdır. Ailesinin Evliya, born in Istanbul in 1611, was the son of Dervish Mehmed Zılli Effendi,
imkânları, merakı ve zekâsı onun birçok konuda donanımlı bir genç olarak yetiş- the head jeweler of the palace, and his mother was a relative of Silahtar Melek
mesini sağlar. Çocukluğunda ve gençliğinde
Ahmed Pasha. His family’s wealth combined
with his curiosity and intelligence, enabled
evlerinde yapılan toplantılara katılan devPek çok araştırmaya konu olan Seyahatname içerdiği bilgiler serin önemli kişilerinin sohbetleri, özel dersler
him to develop as a learned young man. Parbebiyle bazı çalışmalarda birinci derecede, bazı çalışmalarda da
ve medrese eğitimi, daha sonra intisap ettiticipating in intellectual meetings at home
tamamlayıcı kaynak olarak kullanılmaktadır. Evliya Çelebi’nin
ği saray hayatı, Enderun’da aldığı eğitim, bilduring his childhood and youth, he met with
zengin bilgi aktardığı alanlardan birisi de XVII. yüzyıl İstanbul
eğlence hayatıdır.
gi ve görgüsünü artırır.
important people of the time. In addition, a
private education , a madrasa education, the
Seyahatname
which
has
been
featured
in
a
large
number
of
hisEvliya Çelebi’nin gördüğü bir rüyada, Hz.
palace circles that he later entered, and the
torical
studies,
has
frequently
been
used
as
a
primary
source
due
Muhammed’in kendisine seyahati müjdeleeducation he received in the Enderun (Ottoto the detailed information it contains, while other works use
mesi ve bu rüyayı yorumlayan Mevlevi Şeyit as a secondary source. One of the areas about which Evliya
man High Bureaucrats School) all worked to
hi Abdullah Dede’nin gezip gördüğü yerleri
Çelebi enlightens us is 17th-century entertainment in Istanbul.
increase his knowledge and insight.
yazmasını tavsiye etmesi, onun seyahat hayatına yön veren iki önemli faktördür. Evliya
In a dream, Holy Prophet Muhammad came
Çelebi bu müjde ve tavsiyeye uyarak seyahate başlar. Elli bir yıl sürecek olan ge- to Evliya Çelebi and informed him, that he would travel; Çelebi related this dream
zileri boyunca gittiği yerler hakkında topladığı bilgiyi, keskin gözlem yeteneğiyle to the Mawlawi sheikh, Abullah Dede; the latter interpreted it, that Çelebi should
elde ettiği malzemeyi, yazdığı konuya uygun bir yöntem ve üslupla eserine akta- write about the places, he would visit. This dream was an important factor shaprır. Ayrıca yer yer şahsî duygu ve düşüncelerini ekler, yorum yapar, konuyla ilgi- ing his travel life. Evliya Çelebi listened to his dream’s advice and good news
starting to travel. During his travels, which were to last 50 years, he shared inli hikâyeler, beyitler nakleder.
formation, he had gathered, and the knowledge he had attained through his
Evliya Çelebi’nin Eserinden Elde Edilen Bilgiye Göre İstanbul Eğlence Hayatı1
sharp observational skills in a written text. From time to time Evliya Çelebi would
Neşeli, hoşca zaman geçirme, zevk ve safa içinde vakit geçirten şey, bu amaç- add his personal feelings and thoughts, interpreting events, narrating stories or
la yapılan toplantı anlamlarına gelen “eğlence” bir çok dallara ayrılır. Evliya poetic verses on the subjects under discussion.
Çelebi’nin seyahatnâmesinde İstanbul eğlence hayatına dair çok değerli bilgiler
vardır. Yazar diğer konular gibi eğlence hayatıyla ilgili malumatı bazen ardı ardına sıralamış, bazen de başka bir konu dolayısıyla ele almıştır. Seyahatnâme’de
çok kısa veya ayrıntılı olarak yer alan bilgilerin bir kısmı yazarın gözlemlerine dayanırken, bir kısmı kitaplarda okuduklarından, bazıları da halk arasındaki yaygın
rivâyetlerden meydana gelmektedir.
Evliya Çelebi’nin yaşadığı XVII. asırda Osmanlı İmparatorluğu’nun payıtahtı olan
İstanbul’da devletin genişliğine, bolluğuna, tarihi birikimine bağlı olarak zengin
bir eğlence hayatı vardır. Hükümdarlar çeşitli sebeplerle toplantı ve şenlikler düzenlerler; yazları mesire yerlerindeki eğlencelere giderlerdi. Bazı meclislerine
Evliya’nın da katıldığı IV. Murad (1623-1640), haftanın belirli günlerinde musiki
üstatları, şairler, mukallitler, meddahlar, karagözcüler gibi sanat erbabını toplar;
onları dinler/seyreder ve onlarla sohbet ederdi (s. 215-216, 669). Ordunun sefere çıkması, saraydaki düğünler, doğumlar veya başka sebeplerle düzenlenen Osmanlı şenliklerinin en önemli özelliklerinden birisi “Esnaf Alayları”dır. Bu geçiş sırasında sanatkârlar meslekleriyle ilgili hünerlerini göstermek için sahneler tertipler, canlı gösteriler yaparlardı. Atmeydanı’nda gerçekleştirilen bu geçit törenleri halk için önemli bir eğlence olduğu gibi, çeşitli sebeplerle şehirde olan yabancıların da ilgisini çeken renkli bir gösteriydi.
* Akademisyen
44
Istanbul’s world of entertainment according to the information included in Evliya
Çelebi’s works
In Istanbul, entertainment according to the information included in Evliya Çelebi’s work is called “Eğlence”. It means spending a pleasant time, being happy
and in comfort. There are many different forms of entertainment. In the Seyahatname of Evliya Çelebi, there are important documents regarding entertainment
in Istanbul. As he did with other subjects, the author not only provides lists of
information regarding entertainment life, at other times, he mentions them in
connection with different topics. While some of the information in the Seyahatname is based on the observations of the author, some other is comprised of
what he read in books or that taken from the widely-held beliefs of the society.
During the 17th century, there was a rich entertainment life in Istanbul based
on the strength, affluence and historical legacy of the Ottoman Empire. The sultans would organize meetings and festivities for a variety of reasons, and go to
promenade areas for entertainment. In some of the gatherings in which Evliya
Çelebi participated, Sultan Murad IV brought together master musicians, poets,
minstrels, storytellers and puppeteers on certain days of the week. The sultan
listened, watched and conversed with the performers. (pp. 215-216,669). The
most important festivities were celebrations of military expeditions, palace wed* Academician
45
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ / THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF INFORMATİON ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
İstanbul’da konaklarda, yalılarda, mutevazı evlerde yaşayan halk çeşitli eğlenceler tertipledikleri gibi belirli zümreler, gruplar, kollar da kendilerine mahsus eğlenceler düzenlerlerdi. (s.372)
Evliya Çelebi’den edinilen bilgiye göre XVII. yüzyıl İstanbulunun en önemli eğlence ve dinlenme iş yerlerinden birisi kahvehaneler, diğeri meyhanelerdir. XVI. yüzyılda hayatımıza giren kahve, çeşitli yasaklara rağmen çok sevilmiş ve kısa zaman içinde İstanbul’da ve diğer şehirlerde kahvehaneler açılmış ve sayıları hızla
çoğalmıştır. Evliya Çelebi Bursa’daki kahvehane eğlencelerinden söz ederken, bu
mekânların bir “okul eğitimi verdiğine” de dikkat çeker. Buralarda hânendeler,
sazendeler, meddah, karagöz ve diğer sanat erbabı sanatını icra eder, farklı sosyo-kültürel gruba mensup halk da onları büyük bir zevkle takip ederdi.
Yazarın “günah yuvaları” diye nitelendirdiği İstanbul meyhanelerinin sayısı bin
altmıştır. Evliya, meyhaneciler esnafından söz ederken içkinin İslâmiyette haram
edilmesine rağmen şehirde bu kadar çok meyhanenin bulunmasının sebepleri
üzerinde de durur. İstanbul’da semte ve hitap ettiği topluma göre çeşitli içkiler
satan (s.660-666) “kat kat harabatî canlar için meyhaneler vardır ki her birinde
beşer altışar yüz günahkâr yiyip içip çalgıcılar ve şarkıcılarla öyle eğlenirlerdi ki
anlatılamaz” (s.393).
Evliya Çelebi hükümdardan halka kadar herkesin rağbet ettiği mesire yerleri ve
oradaki eğlenceler üzerinde de durur. Bunların başında Kağıthâne Mesiresi gelir ki “tatil günleri, kayıklara binmiş binlerce genç ve ihtiyar, sâdık âşıklar, bu eğlence yerine gelip eğlenirler. Bazıları nehre girip yüzerler. Saz ve sözünün haddi hesabı yoktur. Her sene İstanbullular mübârek Ramazan ayını karşılamak için,
bu Kâğıthâne kazasına çadırlar kurarak tam bir ay, 'şeb-bük' adıyla zevk ve safa
ederler.” (s.443) IV. Murad havası ve suyu hoş geldiğinden daima burada içer eğlenir, gezintiye giden kimseleri seyredip armağanlar dağıtırdı. (s.371)
dings, births and other events, including the Esnaf Alayları (Merchant Parades).
During these parades, artisans organized presentations to show their talents.
The parades took place in the Atmeydanı (Hippodrome), and were an important
source of entertainment for the local people as well as an attraction for foreigners, visiting the city.
While the residents living in Istanbul’s mansions, waterside homes and modest
houses organized various celebrations, certain segments of the society had other celebrations that were peculiar to their own traditions (p. 372).
According to the information provided by Evliya Çelebi, “Kahvehanes” (coffeehouses) and “Meyhanes” (wine-houses, pubs) were the most popular centers of
entertainment and relaxation in 17th-century Istanbul. Coffee, which entered
Turkish life in the 17th century, despite various bans, was popular; a number of
coffee shops were opened in Istanbul, followed by other cities, and they grew in
number throughout the Ottoman Empire. Evliya Çelebi, while speaking of the
Kahvehane festivities in Bursa, highlights that these venues “provided sort of a
school education.” It was here, that singers, musicians, puppeteers and story tellers exhibited their skills, and people from all walks of life would follow them with
a great deal of interest.
In Istanbul there were 1,060 Meyhanes, which the author described as “houses of
sin”. While speaking about the people, who ran these businesses, Evliya stressed
the reasons for there being so many meyhanes operating in the city, despite the
fact that alcohol is forbidden in Islam.
Eğlenceyle İlgili Meslekler ve Meslek Sahipleri
Evliya Çelebi describes the entertainment in the Meyhanes, selling various alcoholic drinks according to the region and community in which they were located
(pp. 660-666): “there were Meyhanes for the unkempt and slovenly beings; in
each one 500-600 sinners could eat, drink and entertain with singers and musical performers in an indescribable way…” (p. 393).
Evliya Çelebi, seyahatnâmesinde başka konulardan söz ederken eğlenceyle ilgili bir mevzua temas ettiği gibi, birinci cildinin bazı bölümlerinin tamamını
İstanbul’daki bu sanat kollarına ayırmıştır. Yazar söz konusu esnafı anlatırken bazıları üzerinde ayrıntılı olarak durmuş, sayıları, pirleri, üstatları, nitelikleri, kıyafetleri, yaşadıkları semtler, hatta aldıkları ücret vb. hakkında bilgi vermiştir. Eserde kaydedilen isimlerin pek çoğu hükümdarın huzurunda da sanat icra eden seçkin sanatkârlardır. Arapça, Farsça bilirler. Bir kısmı yalnız bir sanat kolunda usta
iken bir kısmı birkaç dalı icra edebilecek kabiliyet ve bilgiye sahiptir. Eğlencelerde bazen tek, bazen de birkaç grup bir arada gösteri yaparlar.
Evliya Çelebi also touches upon the promenade grounds and entertainment there,
in which everyone was interested, from the rulers to the common folk. The first of
these was the Kağıthane Mesire (Promenade), which Çelebi describes as “full of
thousands of young and elderly people; devoted lovers on rowboats would come
and relax there. Some went into the lake and swam. There is no limit to the music
or the words. Every year, the residents of Istanbul set up a tent in this district of
Kağıthane, enjoying themselves and relaxing under the name of şeb-bük for a
month” (p. 443). Murad IV is fond of this venue, relaxes and enjoys himself here;
he watches those who are out for a stroll and distributes gifts (p. 371).
Evliya Çelebi kitabın birinci cildinin kırkıncı bölümünü mehteran ve zurnacılara,
kırk üçüncü bölümünü hanende, mutrib ve rakkaslara, kırk dördüncü bölümünü sazendelere (mutrıblara), kırk beşinci bölümünü oyuncu, çalgıcı, güldürücülere (mudhiklere), kırk altıncı bölümünü nedimler ve taklitçilere (mukallitlere) ayırmıştır.
Yazar musikî üzerinde dururken devrin bu konu hakkındaki görüşüne de temas
eder. Dinî çevrelere göre musiki icra edilmesi yasak olmasına rağmen, Osmanlı
topraklarında çok zengin musiki hayatı olmasının sebepleriyle ilgili görüşler, kıssalar ve rivayetler aktarır: “İlk defa bütün sazların sesi ruhlar âleminde olan “der
der ten” sesinden telif edilmiştir ki o sesin etkisinden filozoflar ruha gıda, cana
safa olması için çeşit çeşit sazlar yapmışlardır”. Evliya Çelebi’nin anlattığına göre
musiki mensuplarının piri genellikle bir peygamber veya sahabeden bir şahıs yahut mutasavvıftır. Bir esnaf grubu “Mel’un Cemşid sanatında bir alay deccal kavmi” (s.623) olsa da, Evliya çeşitli rivayetler naklederek onların icra ettikleri sanatın Hz. Muhammed’den izinli olduğunu veya mutlu bir törende icra edildiğini yahut tarihi olayda rol oynadığını anlatır (s.625). Ayrıca muziğin faydalı yönleri de
vardır; hekimler musikinin ruha rahatlık veren, tedavi edici yönü olduğunu ifade
46
Professions in the field of entertainment
Among other topics in the Seyahatname, Evliya Çelebi also mentioned entertainment and he describes the entertainment arts in Istanbul in whole sections of
volume 1. While speaking about the people professing these arts, he gave details, like the numbers of practitioners, their masters, instructors, the necessary
qualifications, their uniforms, a variety of experiences, as well as the regions in
which these people lived and sometimes even the salary they earned. Many of
the names he mentioned belonged to elite artists who made shows before the
sultan. They were familiar with both Arabic and Persian. While a portion of these
artists were experts in one field of art alone, some were talented enough to perform in several fields. During the festivities, sometimes one and sometimes a few
groups performed together.
Evliya Çelebi devoted the 40th chapter of Volume I of the Seyahatname to the
Mehteran (Janissary band) and Zurnacıs (clarion players), while the 43rd chapter was concerned with singers, instrumental artists and dancers, and the 44th
chapter dealt with Sazendes (musicians); the 45th chapter was devoted to ac-
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ / THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF INFORMATİON ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
etmişlerdir (s.624, 637). Evliya Çelebi yaşadığı devirde musikinin önemli ve saygıdeğer bir meslek olduğuyla ilgili başka rivayetler de anlatır (s.623-624).
tors, percussion artists and Muhiks (comedians), and the 46th chapter to Nedims
(narrators) and the Mukallit (impersonators).
Mehteran grubu: Bunlar her gece fasıl ve bir ceng-i harbî çalarlar, seher vakti divan mensuplarını ve namaz kılanları uyarmak için üç kere tatlı fasıllar ederler. Ayrıca İstanbul’un on üç semtinde her sabah ve her akşam mehter çalınır.
Mehterân esnafı “gayet mültefit ve muazzez esnaftır ve ulûfeleri ağırdır.” (s.624)
While the author emphasizes the importance of music, he also touches upon,
how the arts were viewed at that time. Çelebi gives the reasons, why there is
such a rich musical life in Ottoman lands, despite the fact that religious rules
prohibit music; he also tells the views of others, as well as stories and narrations on the topic: “All the sounds of music instruments are derived from the
sound of the “der der ten”, which eternally rests in the realm of ideas. From that
sound philosophers invented a variety of instruments to nurture the soul and give
peace to the self.” According to Çelebi’s narration, the Pir (Guru) of the musicians
Hânendeler: Evliya Çelebi’nin hocası, Padişah musâhibi hânendeler sultanı,
Gülşenî tarikati şeyhi Ömer Gülşenî bütün makamlarda ustadır. IV. Murad segâh
makamını sevdiği için bu makamdaki “kâr, nakş, savt, zikr, zecel, tasnifât, şarkı,
varsağı beyitleri okurdu ki adam hayat bulurdu.” (s.635). Evliya Çelebi İstanbul’da
eşine az rastlanır hanendeler olduğunu ifade ettikten sonra isimlerini sıralar ve
bu bölümü şu sözlerle bitirir: “Dostlar bilsinler ki eğer İstanbul içre meşhur üstat zâkirleri ve hânendeleri hep bildiklerimizi yazsak Hudâ bilir, başka bir müzik
kitabı olur.” (s.636)
Sazendeler: Evliya, kitabında sazendelere genişce yer ayırır (s.637-646), esnaf
kolları, üstatları ve saz aletleri hakında bilgi verirken ayrıca o sanat dalının dikkat çekici niteliklerini de dile getirir: “Bütün sazendeler bu dairezenler olmasa
rakkası bozulmuş saat gibi fasıllları karışır.” (s.637). Davzacı denen “ tel sazı, beş
târlı ve çârtâ gibi perdelidir ama levendâne bir sazdır”, şeştâr “çârtâ gibi perdeli tahrik edici sesli sazdır”, kopuz “Bosna, Budin, Kanije, Eğri ve Tımışvar serhatlerine mahsusudur. Hemen şeşhânenin yavrusudur ama aygır gibi kişner bir sazdır.” (s.639)
Oyuncular, raksçılar: Bunların her biri iki, üç yüz kişi olan 12 koldan oluşur. Evliya, bazı kolların kuruluşlarını, önderlerini, hangi alanda daha başarılı oldukları-
48
was either from Prophetic family (Sayyid), a Prophet’s Companion (Sahaba) or
a Sufi. Although musicians were at times considered: “A horde following AntiChrist in the art of the cursed Jamshid (the former emperor of Iran)” (p. 623),
Çelebi, nevertheless, explains by example of certain narrations, that the art they
exhibited was approved by Prophet Muhammad, so they were allowed to play on
happy occasions and they played an important role in some historical events (p.
625). Furthermore, he points out the benefits of music as well: physicians noted,
that there was a comforting and therapeutic aspect of music (p. 624,637). Evliya
Çelebi tells other events, demonstrating the importance and respect of music in
his era. (pp. 623-624).
The Mehteran Band: This band performed live military music, playing music three
times a day; at dawn they played to wake up the members of the divan (council),
as well as those who wished to pray. Furthermore, every morning and evening
the Janissary music was played in 13 districts of Istanbul. The members of the
Mehteran were, “ elite and respected; and their salary was quite high.” (p. 624)
nı, bazılarının kıyafetlerini anlatır. Şehir oğlanı Kapıcıoğlu Osman kolunun her biri
“zamanın biriciği, okuyucu, çalıcı ve taklitçilerdir ki cihan nedimleri bunların yanında dilsiz lâl olur .”(s.646) . “Hususa bu ay parçası tazeler, diba, ipekli, sırmalı
ve çârâb eteklikleri ile muhabbet meydanında İrem bağı tavusu gibi süzülüp dolaştıklarında insan hayran olup vurulur.” (s.647)
Nedimler ve taklitçiler: Bu esnaf kollarına Evliya, sanatlarının tarihi hakkında
uzunca bir giriş ile başlar. Onun anlattığına göre, sayıları 500 kişi olan mukallitlerin geçmişi ta Âdem Peygamber’in oğulları Hâbil ve Kâbil’e kadar uzanır. Hak taala onları övmüştür. Hz. Muhammed, mukallit Şever’i takdir etmiştir, fetva kitaplarında “taklitçinin imanı sağlamdır” (s.632) demişlerdir. Evliya Çelebi ayrıca Mu-
The Hanende (singers): Ömer Gülşeni, Evliya Çelebi’s mentor, was the most
prominent of all singers in Istanbul, head court artist, and the sheikh of the
Gülşeni Sufi order; he was a master in all the maqams (musical styles). Sultan
Murad IV enjoyed the Segah Maqam, so Ömer Gülşeni recited verses in Segah
substyles of the “Kâr”, “Nakş”, “Savt”, “Zikr”, “Zecel”, “Tasnifât”, “Şarkı” and
“Varsağı” (p. 635). After noting that Istanbul had truly unique singers, Çelebi
goes on to list their names, finishing as follows: “Our friends should know that
if we were to write about the famous Istanbul musicians and singers, then God
knows, that would be a separate music book.” (p. 636)
The Sazende (musicians): Evliya Çelebi devotes extensive space to musicians in
his work (pp. 637-646); while giving information about the different instruments,
he also highlights interesting aspects of this art. “, If there were no dairezen (tambourine players), all the musicians would confuse their rhythm, resembling an
out of whack pendulum clock.” (p. 637) The people who were known as Davazcis
played an instrument “with five wire strings, which sounds solemnly.” The Şeştar
is an instrument which has frets at its neck and has an enchanting tune.” The
Kopuz is peculiar to the “frontiers at Bosnia, Budin, Kanije, Egri and Timisvar.
It is the offspring of the şeşhane; however, it is an instrument that neighs like a
horse.” (p. 639)
Actors and dancers: Each one of these groups consisted of 200-300 people and
there was a total of 12 branches. Evliya explains the establishment of certain
branches, their leaders and which fields they master, as well as some of their
attire. Artists from the branch of Kapıcıoğlu Osman were, “unique in their time
as master readers, performers and impersonators. They were so skilled, that the
world narrators would be mute and dumb in comparison.” (p. 646). “One adores
and falls in love with; when these pieces of Moon enter the party with their silk
and lace garb; they are like peacocks in the Garden of Eden.” (p. 647)
The Nedim (story tellers) and impersonators: Evliya begins to describe these artists with a lengthy introduction about their history. According to what he tells
us, the impersonators, who numbered around 500, had roots that went all the
way back to Cain and Abel, the sons of Prophet Adam. Allah Almighty had also
praised them. Prophet Muhammad appreciated the impersonator Shavar and in
books of fatwa it is noted that “an impersonator’s faith is strong,” (p. 632). Evliya
Çelebi goes on to list the names and the attributes of the actors who performed
as impersonators before Murad IV, at times giving examples of the stories that
are concerned with the subject (pp. 649-656).
rad Han Gazi huzurunda taklit yapan oyuncuların isimlerini, özelliklerini anlatır
ve bazen de konu ile ilgili hikâye örnekleri verir (s.649-656).
Gölge oyuncusu (Karagöz oyuncusu:) Kör Hasanzâde Mehmed Çelebi taklitçilerin başıdır. Bu zatın dedesi Kör Hasan, Yıldırım Han’ı taklitleriyle güldüren,
zekâsıyla padişahın seksen kadı’nın öldürülmesiyle ilgili emrini geri almasını
sağlayan sanatkârdır (s.651-652). Evliya Çelebi, Hasanzâde’nin gölge oyunculuğundan söz ederken Karagöz sanatının kaynağı hakkındaki rivayeti de nakleder
(s.653). Kör Hasanoğlu akşamdan tâ sabaha dek on beş saat iki resmi oynatıp Hacivad ve Karagöz’ü çeşit çeşit taklitler eder, duruma uygun şiirler okur. Meşhur
gölge oyunu üstadı Şebbâz, hattat, beste sahibi, fişek oyuncusudur. Gölge oyununda 300 parça taklidi olan bu zatı bir kere dinleyen irşad olur. Gölge oyunu
perdesi içinde bir küçük perde kurup gayet küçük resimlerle gölge oyunu oynatmak onun buluşu idi (s.652-653).
Taklitçilerden (mukallitler:) On yedi dilde kıssahan taklidi etmede tanınmış Taklitçi Çakman Çelebi, taklit etmede adamın gülmekten hayatı gidip ölüm kıyılarına
kadar sürükleyen Taklitçi Çıkrıkçızâde Süleyman Çelebi, “Allah affetsin şebek de-
Shadow puppeteers (Karagoz master): Mehmed Çelebi, a descendant of Blind
Hasan, was the trailblazer of all impersonators. The grandfather of Mehmed
Çelebi, Blind Hasan, was an artist who made Sultan Yildirim Beyazit laugh at
his impersonations; and by his intelligence he convinced the Sultan to revoke his
death order of 80 judges (pg. 651-652). Evliya Çelebi, while speaking of Hasanzade’s ability at shadow plays, narrates stories regarding the origin of the Karagoz art (p. 653). Blind Hasanoğlu stages plays with two puppets, lasting from
evening until the morning hours; here he plays the characters of Hacivad and
Karagoz in numerous ways, reading poems fitting to the situation. Şebbaz, the
famous puppet master, was also a calligrapher, composer and a firework artist.
A person who once watches the performances of this artist, with 300 characters his shadow play, will be enlightened. Setting up a smaller stage within the
shadow play in order to perform a play within a play, was one of his innovations
(pp. 652-653).
The Mukallit (impersonator): The impersonator Çakman Çelebi, known for his
impersonation skills in 17 languages, the impersonator Çikrikcizade Süleyman
Çelebi, who caused people to laugh so much that they had to gasp for air, the
impersonator Şebek (Chimpanzee) Çelebi (“God forgive to call him Chimp, but
he is a real Chimp!”), who made people crack with laughter, the impersonator
Şengül Çelebi, who made the audience slap their thighs when laughing with his
impersonation of the soup vendor Hacivad and the impersonator Mehmed, “who
49
İSTANBUL’UN EĞLENCE HAYATINA KAYNAK NİTELİĞİYLE EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ / THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ AS A SOURCE OF INFORMATİON ABOUT ENTERTAINMENT IN İSTANBUL
sen şebek, adamı gülmekten çatlatan” Taklitçi Şebek Çelebi, Hacivad çorbacı taklidiyle insanın gülmekten burnu kanayan Taklitçi Şengül Çelebi, hayvan taklidiyle
hayvanları bile kandıran Taklitçi Mehmed zamanın ileri gelen sanatkârlarındandır
(s.654-656).
Meddahlar: Esnaf alaylarında “tahtırevanlar üzere ellerinde çevganları, bellerinde mecmuaları ile fesâhat ve belâgat üzere kıssa okuyarak geçerler. Pîrleri
Süheyb-i Rumî’dir ki Hz. Risâlet’in meddahıdır. Hazret huzurunda kemerini Hz.
Ali bağlamıştır. Meddahların ve ahîlerin silsilesi ona ulaşır.” (s.482) IV. Murad’ın
Cumartesi geceleri topladığı sanatkârlar arasında meddahlar da vardır. Bunların
içinde Tıflî, Şehname’den parçalar okuyarak hükümdarı memnun ederdi. (s. 669)
Evliya Çelebi ayrıca kırk birinci bölümde cambaz ve çeşitli pehlevan (usta) sınıflarını anlatırken eğlence ile ilgili birçok meslek dalının listesini de verir: İpçi
yani cambazlar, âteşbazlar, şebbâz yani hayal-i zılcıyân, hayal-i zıll-ı tasvirciyan,
kuklabâz, zûrbâz, kûzebâz, sinibâz, perendebâz, kadehbâz, beyzâbaz, kağıdbâz,
yuvarlakbâz, âyinebâz, şemşirbâz, şazervanbâz, çemberbâz, maymunbâz, hımarbâz, yılanbâz, baş kuklabaz, tâsbâz, çanakbâz, kâsebâz, şişebâz, hokkabâz, kayışbâz, küllebâz, çarhbâz, ayubâz, köpekbâz (s.628-629).
DİPNOT:
1
Bu kısmın yazılmasında Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı tarafından hazırlanan Günümüz Türk-
çesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, c.I, (1. ve 2.kitap)’den faydalanılmıştır. Parantez
içindeki sayfa numaraları adı geçen kitaba aittir.
KAYNAKÇA:
• And, Metin, Geleneksel Türk Tiyatrosu, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1985.
• Coşkun, Fatih, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi Işığında XVII. yüzyıl Türk Müziği”, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Bilimler Bölümü Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1997.
• Erduran, Zeynep, ”Evliya Çelebi Seyayyahatnamesi’ne Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans tezi, Kırıkkale 2006.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul. (Haz. Seyit Ali Kahrman ve Yücel Dağlı) 2 c., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
could even make animals laugh with his impersonation of them”, were among
the leading artists of the time (pp. 654-656).
The Meddah (story tellers): These men are mentioned as, “those who pass
through on their litters, with their çevgans (drums) in hand, and their manuscripts on their waist, narrating and expressing themselves beautifully. Their
master was Suheyb-i Rumi, the story teller of the Holy “Risala” (Prophet). Ali, the
Prophet’s companion, put on his belt (of mastery) in front of the “Risala”. The genealogy of story tellers and Ahis (an Order of Brotherhood) date back to him.” (p.
482). Among the artists whom Murad IV gathered together on Saturday nights,
there also were story tellers. Among these was Tifli, who read excerpts from the
Shahnameh (of Ferduwsi), which pleased the Sultan (p. 669).
In the 41st section of the book, Evliya Çelebi lists many of the fields of entertainment while discussing the different classes of acrobats and Pehlevan (wrestling masters): İpçi or Canbazlar (tight rope walkers or acrobats), Ateşbazlar
(fire swallowers), Şebbaz or Hayal-i Zılcıyân (shadow puppeteers), Hayal-i zıll-i
Tasvirciyan (shadow puppeteer narrators), kuklabâz (puppeteers), zûrbâz (actors), kûzebâz and sinibâz (jugglers), perendebâz (tumblers), kadehbâz (goblet
master), beyzâbaz, kağıdbâz, yuvarlakbâz, âyinebâz, şemşirbâz, şazervanbâz,
çemberbâz, (jugglers playing with different objects) maymunbâz (monkey trainers), hımarbâz, (donkey trainers) yılanbâz (snake charmers), baş kuklabaz (head
puppeteer), tâsbâz, çanakbâz, kâsebâz, şişebâz, hokkabâz, kayışbâz, küllebâz,
çarhbâz, (different arts of magicians and jugglers), ayubâz (bear trainers) and
köpekbâz (dog trainers) (p.628-629).
REFERENCE:
• And, Metin, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Traditional Turkish Theater), İnkılap Publishing, Istanbul 1985.
• Coşkun, Fatih, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi Işığında XVII. Yüzyıl Türk Müziği” (17th Century Turkish Music in Light of Evliya Çelebi’s Seyahatname) Ege University Social Sciences Institute, master’s thesis, İzmir 1997.
• Erduran, Zeynep, ”Evliya Çelebi Seyayyahatnamesi’ne Göre Istanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret” (Merchants, Artisans and Trade according to Evliya Çelebi’s Seyahatname), Kırıkkale University, Faculty of Social Sciences, Department of History, master’s thesis, Kırıkkale 2006.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Istanbul. (The Seyahatname of Evliya • İlgürel, Mücteba, “Evliya Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,c. XI, Türkiye Çelebi in Modern Turkish) (Prepared by Seyit Ali Kahraman and Yücel Dağlı) V.2., Yapı Kredi Publications, Istanbul 2003.
Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul 1995. s.529-533.
• Nutku, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikayeleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1978.
• İlgürel, Mücteba, “Evliya Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (“Evliya Çelebi”, Turkish Religious Affairs Foundation, V.XI, Turkish Religious Affairs Foundation Publication, Istanbul 1995. p.529-533.
• Nutku, Özdemir, Meddahlık ve Meddah Hikayeleri (The Art of Meddah and Meddah Stories) 50
Türkiye İş Bankası Kültür Publications, Ankara 1978.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE
XVII. YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ
İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ
Prof. Dr. Mehmet AYDIN
THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH
IN ISTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE
SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
Prof. Dr. Mehmet AYDIN
EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE XVII.YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ/THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH IN İSTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE
XVII.YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ İNANCA DAYALI
ŞİFA YERLERİ
THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH
IN ISTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE
SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
Prof. Dr. Mehmet AYDIN*
Prof. Mehmet AYDIN*
XVII. yüzyılın önemli bir Osmanlı seyyahı olan Evliya Çelebi (1611-1682)’nin seya- Based on the information Evliya Çelebi (1611 – 1682) provides as an important
hatnamesinde verdiği bilgilere dayanarak, İstanbul’daki inançlara dayalı şifa yer- Ottoman traveler of the 17th century in his book, the Seyahatname, we can say,
lerinin o dönemde bazı hastalıklar için çok önemli tedavi merkezleri oluşturduk- that certain locations in Istanbul, which were believed to heal people due to their
larını söyleyebiliriz. Her dönemde olduğu gibi, XVII. yüzyılda da İstanbul halkı, affiliation with faith, were considered essential treatment centers for several disHumma, Afakan, Mahmum-i Riba (sıtma), Kalb Çarpıntısı, Unutkanlık, Veba ve Di- eases in that period. Like in other eras, in the 17th century also, when people of
zanteri gibi hastalıklar için, İstanbul’da bulunan bazı türbe ve tekkelere giderek, Istanbul were stricken by fever, malaria, tachycardia, amnesia, plague or dysenhastalıklarına çare aramışlardır. Ancak, Evliya Çelebi döneminde İstanbul’daki tery, they went to certain tombs or dervish lodges in Istanbul to seek a cure for
inanca dayalı şifa yerleri, sadece Evliya Çelebi’nin verdiği yerlerden ibaret değil- these diseases. However, the healing places that were based on faith in Istanbul
dir. Biz bu yazımızda Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilerle yetinerek O’nun gözü ile at the time of Evliya Çelebi were not limited only to the examples given in his
XVII. yüzyılda İstanbul’daki inanca dayalı şifa merkezlerini tahlil etmeye çalışaca- Seyahatname. Nevertheless, in this article, we will limit ourselves within the inğız. Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilerin, diğer seyahat kitaplarındakilerle mukaye- formation Evliya Çelebi provided, and we will try to analyze Istanbul’s healing
centers believed to provide health in affilisesinin yapılması da belki bir başka yazının
ation with faith during the 17th century.
konusu yapılabilir.
Evliya Çelebi’nin şifa yerleri olarak bahsettiği türbelerin şifa merkezi
olarak kullanılmalarının tarihi Orta Asya’ya kadar uzanmaktadır. Eski
The healing places, based on faith which
Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde verTürklerde atalara ve onların mezarlarına saygı ve mezarlara yapılan
are mentioned by Evliya Çelebi in the
diği bu inanca dayalı şifa yerleri muhtelif
merasimler
çok
eskilere
kadar
giden
önemli
bir
tedavi
yöntemidir.
Seyahatname are referred to by a variisimlerde anılmaktadır. Bunlar bazen bir
ety of names. While sometimes they are
The
tombs
and
mausoleums,
which
Evliya
Çelebi
also
mentions
as
türbe ya da bir tekke olurken, bazen de
healing
places,
were
also
used
as
health
centers,
stretching
back
as
far
tombs or dervish lodges, at other times
Ayasofya Camiindeki bir direk, hatta baas Central Asia. The respect shown to the graves of these predecessors
they might be a column in Hagia Sophia
zen, bir mesire yeri olabilmektedir.
and the ceremonies that were carried out at these graves, as places
Mosque, or even a holiday resort.
for the treatment of illnesses, have an important place in the history
Evliya Çelebi, “İstanbul’da olan Garib ve
Under the headline of Bizarre and Pecuof the ancient Turks that dates back to ancient times.
Acaib Tılsımlar” başlığı altında şu bilgileri
liar talismans in Istanbul, Evliya Çelebi
vermektedir:
provides the following information:
1. Tılsım: “Sultan Bayezid hamamının al1st talisman: “This is a column under the
tında dört köşeli, bin parçadan yapılmış
Turkish baths of Sultan Bayezid. It is in
bir sütundur. Yüksekliği seksen zira’dır.
rectangular shape and made of thousand
“Tâun (veba) hastalığının girmemesi için
different pieces. It measures 80 zira (82
tılsımlı idi. Bu sütun durdukça, şehre Tâun
cm x 80 = 65,6 m) tall. This talisman prehastalığı girmezmiş” Bayezid Han hamavents the plague from entering the city.
mı yaptırırken, bu taşı devirmişler. O anAs long as this column remains standing,
da Sultan Bayezid’in oğullarından Davud
the plague will not enter the city.” When
Paşa, hamamın bahçesinde Taun’dan veBayezid Khan had the Turkish baths built,
fat etmiştir. Mezarı kapının içinde bir sofa
this column was torn down and immeüzerindedir. Ondan sonra da İstanbul da
diately Davud Pasha, one of the sons of
Taun yayılmıştır.1
Sultan Bayezid, died in the garden of the
Turkish baths from the plague. His grave
2. Tılsım: Eğri kapı yakınındaki Tekfur sais in the chamber that lies inside the gate.
rayında Mihalaki adındaki bir bilginin yapAfter this, plague spread throughout Istırdığı siyah mil üzerine tunçtan yapılmış
tanbul.1
bir ifrit heykeli bulunmaktadır. Bu heykel
2nd Talisman: A sculpture of a demon
yılda bir defa ateş saçarmış. Herkes onun
made of bronze standing on a black
ateşinden bir kıvılcım alırmış ve sıhhatli
shaft; this was built by a scholar named
2
oldukları sürece ateşlilikleri sönmez imiş.
Mihalaki It is in the Tekfur Palace, located near Eğir Kapı (gate). This sculp3. Tılsım: Ayasofya’nın Güney tarafında
ture was believed to emit flames once a
dört adet mermer üzerine Azrail, İsrafil,
year. Everyone should take a spark from
Mikail ve Cebrail resimleri yapılmıştır. Azthe fire and their fire would not die out
rail bir kanat çırpsa, dünyanın her yerinas long as they remained in good health.2
Blakherna Ayazması / Blakherna Holy Spring
de veba hastalığı olurmuş.3
* Selçuk Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi, Konya
52
* Selçuk University, Depatment of Religious Studies, Konya
Evliya Çelebi, Ayasofya Camisi ile ilgili de birçok tedavi ve şifa yeri zikretmektedir. Kelâmi Ağa denilen bir şahıs, Ayasofya Camisinde “Kırklar Makamı” denilen
bir yerde başından geçenleri, Evliya Çelebi’ye anlatmış; o da buna inanarak seyahatnamesinde bunları şöyle nakletmiştir:
3rd Talisman: Images of Archangels Azrael, Israfel (Trumpeter), Michael and
Gabriel were made on four marble blocks that lay near the southern facade of
Hagia Sophia. If Azrael was to flap his wings just once, the plague would spread
everywhere in the world.3
1- “Terler direk:”Bu direk; yaz, kış, gece ve gündüz terlermiş. Baş ağrısı olan birisi bu direğin terinden başına sürerse iyi olurmuş. Yine bir kimse dizanteri hastalığına tutulduğunda, yüreğinden kan gelse; bu direğin terinden içince hastalıktan kurtulurmuş. Bir kimse, sıtmaya tutulsa, bakırın deliklerinden parmakla toprak çıkarıp bağlayınca, hemen kusar ve iyileşirmiş.4
Evliya Çelebi mentions a number of other places for treatment and healing connected with Hagia Sophia Mosque as well. A person called Kelami Agha told Çelebi, what happened to him at a place known as the “Kırklar Makamı” (Place of the
Forty) in the Hagia Sophia Mosque and other related magic spots:
2- “Ayasofya kuyusu”: “Bir kimse kalp çarpıntısına tutulsa, üç Cumartesi Ayasofya içindeki kuyu suyundan sabahleyin aç karnına üçer yudum içince iyileşirmiş”.5
3- Altın topun özellikleri: Bir kimse unutkanlık hastalığına tutulsa, Ayasofya kubbesinin ortasında asılı olan top altında yedi defa sabah namazı kılıp üç defa “Allahümme yâ kaşife’l-müşkilat ve ya Alimus-sırrı ve’l-hafiyât” deyip her vakitte yedişer siyah üzüm yerse; Allah’ın emri ile zihni açılırmış.6
4- İsa beşiği makamı: Ayasofya’nın üst katının Doğu tarafında bir köşede kırmızı renkli mermerden tekneye benzer bir beşik varmış. Günahkâr kadınların çocukları hasta olduğu zaman, bu çocukları, bir an bu beşiğe koysalar rahatlarlarmış.7
Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde türbelerle ilgili de bir takım şifa yerlerinden bahsetmektedir. Bu yerleri Evliya Çelebi şöyle sıralamaktadır:
1- Eyub Hazretleri Türbesi: Mübarek ayakucunda bir su sarnıcı varmış.
Ziyaretçiler bu sudan içerlerse Hafakan hastalığına iyi gelirmiş.8
2- Eyub Hamamı: Suyu çok güzelmiş. Erkek ve kadınlar için çifte hamam
varmış. Fatih nefesi eseri olarak oraya giren hastalar şifa bulurlarmış.9
3- Eyub Mesiresi: “Kâğıthane yolu üzerinde küblüce ayazma adı ile denize bakan yüksek tepe üzerinde ağaçlı bir yer varmış ki ayazmanın suyu
cana can katarmış. Humma’ya yakalanan bir kimse üç hafta seher vakti
bu sudan içerse iyileşirmiş.10
4- Pir Merkez Efendi Türbesi: Merkez Efendi’nin delaletiyle bir kuyu kazılmış. Hâlâ kırmızı renkli büyük bir pınar olarak vardır. Her kim sabahleyin aç karnına bu hoş lezzetli sudan üç kere içerse; Allah’ın emri ile humma hastalığından kurtulurmuş.11
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde diğer şifa yerlerinden de bahsetmektedir. Bu yerleri, Kara Piri Paşa kasabası ve Hasköy kasabası olarak belirtmekte ve şunları yazmaktadır:
1- Kara Piri Paşa Kasabası: Piri Paşa’da “Ayazmiyûn” adında bir
su kaynağı vardır ki, temmuzda hummaya yakalanan bir kimse
üç kere, suyundan içip, bütün vücudunu yıkarsa, kusarak kurtulurmuş. Rumların çoğu burada oturduklarından, bu ayazmayı çok ziyaret ederlermiş.12
2- Hasköy Kasabası: Yahudi taifesinin mezarları Hasköy dağında beyaz çakıl taşı gibi görünmektedir. Ölenlerin başka bir yere gömülmesine imkân yoktur. Bu mezarlık yakınında İne Ayazma denilen bir
tatlı su kaynağı vardır ki, sıtmaya (Mahmum-i Ribaya-Bir gün tutup,
iki gün bırakan, dördüncü gün tutan sıtma) tutulanlar, yedi
kere içip, yıkansalar sıtmadan kurtulurlarmış.13
Sonuç olarak Evliya Çelebi’nin XVII. yüzyılda verdiği bilgilere dayanarak, hastalıklar için halkın İstanbul’da gitmiş olduğu mekânları tahlil ettiğimizde; o dönemle il-
1- The Sweating Column: “This column “sweats” in summer and winter, day and
night. If someone with a headache spreads some of the “sweat” from this column on his/her head, he/she would be cured. Again, if someone with dysentery,
so severe, that “blood is coming out of his/her heart”, will be healed after drinking the “sweat” from this column. If someone has malaria, he/she should take
out mud from the column’s copper holes and attach it (in small sacks to him/
herself); he/she will vomit immediately and be cured.” 4
2- The well of Hagia Sophia: “If someone is suffering from tachycardia, he/she
should drink from the water well of Hagia Sophia on three Saturday mornings;
three sips each time on empty stomach and he/she will be healed.”5
3- The golden ball: If someone suffers from amnesia, he/she should perform the morning prayer seven times under the ball that hangs from
the middle of the dome in Hagia Sophia, and pray as “Allahumma ya
kashifa’l-mushkilat wa ya Alimus-sirri wa’l-hafiyat” three times while
eating seven black grapes each time, and with the grace of Allah, his/her
memory will be restored.6
4- The Cradle of Jesus: Located on the eastern side of the upper floor of
Hagia Sophia there was a cradle that looked like a small boat made of
red marble, resting on four marble blocks. When children of sinful women
became ill, they were placed in this cradle and they would find relief.7
In the Seyahatname, Evliya Çelebi also tells certain healing places that
are related to tombs. Evliya Çelebi mentions these places as follows:
1- The Tomb of Ayyub: There was a water tank at the blessed feet of this
Companion of the Prophet. When visitors drank from this water their
palpitations were cured.8
2- The Turkish Baths of Ayyub: The water here was very popular. There
were two Turkish baths; one for men and one for women. Believed to be
blessed by Fatih’s prayer, the patients who went there awaited relief of
their illnesses.9
3- Promenade of Ayyub: There was a woody excursion area known
as the Holy Spring of Küblüce on the road to Kağıthane; this was
located on a high hill overlooking the Golden Horn; the waters
of this spring brought energy to people. If someone had a fever
he/she should drink this water at dawn for three weeks and then
would be cured.10
4- The Tomb of Merkez Effendi, the Sufi: A well was dug under the
guidance of Merkez Effendi. This well still exists today as a large
spring, with slightly reddish water. Whoever drank from this refreshing water on an empty stomach three times in the morning
would recover from fever, with the grace of Allah.11
In his Seyahatname Evliya Çelebi also mentions other
healing locations. He indicates these as being the town
Evliya Çelebi eserinde İstanbul’un tılsımlı sütunlarından
of Kara Piri Paşa and the town of Hasköy; he wrote the
söz eder/Evliya Çelebi writes about talisman columns of
following about these locations:
İstanbul in his book.
53
EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE XVII.YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ/THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH IN İSTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
54
gili çok önemli bilgilere ulaşabilmekteyiz. Önce, Türk-İslâm kültüründe hastalıkların tedavisinde inanca dayalı merkezlerin çok önemli bir yer tuttuğunu belirtmekte yarar vardır. Orta Asya Türk halkları arasında büyük saygı gören Şamanların birer hekim olduklarını unutmamamız gerekir. Zamanla Şaman evlerinin,
Türk kültür tarihinde hastalıklar için Ocaklar haline geldiğini söyleyebiliriz. Hâlâ
Anadolu’da bazı hastalıklar için Ocak olan aileler varlığını korumaktadır.14
Evliya Çelebi’nin şifa yerleri olarak bahsettiği türbelerin ise şifa merkezi olarak
kullanılmalarının tarihi de Orta Asya’ya kadar uzanmaktadır. Eski Türklerde atalara ve onların mezarlarına saygı ve mezarlara yapılan merasimler çok eskilere
kadar giden önemli bir tedavi yöntemidir.15
1- The town of Kara Piri Paşa: In Piri Paşa, there was a fountain known as Ayazmiyûn; it is said that if someone who has a fever in July drinks from this water and
washes his/her body with it three times, he/she will recover after vomiting. Most
of the population in this vicinity were Rum (Anatolian Greeks), and they were
often visiting this holy spring.12
2- Town of Hasköy: Jewish graves could be seen on the mountain of Hasköy,
like white stones. They could not bury their dead in another place. There was a
source of fresh water near this cemetery, known as Ine Ayazma and people who
caught Mahmum-i Ribaya (a fever which makes people ill on the first day; they
get relieved for the next two days and the fever returns on the fourth day, possibly Brucellosis) could find relief from this disease by drinking the water and by
taking a bath in it seven times.13
In conclusion, when we examine the places cure in Istanbul based on the information that Evliya Çelebi provided in the 17th century, we find very important
information about that era. First, we should indicate, that in the Turkish-Islamic
culture centers that were concerned with religion occupied an important place
in the treatment of illnesses. We should not forget that the shamans, who have
great respect in Central Asian Turkic societies, were, in fact, physicians. We can
say that over time in the history of Turkish culture the houses of the shamans
were transformed into Ocak (guilds) to treat illnesses. Today in Anatolia some
families still continue to function as such guilds.14
Tombs and mausoleums, which Evliya Çelebi also mentions to be believed as
healing places, form a belief stretching back as far as Central Asia. The respect
shown to the graves of forefathers and the ceremonies that were carried out at
these graves, as places for the treatment of illnesses, have an important place in
the history of ancient Turks dating back to ancient times.15
Çemberlitaş / The Çemberlitaş Column (The Constantine Column)
Şüphesiz halkımızın türbelere bir takım beklentilerle gelmeleri de sebepsiz değildir. Buralara gelen insanları iki kategoride görmekteyiz: Birincisi, başındaki her
türlü sıkıntı için, türbelere gelerek çare bekleyenlerdir. Bunlar genelde dertlerinin
sebeplerini dahi düşünmeden, doğrudan mezarlara ve türbelere gelerek medet
uman halk kesimidir. İkincisi, için de bulundukları dertler için, birçok maddi çareye başvurdukları halde, bir türlü çözüm bulamayanlardır. Bunlar zamanının hekimleri dâhil, birçok yola müracaat ettikleri halde problemlerini çözemeyen kişilerdir. İşte mezar ve türbe ziyaretleri genelde bunun için yapılmakta ve bu tür istekler için canlılığını korumaktadır. Bu mekânların kutsalla özdeşleştiği ve kutsalın
bizzat yer aldığı mekânlar olarak düşünülmesi, Dinler Tarihi açısından önem arzetmektedir. Dini Fenomenoloji tarihinde buna Hierofani adı verilmektedir. Yani bu
mekânlarda kutsalın tezahür ettiğine inanılmaktadır. Bu açıdan insanlık, tarih bo-
Without a doubt there must certainly be a reason behind the visits to these
tombs, which were made by some expectations. People coming to these places
may be divided in two categories: The people in the first category are those to
find relief for every type of trouble they experienced and to pray for help. These
people hoped for help directly from these graves and tombs, without even considering the reasons for their illnesses. The second group, on the other hand,
consists of those who were unable to find any solution to the problems they were
experiencing, even though they had tried various physical remedies. consulting
a physician. So visits were made to tombs and mausoleums for this end and thus
their importance was maintained. The fact that these places have been considered locations identified with the Divine and where blessings could be attained
carries great importance for religious history. In the history of religious phenomenology this is known as Hierophany (the appearance of the Divine). It is believed,
that the Divine will somehow appear in such places. In this respect, throughout
history, humanity has lived hand in hand with the idea of Hierophany. Thus, the
background of such visits to tombs and mausoleums is the fact that people desire
to benefit from a source of blessings which is conveyed by the figures in these
areas. As a result, many people turn towards this Divine Power and search for a
remedy for their problems by trying to attain a share of these blessings.16
During the 17th century, the people of Istanbul went to places of healing mentioned by Evliya Çelebi in his Seyahatname; here they searched for a cure to the
troubles they were experiencing. The fact, that some of the people searching
help at these sites found relief to their troubles, became a source of hope for other people. During this period in which medicine had not advanced much, these
sites fulfilled an important task by letting people live without losing hope. The information provided by Evliya Çelebi on this subject is important as a material for
examining the religious and sociocultural life of that period. By informing us of
the illnesses which the people of Istanbul suffered from during the 17th century,
as well as, where these people turned when having illnesses and not having physicians, Evliya Çelebi provides us social and anthropological material for that era.
55
EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİNE GÖRE XVII.YÜZYILDA İSTANBUL’DAKİ İNANCA DAYALI ŞİFA YERLERİ/THE PLACES THAT PROVIDE HEALING BASED ON FAITH IN İSTANBUL IN THE 17th CENTURY ACCORDING TO THE SEYAHATNAME OF EVLİYA ÇELEBİ
yunca çok sayıda Hierofanilerle iç içe yaşamıştır. İşte mezar ve türbe ziyaretlerinin geri planı, bu mekânda bulunan şahsiyetlerin taşıdıkları kutsallık kaynağından
ziyaretçilerin yararlanma istekleridir. Böylece birçok kişi, bu kutsal güce doğru yönelmekte ve ondan pay alarak derdine çare aramaktadır.16
İşte Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde naklettiği bu şifa yerlerine de XVII. yüzyılda İstanbul halkı, bu amaçla gitmekte ve içinde bulundukları dertlere çare aramaktadırlar. Bu şifa mekânlarından çare bekleyen insanların bir kısmının psikolojik olarak hastalıklarına şifa bulmaları, diğer insanlara bir ümit kaynağı olmuştur. Tıbbın gelişmiş olmadığı bu dönemde, insanların ümitlerini kaybetmeden yaşamaları açısından işlevsel olan bu yerler çok önemli bir görevi yerine getirmişlerdir. Bunun için Evliya Çelebi’nin bu alanda verdiği bilgilerin, o dönemin dini
ve sosyo kültürel hayatı için çok önemli malzemeler olduğunu belirtmekte yarar
vardır. Evliya Çelebi, XVII. yüzyılda İstanbul halkının hangi hastalıklardan muzdarip olduğunu ve bunlar için zamanın hekimlerinin dışında nerelere başvurduklarını bildirerek çağının sosyal ve antropolojik malzemelerini bize sunmaktadır.
REFERENCES
1- Evliya Çelebi, Seyahatname, I-II, Istanbul. 1993
2- Dr. Mehmet Aydın, Dr. Galip Atasağun, Dr. A. Aras, Dr. S. Baybal, Dr. N. Öztürk, Konya Merkezdeki Manevi Halk İnançlarının Dinler Tarihi ve Din Fenomenolojisi Açısından Değerlendirilmesi,
Konya, 2006
3- Dr. Hikmet Tanju, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara. 1967
4- Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Ankara, 1971
5- Mehdi Halıcı, Konya’nın Dünü ve Bugünü, Yeni Konya Gazette, August 16, 1985.
6- Abdulkadir Erdoğan, “Konya’da Eski Tekyeler”, Konya Dergisi, Halkevi yayınları, Konya, 1983,
year, 2; Issue: 16–17/971–977
7- Gustav Menshing, Dini Sosyoloji, translated by Dr. Mehmet Aydın, Konya, 2004
8- Dr. Hikmet Tanju, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara, 1968
FOOTNOTES:
1 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat, Istanbul, 1993, I. Volume p:41
2 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, vol. 1. p.41. Ibid, p. 41. Ibid, p. 96. Ibid, p.96. Ibid, p. 97. Ibid, p. 97
KAYNAKLAR
3 Evliya Çelebi Seyahatname,vol. 1, p. 308. Ibid, p. 305. Ibid, p. 306. Ibid, p. 286. Ibid, p. 317.
Ibid, p.318
1- Evliya Çelebi, Seyahatname, I-II, İst. 1993
4 Gustav Mensching, Dini Sosyoloji, translated by Dr. Mehmet Aydın, Konya. 2004.pp. 27-30
2- Prof. Dr. Mehmet Aydın, Doç. Dr. Galip Atasağun, Yard. Dr. A. Aras, Yard. Doç. Dr. S. Baybal, Dr. N. Öztürk, Konya Merkezdeki Manevi Halk İnançlarının Dinler Tarihi ve Din Fenomenolo
jisi Açısından Değerlendirilmesi, Konya, 2006
5 Dr. Mehmet Aydın, Dr. Galip Atasağun, Dr. A. Aras, Dr. S. Baybal. Dr. N. Öztürk, Konya: Merkezdeki Manevi Halk İnançlarının Dinler Tarihi ve Din Fenomenolojisi Açısından Değerlendirilmesi,
Konya, 2006, p. 117.
3- Prof. Dr. Hikmet Tanju, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ank. 1967
4- Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Ankara, 1971
5- Mehdi Halıcı, Konya’nın Dünü ve Bugünü, Yeni Konya Gazetesi, 16 Ağustos, 1985.
6- Abdulkadir Erdoğan, “Konya’da Eski Tekyeler”, Konya Dergisi, Halkevi yayınları, Konya, 1983, yıl, 2; Sayı: 16–17/971–977
7- Gustav Menshing, Dini Sosyoloji, tercüme, Prof. Dr. Mehmet Aydın, Konya, 2004
8- Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara, 1968
DİPNOT
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1993, I. Cilt s:41
1
Evliya Çelebi Seyahatnamesi,1.s, 41. 3 a.g.e,s,41. 4 a.g.e, s, 96. 5 a.g.e, s,96. 6 a.g.e. s,97
2
7
a.g.e. s97
Evliye Çelebi Seyahatnamasi,1.cilt.s,308. 9 a.g.e.s,305. 10 a.g.e.s,306. 11 a.g.e.s,286.
8
12
a.g.e.s,317. 13 a.g.e. s,318
Gustav Mensching,Dini Sosyoloji,Çev.Prof.Dr.Mehmet AYDIN, Konya. 2004.s, 27-30
14
Prof. Dr. Mehmet Aydın, Doç. Dr. Galip Atasağun Yard. Doç. Dr. A. Aras, Yard. Doç. Dr. S. Baybal. Dr. N. Öztürk, Konya Merkezdeki manevi halk inançlarının Dinler tarihi ve din Fenomenolojisi açısından Değerlendirilmesi, Konya, 2006, s. 117. 16 a.g.e., s. 115
15
56
6 Op.cit., p. 115
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL HİKAYESİ
Yeliz ÖZAY
EVLİYA ÇELEBİ’S STORY OF İSTANBUL
Yeliz ÖZAY
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL HİKAYESİ / EVLİYA ÇELEBİ’S STORY OF İSTANBUL
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL HİKAYESİ
EVLİYA ÇELEBİ’S STORY OF İSTANBUL
Yeliz ÖZAY*
Yeliz ÖZAY*
Evliya Çelebi, 19 Ağustos 1630’da (10 Muharrem 1040) yani kendisinin yirminci doğum gününde İstanbul’daki evlerinde uykuya dalar ve seyahatlerinin sebebi olan rüyayı görür. Rüyasında Ahî Çelebi Camisi’nde, nurlu bir kalabalık içindedir. Ebî Vakkas oğlu Sa’d’dan oradakilerin hepsinin “peygamberlerin ruhları, bütün evliya ve asfiyâ” ruhları olduğunu öğrenir. Evliya Çelebi, Seyahatname’nin
bu ilk rüyasında, Hz. Peygamber’den “şefaat” isteyeceğine dil sürçmesiyle “seyahat” ister ve hem Peygamber’in hem de toplantıdakilerin hayır dualarını alır. Rüyadan uyanınca, rüyasını yorumlatmak için Kasımpaşa Mevlevihanesi Şeyhi Abdullah Dede’ye gider. Abdullah Dede’nin “Ebî Vakkas oğlu Sa’d’ın öğüdü üzerine
önce bizim İstanbulcığazımızı yazmaya gayret edip elinden geleni sarf eyle” demesiyle Evliya Çelebi, evine çekilir, kendisini tarih araştırmalarına verir: “Daha
sonra hakîr fakirâne teklifsiz evimiz olan sığınağımız köşesinde kitap hazinesine
sahip olup bazı tarihler okuyarak doğum yerimiz olan, kralların hasret çektiği yer
ve felekler denizinin limanı olan Makedon vilâyetinin sağlam kalesi ve güçlü Seddi olan İstanbul yazımına başladık.”
On August 19, 1630 (Muharram 10, 1040), which was also his twentieth
birthday, after falling asleep in his house in Istanbul, Evliya Çelebi had a dream
which would be the impetus for his journeys. He dreamt that he was surrounded
by beams of divine light in the Ahi Çelebi Mosque. He learned from Sa’d, the son
of Ebi Vakkas, that those were the souls of the “prophets, saints and apostles
(the followers of the Prophet)”. In this first dream of Seyahatname, instead of
asking for forgiveness, due to a slip of the tongue, Çelebi asked the Prophet for a
“journey” and received blessings from both the Prophet as well as the others who
were at the meeting. After he awoke, he went to the sheikh of the Kasımpaşa
Mawlawihane, Abdullah Dede, to ask him to interpret his dream. After Abdullah
Dede said: “First, try to describe our dear Istanbul as best you can,” Evliya Çelebi
shut himself in his house to focus on historical research. “Later, after going
through the trove of books in the corner of my humble home, I started my piece
on Istanbul, the place of our birth, the place kings have longed for, the harbor
of the sea of destiny, and the strong castle and great wall of the province of
Macedonia.”
Haliç’te doğan ve sultanın sarayında yetişen Evliya Çelebi için İstanbul doğal olarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun olduğu kadar kendi dünyasının da merkeziydi. For Evliya Çelebi, who was born on the Golden Horn and raised in the Sultan’s
Seyahatlerine çıkmadan önce otuz yılını burada geçirdi ve daha sonra da sık sık palace, Istanbul was naturally not just the center of the Ottoman Empire,
İstanbul’a geri döndü. Seyahatlerini anlattığı on kitaptan ilkinin tamamını, yani but also the center of his own world. He spent thirty years in Istanbul before
Seyahatnâme’nin yüzde onluk kısmını, her zaman sevgiyle “Müslümanlarla dolu” setting off on his journey and returned to Istanbul quite often. The first of the
anlamına gelen “İslam-bol” diye söz ettiği bu kente ayırten volumes of Seyahatname, in which he describes his
dı. Diğer kitaplar Evliya Çelebi’nin seyahatlerinin izini
journeys, are devoted to this city which he referred to
Haliç’te doğan ve sultanın sarayınsürmemizi sağlarken bu kitap, onun kendi şehrinin efsawith love, often calling it “Islam-bol” which means “full
da yetişen Evliya Çelebi için İstanbul
nelerle dolu tarihinin, ziyaret yerlerinin, günlük yaşamıof Muslims”. While the other volumes detail Çelebi’s
doğal olarak, Osmanlı İmparatorlunın ve insan manzarasının rehber kitabı niteliğindedir.
journeys, this volume is similar to a guidebook in that it
ğu’nun olduğu kadar kendi dünyasıincludes the city’s history, which is full of legends, places
Evliya Çelebi, İstanbul’u anlatmaya öncelikle onun efsanın da merkeziydi.
to visit, information about daily life and descriptions of
nevi tarihinden başlar ve bu tarih kurgusu İstan-bul’un
For Evliya Çelebi, who was born on the
the people of the city.
fethini de kapsayacak biçimde sürer. “Adem PeygamGolden Horn and raised in the Sultan’s
ber’den sonra [İstanbul’un] ilk kurucusunu bildirir” başEvliya Çelebi begins his volume on Istanbul with its
palace, Istanbul was naturally not just
lıklı bölümde Evliya Çelebi İstanbul’un dokuz kurucusulegendary history and continues with the conquest of
the center of the Ottoman Empire, but
nu ve onların İstanbul’a ilişkin hikâyelerini anlatır. EvliIstanbul. In the section entitled “Reports of the first
also the center of his own world.
ya Çelebi, “Yunan Tarihçisi Yanevan ve diğer tarihçiler
founders [of Istanbul] after Prophet Adam”, Çelebi
İstanbul’un yapılışı hakkında şu konuda birleşmişlerdir
presents the nine founders of Istanbul and their stories
ki” diye başladığı sözlerine ilk kurucu olduğunu belirttiği Hz. Süleyman’ın hikâyesi of Istanbul. He starts the story of Hussein, whom he indicates as the first founder
ile devam eder. Efsaneye göre, Hz. Süleyman İstanbul toprağına gelip Saraybur- of city, with the following words: “Regarding the establishment of Istanbul, the
nu adlı yerde “ibadet” için büyük bir saray ve türlü türlü dinlenme yerleri yapar Greek Historian Yanevan and the other historians are in agreement about this.”
ki dillere destan olur, “dünya durdukça mamur ve bakımlı ola diye İstanbul top- According to a legend, upon arriving in the area where Istanbul is found today,
rağı için hayr dua eder”. Hz. Süleyman ile İstanbul’un kuruluşunun ilişkilendirildi- Hussein built a large palace for worship in Sarayburnu as well as all sorts of
ği efsaneler hem yazılı hem de sözlü kaynaklarda oldukça yaygındır. Burada dik- legendary resorts; and he “prayed for the goodness of the land of Istanbul and
kat çekici bir başka nokta İstanbul’daki ilk ibadet yerini onun yaptırmış olmasıdır for it to be prosperous and well-groomed forever”. The legends associated with
ki Evliya Çelebi sonraki anlatılarında, Ayasofya’nın yapılışını da İslam ve Doğu mi- Solomon regarding the founding of Istanbul can be found in a variety of written
tolojisinin bu önemli kişiliği ile ilişkilendirecektir. Hz. Süleyman’dan sonraki kuru- and oral sources. Another remarkable point is the fact that he had the first place
of worship built in Istanbul and, as Çelebi later explains, the construction of the
cu oğlu Melik Rac’im’dir ki iki yüz kırk yıl meliklik etmiştir.
Hagia Sophia is also associated with this important figure in Islam and Eastern
Üçüncü kurucu, Evliya Çelebi’nin İstanbul’un kuruluş hikâyesinde ve diğer bö- mythology. After Solomon, his son King Rehoboam ruled for two hundred and
lümlerde sıkça adını andığı ve kurgusunu güçlendiren bir efsanevi karakter olan forty years.
Madyan oğlu Yanko’dur. Evliya Çelebi’ye göre, “Yeryüzünü baştan başa ele geThe third founder whose name is mentioned quite often by Çelebi in the volume on
çiren dört cihangir melik vardır. İkisi İslam’da, ikisi başka sapık dinlerdedir. Biri Istanbul, as well as in the other volumes, and who strengthens Çelebi’s narration
Hz. Süleyman Peygamber, biri İskender-i Zülkarneyn’dir. Buna da peygamber de- is Madyan, the son of Yanko. According to Çelebi, “There were four courageous
mişlerdir.” İşte Müslüman olmayanlardan biri de Madyan oğlu Yanko’dur ve 600 kings who have conquered the entire world. Two of them were Muslims, whereas
yıl yaşamıştır. İstanbul’un surlarını, Yedikule’yi ve birçok kaleyi ilk yapan odur.
the other two were from deviant religions. One was the Prophet Solomon and
Dördüncü kurucu Büyük İskender’dir. Düşmanından intikam almak için Hz. the other was Alexander the Great, who was called a prophet as well.” Yanko,
Hızır’ın önerisiyle Karadeniz’i Makedonya şehri yakınından kesip Akdeniz’e akıtır the son of Madyan, who lived for 600 years, was one of the non-Muslim kings.
ve Karadeniz’in kesilmesinden sonra Makedonya da sular altında kalır. İntikam He had the ramparts of Constantinople, Yedikule and many other castles built.
alındıktan sonra Büyük İskender Makedonya şehrini tamir ettirir. Evliya Çelebi, bu
efsaneyi anlatırken özellikle sözlü kültürün çok önemli motiflerinden biri olan Hz.
The fourth founder was Alexander the Great. To take revenge against his enemy,
at the suggestion of Khidr, he cut off the flow of the Black Sea near the city of
* Akademisyen
* A cademician
58
Hızır hakkında bilgi verme ihtiyacı duyar: “Zira Hz. Hızır İskender-i Zülkarneyn’in
askerlerinden idi. Peygamberliğinde görüş ayrılığı vardır ama peygamber diyenler çoktur. İskender ile karanlığa varmıştır, âb-ı hayat Hızır’a nasip olduğundan
hâlâ hayattadır.” Evliya’nın bu açıklaması tesadüfî bir ek bilgi ya da anlatıdan sapma değildir. Eserde ilk kez bu bölümde adıyla karşılaştığımız Hz. Hızır, hem İstanbul cildinde hem de Seyahatname’nin birçok anlatısında kendine yer bulacaktır.
Ayasofya ile ilgili anlatılarda, Hz. Hızır’ın Ayasofya’nın ilk yapımına daha sonra
da kubbesinin tamirine yardım etmesi, dönemin diğer yazılı kaynaklarında rastlanmayan bir efsanedir. Evliya, Hz. Hızır’a ilişkin anlatıları ya sözlü kaynaklardan
edinmiş ya da kendi kurgusuna bu kişiliği eklemek istemiştir.
İstanbul’un diğer efsanevi kurucuları sırayla Madyan oğlu Yanko oğlu Pozantin,
Rum Kayseri, Madyan oğlu Yanko’nun torunlarından Vezendon, Kral Yağfur ve
Kostantin’dir. Evliya Çelebi, yeri geldikçe bu kurucularla ilgili de olağanüstü ve tılsımlı efsaneler anlatmayı sürdürür. Dikkat çekici nokta bu efsanelere daha sonraki anlatılarda da gönderme yapılması, bir iç anlatı olarak tekrar kullanılmasıdır. Bu bölümde okurunu tanıştırdığı
kurucu karakterler sonraki anlatılarda da efsanevi var oluşlarını sürdürürler ki bu da bize Evliya Çelebi’nin
İstanbul hikâyesini rasgele seçilmiş
parça parça anlatılardan değil, organik bir bağı olan ve tutarlı bir bütüne hizmet eden, önceden kurgulanmış ve seçilmiş anlatılardan oluşturduğunu göstermektedir. Örneğin, yukarıda adı geçen kuruculardan Kral Vezendon’un zamanında
Ayasofya’nın ilk kez yapılmasına ilişkin efsane, Ayasofya’nın anlatıldığı
bölümde genişletilerek desteklenmektedir.
Macedonia so that it flowed into the Mediterranean Sea, submerging Macedonia.
After taking revenge, Alexander the Great rebuilt Macedonia. While explaining
this legend, Çelebi feels a need to provide information about Khidr, who is one
of the most important figures in oral culture: “Khidr was one of Alexander the
Great’s soldiers. There is a difference in opinion regarding whether he was a
prophet or not, but by the majority he is viewed as a prophet. He arrived in the
Land of Darkness with Alexander, and after drinking the Water of Life became
immortal.” Çelebi explains that this is neither random additional information nor
a deviation from the account of what happened. Khidr, who is introduced for
the first time in this section, is mentioned both in the volume on Istanbul and in
various points in the Seyahatname. The legend that reports, that Khidr assisted
in the initial construction of Hagia Sophia and then in the repair of its dome,
is a narration that is not found in any other written sources from that period.
Çelebi either obtained this information from oral sources or he wanted to add
this character to his narration.
The other legendary founders of
Istanbul were, in order, Pozantin,
the son of Madyan’s son Yanko,
the king of the Greeks, Vezendon,
the grandson of Madyan’s son Yanko, King Yağfur and Constantine.
Evliya Çelebi continues to share the
extraordinary and magical legends
of the founders as the occasion
arises. It should be noted that
these leg-ends were referred to in
subsequent sections and used again
in the current section. The fact that
the founding fathers who he introduces in this section maintain their
legendary existence in subse-quent
narrations demonstrates that Çelebi
constructed his story of Istanbul not
by using randomly selected accounts,
but gleaning information from previously exis-ting narrations that
were chosen based on their organic
bond with each other and their
integrity. For instance, the legend
regarding the initial construction of
Hagia Sophia during the time of King
Vezendon is described at length as
supporting evidence in the section on
Hagia Sophia.
Defalarca harap olup tekrar kurulan İstan-bul’un onuncu onarımı ise
Evliyâ Çelebi döneminde gerçekleşmiş ve anlatıcımız da buna tanık
olma şansı elde etmiştir. Ne tesadüftür ki İstanbul Kalesi’nin o dönemde tamir edilmesini, Kostantiniyye
kaymakamı ile bir sohbet sırasında
Evliya’nın babası önermiştir. Böylece Evliya Çelebi’nin babası ve kendisi
de onuncu onarım hikâyesinde birer
Çelebi was witness to the tenth
karakter olarak yerlerini almışlardır.
renovation of the city of Istanbul,
Evliya Çelebi, İstanbul kalesini gewhich had been destroyed and rebuilt
zerken Kostantin asrından, Madyan
countless times. Coincidentally, it
oğlu Yanko devrinden bazı kalıntıları
was his father who suggested the
gördüğünü de anlatarak kendi dönerepair of the Castle of Istanbul in a
minden kanıtlarla belki de kuruluş efconversation with the district gosanelerinin gerçekliğini ve inanırlığıvernor. As a result, both Çelebi and
Kız Taşı “Markianos Sütunu” / Markianos Column, “Maiden’s Stone”.
nı artırmak istemiştir; ama kesin olan
his father were characters in the
story of the tenth renovation of Istanbul. While visiting the Castle of Istanbul,
şu ki bu tür göndermeler onun kurgusunu tutarlı ve bütünlüklü hale getirmiştir.
Çelebi describes the ruins from the eras of Constantine and Yanko, the son of
Evliya Çelebi’nin bu bütünlüğü bozmadan hatta güçlendirerek çok renkli bir anlaMadyan. Perhaps in doing so he attempts to strengthen the authenticity and
tımla sunduğu diğer bölüm İstanbul’un karadaki ve denizdeki tılsımlarına ilişkin- credibility of the legends of the founding of the city, which certainly reinforce and
dir. Söz konusu bölümde, Evliya Çelebi tılsımları anlatmadan önce, “tılsım rasat- complement his narration.
hanelerinin Madyan’ın oğlu Yanko zamanında Kral Vezendon devrinde, yedi ikEvliya Çelebi also presents a colorful narration which strengthens, rather than
limden gelen bilgili mimar, mühendisler, cereskal1 ilminde yetkin ustalar, öğretici
distorts, the integrity of the talismans on land and at sea in Istanbul. Before
kâhinler, yıldızlar ilminde ve keff ilminde2 yetkin âlimler tarafından kurulduğu”na describing the talismans, Evliya Çelebi provides the following as a means of
dair konuya giriş niteliğinde bir bilgi verir. Daha sonra karayla ilgili on yedi, deniz- introduction: “The talisman observatories were established during the time
le ilgili altı tılsıma dayalı efsaneleri anlatır.
of Yanko, son of Madyan, and King Vezendon by knowledgeable architects,
59
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL HİKAYESİ / EVLİYA ÇELEBİ’S STORY OF İSTANBUL
Evliya Çelebi’nin karayla ilgili anlattığı üçüncü tılsım, üzerindeki mezarda Kral
Pozantin’in kızının yattığı, mezarı karınca ve yılandan korumak için tılsımlanan bir
sütundur. John Freely, bu sütunun Türkçede “Kız Taşı” olarak bilinen “Markianos Sütunu” olduğunu ve sütundaki figürlerin altında Latince bir kitabede “Tatianus Decius bu sütunu İmparator Markianos için dikti, Aralık 450-Temmuz 452”
yazdığını belirtir. Evliya Çelebi bu yazıya dikkat etti mi bilinmez, ancak onun hayal
gücü ile oluşturduğu efsane de yine büyük kurgu içinde tutarlıdır. Kral Pozantin,
İstanbul’un bir diğer kurucusudur ve Evliya Çelebi İstanbul kuruluş tarihinde kendisine yer verilmiştir. Evliya, Pozantin’den söz ederken Pozantin’in öldüğü sene
yine İstanbul’da bir deprem olduğunu birçok yerin yıkıldığını ve şehri yılan, çıyan,
baykuş ve yarasaların sardığını belirtir. Sözünü ettiği hayvanlar, Evliya’ya göre in-
engineers, masters of chain hoist1, didactic soothsayers, astronomers, and
scholars of “keff”.2 He then tells of the seventeen legends of the talismans on
land and the six at sea.
The third talisman that Evliya Çelebi mentions is a column called the Markianos
Column, which was devised to protect the grave of King Pozantin’s daughter
from ants and snakes. John Freely notes that this column was known in Turkish
as the “Maiden’s Stone”. He adds that the figures on the tablet below the column
say in Latin “The column was erected by Tatianus Decius for Emperor Markianos,
December 450 - June 452”. It is unknown whether Çelebi took notice of this
inscription or not, but the legend that he created with his own imagination is
consistent with the larger narrative.
Ayasofya / Hagia Sophia
sanların ürktüğü ve tehdit oluşturan hayvanlardır. Dolayısıyla sütundaki mezarda
Pozantin’in kızının yatıyor olması ve bu sütunun yılanlardan korunması yaratılan
kurgu içinde oldukça anlamlıdır. Bunun yanı sıra, Kıztaşı’nın tılsımlı oluşuna dair
anlatılmış birçok değişik efsane tespit edilmiştir. Evliya’nın anlattığı bunlardan sadece birisidir ve onun farkı, küçük bir sahne olmanın yanı sıra asıl açılımının İstanbul kurgusunun bütününde ortaya çıkmasıdır.
Evliya Çelebi, İstanbul cildinin bir diğer bölümünde İstanbul kuşatmalarını anlatır.
Bu bölüme geçmeden hemen önce Hz. Risâlet’in velvele veren son peygamber
olduğundan ve birçok yerde onun buyruklarına itaat edilip İslam’ın kabul edildiğinden söz eder. Ancak Mısır kavmi ve Kostantiniyye halkı İslam’ı kabul etmez.
Hz. Risâlet de Mısır ve İstanbul’un fethini teşvik etmek için nice hadisler buyurur. Evliya Çelebi, İstanbul’un fethi için ilk kez burada kaydettiği hadisi, anlatısında daha sonra sıklıkla kullanılacaktır: “Hadis, ‘Kostantiniyye mutlaka fetholunacaktır, onu fetheden kumandan ne güzel kumandan, onu fetheden asker ne güzel askerdir’.”
İstanbul’un İslam dünyası için önemini bu şekilde vurguladıktan sonra Evliya Çelebi bu bölümde İstanbul’un dokuz kez kuşatılmasını anlatır. Bu efsanevi kuşatmaların ayrıntılı anlatımı da İstanbul’un fethi, Ayasofya’nın makamları ve ziyaret
yerlerine ilişkin sonraki anlatılarda yeni bağlamlarını bulacaktır. Bu kuşatmalara katılan Abdülaziz oğlu Ömer, Harun Reşid, Seyyid Battal Gazi, Baba Cafer Sul-
60
Çelebi also draws attention to King Pozantin as another founder of Istanbul.
While describing Pozantin, he notes that another earthquake occurred in the
year that Pozantin died, resulting in the destruction of many places and causing
the city to be filled with snakes, centipedes, owls and bats. According to Çelebi,
as people were typically afraid of these creatures, they were viewed as a threat.
This is in line with the talisman constructed at the grave of Pozantin’s daughter
to protect against snakes. In addition, many different legends about the “Girl’s
Stone” being talismanic are also indicated. The legend mentioned by Çelebi is
only one of these and is different from the others due to the fact that, aside
from being a small detail, its actual creation emerged within the integrity of the
construction of Istanbul.
In another section of the volume on Istanbul, Evliya Çelebi discusses the sieges of
Istanbul. Before concluding this section, he notes that Prophet Muhammad was
the last prophet to cause widespread recognition and that Islam was accepted
in various places as a result of the obedience shown to his orders. However, the
people of Egypt and Constantinople did not accept Islam. The sayings of Prophet
Muhammad show that he encouraged the conquest of Constantinople and
Egypt. Evliya Çelebi used this hadith, which he first mentions in this section, often
in his narration: “Verily you shall conquer Constantinople. What a wonderful
leader will her leader be, and what a wonderful army will that army be!”
tan, Şeyh Maksud’un; ilk kurucular olan Hz. Süleyman, İskender-i Zülkarneyn ve
Ayasofya’nın yapımına yardım eden Hz. Hızır gibi Ayasofya’da makamları vardır.
Evliya Çelebi, Büyük Ayasofya Camisi’nin makamlarını ve ziyaretlerini anlatırken
Müslüman kurucuları ve kuşatanları bir araya getirip efsanelerden yola çıkıp yeniden kompoze etme/yeniden yazma yöntemiyle kurguladığı kendi İstanbul epiğinin büyük resmini sunar.
Onuncu kuşatmayı Osmanlı padişahı Yıldırım Bayezid Han gerçekleştirir. Tekfur
haraç ödeyerek barış istese de Yıldırım Han bunu kabul etmez, “eski günlerde
Abdülaziz oğlu Ömer fethinde ve Harun Reşid asrındaki gibi” Galata ve İstanbul
Kalesi’nde Müslümanların oturup cami ve imaretler yapması; kale dışında olan
bağ ve bahçelerin mahsulatlarının öşrünü de Müslümanların alması kaydıyla barışı kabul eder. Evliya Çelebi’nin kendi dönemi için çok daha yakın geçmişten bir
tarihsel kişiliği, kuşatma efsanelerindeki anlatılara gönderme yaparak konuşturması, hikâyesini tarihe bağlamak ve kurgusunun bütünlüğünü sağlamak için kullandığı bir diğer yöntemdir.
Evliya, fetihle sonuçlanan on birinci kuşatmanın anlatımına geçmeden önce “hikmet” başlığıyla bir ara anlatı sunar. Bu hikâye Fatih Sultan Mehmed daha bir şehzade iken Akşemseddin’in ona gelecekte İstanbul’u fethedeceğini müjdelemesiyle ilişkilidir. Fransa kâfirleri Akka kalesini işgal ederler, Müslümanları çoluk çocuğuyla esir edip gemilerle Fransa’ya götürürler. Sultan Mehmed bunu duyunca çok üzülür ve Müslümanlar için gözyaşı döker. Akşemseddin hazretleri ona:
“Ağlama padişahım kâfirlerin bu Akka Kalesi’nden alduğu ganimet akidelerinden ve pişmiş helvalarından İstanbul’u fethedeceğin günler pişmiş helva yersiz, ama o gün gazi olup bütün Müslüman gazilere adalet eyleyip kadı ve gazi
razı ol” diye İstanbul fethini müjdeler. Buradaki anlatının dikkat çekici yönü sadece Akşemseddin’in keramet göstermesi değildir, İstanbul’un fethinin anlatıldığı bölümde Akşemseddin’in sözleriyle tekrar hatırlatılan bu anlatı ince ince örülmüş bir intikam hikâyesine dönüşür. Fetih sürerken ve henüz İstanbul Kalesi tamamen alınamamışken, fetihten habersiz Fransız gemileri Sarayburnu’na demir
atarlar. Bütün gaziler gemiye doluşur, ganimet mallarını ve gemidekileri esir alırlar. Akşemseddin’in fetihle ilgili kerameti gerçekleşmeden önce Fransızlardan öç
alınacağına dair kerameti gerçekleşir. Dolayısıyla, Evliya Çelebi’nin anlatılarına
eklediği her ayrıntı daha sonra anlatacakları için bir ön belirti, uyarı niteliğindedir.
Akşemseddin’in İstanbul’un fethini haber vermesine ilişkin efsaneye Evliya Çelebi yeni karakterler ve ayrıntılar ekler. Böylece İstanbul Kalesi’nin fethinin neden zorlaşıp elli gün sürdüğünü açıklayacak hem de böylesine güç bir işe ilahî bir
boyut kazandıracaktır. On gün sonra kale alınamayıp gittikçe de zorlaşınca Fatih Sultan Mehmed sadık şeyhlerini toplar ve durumu danışır. Akşemseddin hazretleri: “Beğim sen elem çekme, bu kalenin fatihi sen olasın diye şehzadeliğin sırasında sana müjdelemiştik” diye hatırlattıktan sonra Allah’ın bu savaşta gizli işlerinin olduğunu, Kale içinde Şeyh Maksud halifelerinden Yâvedûd isminde bir
can olduğunu ve o ölmedikçe kalenin fethedilemeyeceğini, ama elli güne öleceğini belirtir. Araya başka anlatılar girer, fetih tamamlanır, Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u Tekfur Kostantin’den alır; ama Evliya Çelebi, Yâvedûd Sultan’ın
hikâyesini unutmaz ve bu efsanevi karakteri yeni bir efsaneyle tekrar karşımıza
çıkararak İstanbul epiğinde onun varlığını ve işlevini sağlamlaştırır. Sultan Mehmed, fetihten sonra Ayasofya’yı gezerken Terlerdirek adlı yerde İlahî bir nurun
parladığını görüp üzerine doğru ilerler. “İlahi bir nur beyaz mübarek vücut kıbleye yönelip yatar”, nurlu göğsünde kırmızı et ile Yâvedûd ismi yazılmıştır. Akşemseddin ve oradaki veliler bu kişinin İstanbul’un elli günde fethedilmesine sebep
olan meczup olduğunu söylerler. Mübarek cesedi yıkamak istediklerinde Terlerdirek köşesinden “Merhum yıkanmıştır, hemen defnedin”, diye bir ses duyup
hayran olurlar. Tabutu defnetmeye giderlerken tabut, onu götürenleri kendi istediği yere doğru sürükler ve olağanüstü bir yolculuğun sonunda “Yâvedûd” isminin duyulduğu yere defnedilir.
Evliya Çelebi, bu yazıda bir kısmına değinilebilen, birbiriyle ilişkili hatta iç içe olan
bu efsanelerle kendi anlatı dünyasında tutarlı ve bütünlüklü bir İstanbul epiği
kurgulamıştır. Büyük Ayasofya Camisi’ni anlattığı bölümde Ayasofya’nın ilk kez
Vezendon Kral’ın kızı “Ay Sofya” tarafından Hz. Süleyman’ın ibadethanesini genişletmek için Hz. Hızır’ın yardımıyla yapılması, bu kızın mumyalanmış cesedinin tılsımlı sandığı, makamlarda İstanbul’un ilk kurucularının ve onu ilk kuşatan-
After emphasizing the importance of this city for the Muslim world, Çelebi
chronicles how Constantinople was besieged nine times. The detailed narration
of these legendary sieges would find new contexts in subsequent narrations
regarding the conquest of Constantinople and the quarters and visiting areas
of Hagia Sophia. Not only do the first founders of the city, Prophet Solomon,
Alexander the Great and Khidr have quarters at Hagia Sophia, so do Caliph Umar
II, son of Abdülaziz, Harun Rashid, Seyyid Battal Ghazi, Baba Cafer Sultan and
Sheikh Maksud, all of whom participated in these sieges. While describing his
visits and the quarters of the great Hagia Sophia Mosque, Çelebi presents a
wider picture of his own epic of Istanbul, which he constructed by recomposing
and rewriting the stories, starting with the legends, in a way which depicts the
Muslim founders and the people who besieged the city.
The Ottoman emperor Yıldırım Bayezid Khan carried out the tenth siege. Even
though the feudal landlord wanted to make peace by paying tributes, Yıldırım
Khan did not agree to this. Just as Umar, son of Abdülaziz, carried out his
conquest and Harun Rashid made his contributions, Yıldırım Khan agreed to
make peace on the condition that the Muslims be allowed to settle in Galata
and the Istanbul Castle, that the mosques and soup kitchens be built there, and
that the yield from the gardens located outside the ramparts be given to the
Muslims. Creating dialogue for a historical character from an era closer to his
own by making references to the legends of the sieges is another method that
Çelebi employs to connect his story to history and to maintain the integrity of his
narratives.
Before moving on to the eleventh siege, which resulted in the conquest, in the
section entitled “Wisdom”, Çelebi discusses the story of the relationship between
Mehmed II and Aksemseddin, who foretold that Mehmed, who was just a prince
(şehzade) at the time, would conquer Istanbul. French non-Muslims invaded the
Castle of Akka, took the Muslims with their wives and children as slaves, and
brought them to France by ship. When Sultan Mehmed heard of this, he became
very upset and shed tears for the Muslims. Aksemseddin heralded the conquest of
Istanbul with the following words: “Don’t cry, my dear sultan. You will take back
the trophies that these disbelievers have taken from the Castle of Akka and eat
their khalvah on the day of your conquest of Constantinople. You should forgive
all Muslim warriors and their scholars that day.” Aksemseddin’s prophecy is not
the only thing that should attract attention here; Aksemseddin’s words are finely
woven into a story of revenge with his words in the section on the conquest of
Constantinople. While the conquest continued and the Castle of Constantinople
was not yet seized, unaware of the conquest, the French dropped their anchors
in Sarayburnu. The warriors swarmed the ships and seized the booty, taking the
people on board prisoner. Before Aksemseddin’s prophecy about the conquest
came true, his prophecy about revenge against the French came true. Thus, all
the details, Çelebi adds to his narrations, are indicative of the later accounts in
his book.
Evliya Çelebi adds new characters and details to the legend of Aksemseddin’s
heralding of the conquest of Constantinople. In this way, he both explains why
the conquest of the Castle of Constantinople became harder and lasted for fifty
days and also added a divine dimension to such a difficult task. When the castle
had not been taken after ten days and the situation was becoming more difficult,
Mehmed II gathered his loyal sheikhs to consult with them. Reminding him of his
prophecy, Aksemseddin said: “My dear Sultan, do not be downcast. When you
were just a prince, it was heralded that you were going to be the conqueror of
this castle”, indicating that God had secret involvement in this war. He said that
there was a person named Yâvedûd from the caliphs of Sheikh Maksud in the
castle and that the castle would not be conquered before he died, which would
be within fifty days.
The conquest was complete; Mehmed II took Constantinople from her Lord
Constantine. While including other narrations, Çelebi does not forget the story of
Sultan Yâvedûd; this legendary character appears again in a new legend which
strengthens his presence and role in the epic of Istanbul. While Sultan Mehmed
was taking a walk in Hagia Sophia after the conquest, he saw a light shining
from a place called Terlerdirek and proceeded towards it. Çelebi writes: “A divine
light from a holy white body turned towards the qibla and lay down”; the name
Yâvedûd was written with red on his chest which was full of light. Aksemseddin
and other ulama there said that it was this deranged person who caused the
61
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL HİKAYESİ / EVLİYA ÇELEBİ’S STORY OF İSTANBUL
ların; Hz. Hızır’ın ve Akşemseddin’in yer almasıyla sanki bize anlattığı İstanbul
hikâyesinin bir özetini verir. Böylece, onun hikâyesinde her nesneye insan dokunduğu için, her anlatı insana dokunduğu için değerlidir.
Evliya Çelebi’nin İstanbul cildi, hikâyelerini kendi toplumsal zemininden alan, bununla birlikte çok ustaca yeniden kompoze etme ve kurgulama yeteneği olan bir
hikâye anlatıcısını çıkarıyor karşımıza. Bu hikâye anlatıcısı, atalarının yurdu ve doğum yeri olan, gurur duyduğu Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’un
kuruluş hikâyesini, kendi döneminin inançlarını ve ideallerini yansıtırken insanın
hikâyesini de hep canlı tutarak oluşturmuştur. Walter Benjamin’in de “hikâye
anlatıcısı” için söylediği gibi: “Bir zamanlar uzakların bilgisi-ister yabancı ülkelerle ilgili mekânsal bir bilgi, ister geleneğe dair zamansal bir bilgi olsun-doğruluğu
denetlenemese de onu geçerli kılan bir yetkiye sahipti”.
DİPNOTLAR:
1
Cerr-i eskal: ağır bir yükü kaldırma.
2
Avuç içine bakarak geçmişi ve geleceği bilme ilmi.
•
•
•
•
•
•
•
62
KAYNAKÇA:
Aslan, Ferhat. Ayasofya Efsaneleri. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi, 2011.
Bayladı, Derman. İstanbul’un Yüreğinde Tarihe Yolculuk: Anıtlar, Olaylar, Efsaneler.
İstanbul: Say Yayınları, 1997.
Benjamin, Walter. “Hikâye Anlatıcısı: Nikolay Leskov’un Eserleri Üzerine Düşünceler”. Son
Bakışta Aşk. Çev. Nurdan Gürbilek. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
Dankoff, Robert. Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. Çev. Müfit Günay.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
Freely, John. Evliya Çelebi’nin İstanbul’u. Çev. Müfit Günay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul. Yay. Haz. Seyit Ali Kahrman
ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2003.
Yerasimos, Stefanos. Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
conquest of Constantinople to last for fifty days. When they started to wash the
holy corpse, they were fascinated by a voice that they heard coming from the
corner of Terlerdirek saying, “The deceased has been washed; bury him right
away.” As they took the coffin to be buried, the coffin dragged those carrying it
in the direction it wanted to go. After an extraordinary journey, the coffin was
buried in the place where they heard the name “Yâvedûd” uttered.
Through the use of legends that are related and even intertwined, Çelebi constructs
an epic narrative of Istanbul that is consistent and complementary to his own
narration. In the section on the great Hagia Sophia Mosque, the description of
the initial construction of Hagia Sophia by King Vezendon’s daughter “Sophia”
in order to expand the place of worship of Solomon with the help of Khidr, the
talismanic chest of her mummified corpse, and the quarters of the city’s first
founders, Khidr and Aksemseddin, in Hagia Sophia summarize Çelebi’s story of
Istanbul. Thus, within his story, every item is valuable because it is touched by a
person and every narration is valuable because it touched a person.
Çelebi’s volume on Istanbul reflects a storyteller who took his own stories and
skillfully recomposed and edited them. While reflecting the beliefs and ideals of
his time and the story of the founding of the capital of the Ottoman Empire,
the land of his ancestors and his birth place, this narrator creates the story
of the people by always keeping them alive. As Walter Benjamin said of the
“storyteller”, “The intelligence that came from afar – whether the spatial kind
from foreign countries or the temporal kind of tradition – possessed an authority
which gave it validity, even when it was not subject to verification.”
FOOTNOTES:
1
A chain hoist used to lift a heavy weight.
2
Reading palms.
REFERENCES:
• Aslan, Ferhat. Ayasofya Efsaneleri. Istanbul: Kültür Sanat Basımevi, 2011.
• Bayladı, Derman. İstanbul’un Yüreğinde Tarihe Yolculuk: Anıtlar, Olaylar, Efsaneler.
Istanbul: Say Yayınları, 1997.
• Benjamin, Walter. “Hikâye Anlatıcısı: Nikolay Leskov’un Eserleri Üzerine Düşünceler”. Son
Bakışta Aşk. Translated by Nurdan Gürbilek. Istanbul: Metis Yayınları, 2001.
• Dankoff, Robert. Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. Translated by Müfit Günay.
Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Freely, John. Evliya Çelebi’nin İstanbul’u. Translated by Müfit Günay. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul. Edited by Seyit Ali Kahrman
and Yücel Dağlı. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları 2003.
• Yerasimos, Stefanos. Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri. Istanbul: İletişim Yayınları, 1993.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ
İskender PALA
A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
İskender PALA
63
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ / A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ
A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
İskender PALA*
İskender PALA*
90’lı yılların sonuydu. Enis Batur’un öngörü ve himmetiyle Yapı Kredi Yayınları Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ni yayınlamaya başlamış rahmetli Orhan Şaik Gökyay’ın
yönetiminde hazırlanan ilk cilt de oldukça ses getirmişti. Hoca rahmetli olup da diğer ciltler için bir editör ihtiyacı doğunca yönetimin aklına benim adım gelmiş. O
sırada maddi müzayaka içindeydim; şiddetle işe ihtiyacım vardı. Rahmetli Yücel
Dağlı bana bu iş teklifiyle geldiğinde yalnızca geçim sıkıntısına çare buldum diye
sevinmiştim. Ne yazık ki ülkemizin ekser aydınları gibi ben de Evliya Çelebi üzerine
ciddi manada eğilmiş değildim. Ama Seyahatname ciltleri elimden geçmeye başlayınca işin önemini kavradım. Öyle ki bu kitabın editörlüğünü bilabedel bile yapabilirdim. Beni kuşatmış, dünyama renk katmıştı. Seyahatname hem evimin ekmeği, hem zihnimin ışığı, hem gönlümün eğlencesi olmuştu.
The year is sometime at the end of the 1990s. The Yapı Kredi Publications have
started to publish the Seyahatname of Evliya Çelebi, thanks to the vision and benevolence of Enis Batur; the first volume, prepared under the direction of the late
Orhan Şaik Gökyay, has had a great influence. When the master passed away
and the need for a new editor arose, the administration thought of me. At this
time, I was in serious economic difficulty and I was badly in need of a job. When
the late Yücel Dağlı came to me with a job offer, I was ecstatic that I had found a
solution to my financial problems. Regrettably, like the majority of intellectuals
of our country, I had not yet deepened my knowledge of Evliya Çelebi. Indeed,
it was only after I started to receive volumes of the Seyahatname that I grasped
the importance of this job. It was of such significance that I would have edited
the book free of charge; it is a work that has surrounded me and colored my life.
Seyahatname has become the bread in my house, the light in my mind and the
pleasure in my heart.
Evliya Çelebi okumak başlıbaşına bir lezzettir. Kah güler, kah ağlarsınız. Bazen öğrenir, bazen eğlenirsiniz. Daha da önemlisi, atalarımızın nasıl yaşadıklarını anlayabilirsiniz. Çelebi’nin eseri bir hazinedir ve hangi cildi, hangi yolculuğu okunsa oradan bir medeniyet devşirilir.
Reading Evliya Çelebi is a pleasure in and of itself. You laugh and cry. Sometimes
you are taught, sometimes you are entertained. More importantly, you come to
Aşağıda okuyacağınız hikayeleri hoşça vakit geçirmeniz için seçtim. Bunlardan understand how our ancestors lived. Çelebi’s work is a treasure and whichever
volume, whichever journey of his is read, a civilizabazılarını daha o yıllarda yazmıştım. Çelebi merhution rolls out from it.
mun bugüne yansıyan he-yecanı veya başarısı, zanBurada okuyacağınız hikayeleri hoşça vanederim bu satırlardan anlaşılabilir. Daha fazla lezI have selected the stories below so the reader can
kit geçirmeniz için seçtim. Çelebi merhuzet alınabilsin diye anlatımın dilini mümkün olduhave a good time and enjoy themselves. Some of
mun bugüne yansıyan heyecanı veya başağunca Çelebi’nin üslubu üzerine bıraktım. Faydalanthese I have prepared many years ago. I feel that
rısı, zannederim bu satırlardan anlaşılabilir.
dığım nüsha Topkapı Sarayı, Bağdat Bölümü kitapları
the enthusiasm and success of Çelebi, which, despite
I have chosen the stories here to entertain
arasında 305 numara ile kayıtlı olan en önemli yazma
the fact that he died many centuries ago, is reflected
you. The late Çelebi’s amusement and sucnüshalardan biridir.
even on our day can be understood from these lines.
cess reflected here today, may be seen in
In order for the reader to enjoy this work more, I
the
lines
here.
Çöğen Oynayan Yiğitler…
have left the language as close to the style of Çelebi
“Çevgan oynamak oldur kim bu meydanın iki başında
as possible. The copy that I benefited from is one of
ikişer uzun sütun dikilmiştir. Bir tarafta bir ordu, diğer tarafta bir ordu toplanıp the most important hand-written copies, that which is registered as No. 305 in
ellerinde kızılcık ağacından birer eğri sopa ile âmâde dururlar. Mezkûr meydan-ı the Baghdad Section at Topkapı Palace.
muhabbete âdem kellesi kadar, yuvarlak ağaçtan bir top korlar. Bir yandan seThe Brave Young Men who Played Cöğen…
kizer kat mehter gümbür gümbür tarralar vurmaya başlar. Kös ve davul sesleri
göklere çıkınca bir taraftan bir âdem ve diğer taraftan bir âdem at bırağıp mey- “To play Çevgan, two posts should be erected on both ends of the field. With a
dandaki topa birer çevgan (kızılcık sopası) urup kendi taraflarındaki mili geçirme- bent stick in their hands, an army should gather on one side and another army
ğe çalışırlar. Bir başkası dahi seğirdip at ile o yuvarlanan topa çevgan urup kendi should gather on the other side; they should stand, as a whole, waiting. A woodhududundaki direğe getirmek ister. Biri dahi yetişip top havada uçarken bir çev- en ball, the size of a man’s head, should be placed on the playing field. In the
gan urup, neticede iki tarafın çok sayıda askeri birbirlerine girip zavallı topa öyle meantime the Mehter (band) should start to play loudly. When the sounds of the
çevgan üşürürler ki nice toplar o arada pare pare olup neticede bir taraf galip ge- kettledrum and tambour reached the heavens, one man from one side and anlip topu kendi hudutlarına getirerek oyunu kazanırlar. Topu alanlar galip olup other man from the other rush onto the field on horseback, trying to hit the ball
on the field with a çevgan (dogberry stick), trying to bring the ball past the post
mağluplar galiplere büyük ziyafetler eylerler. Bir acaip temaşadır.
on their side. Or, they kick up the horse and hit the rolling ball with the çevgan,
Bu arasatta nice atların ayağına top ve çevgan rast gelip kırar ve incitirler. Amma trying to bring it to the pole on their home line. In yet another game, they try to
içlerinde öyle atlar vardır ki; kedi fareyi gözler gibi çevgan atları da topu öyle gö- hit the ball as it is flying through the air with the çevgan. As a result of this last
zetirler. Nice kerre çevgan oyunundan dolayı kavgalar çıkıp nice ceng-i azimler type of game a large number of soldiers collide, hitting quite wildly at the poor
çıkmıştır. Bu yüzden artık kavil ile oynanır. Mesela beş kerre yahud on kerre han- ball; many balls are turned to dust before one team will be able to bring the ball
gi taraf topu kendi direklerine götürürlerse meydan onlarda kalıp ziyafeti diğer to their own line and win the game. Those who take the ball will be victorious
taraf eyler.
and the defeated team will prepare a great feast for the winners. This is indeed
Amma şeriat ehli bu topu oynamağa rıza vermezler. Kaçan ki Kerbela çölünde a strange spectacle.
hazret-i İmam Hüseyin şehid olup şehitlerden nicelerinin kutlu başları Şam’da
Yezîd-i bî-mezîde geldikte Yezid hamamdan çıkıp atına binip elindeki çevgan ile
hazret-i Hüseyin’in başına çevgan ile vura vura yuvarlayıp, onu gören askerleri
de diğer Kerbela şehidlerinin başlarını yuvarlayıp çevgan oynamışlardır. Anınçün
Anadolu’da ve Mısır’da çevgan oynamak hoş karşılanmaz. İlla bu rivayeti bilmeyen İranlılar ve Kürtler bu oyunu çok oynarlar.(c.IV. 234a-234b)”
In this mayhem many horses collide with the ball or the çevgan and are injured.
However, there are horses that follow the ball like a cat eying a mouse. Many
times fights break out due to the play of the çevgan and pitched battles ensue.
For this reason there is now an understanding before the game is played. For
example, whichever side brings the ball to their post five or ten times takes the
field and the other side prepares a feast for them.
*Yazar
*Writer
64
Evliya Çelebi’nin anlattığı bu oyuna bugün “polo” adı verilmektedir. Türklerin
Orta Asya’dan getirdikleri bir tür idman oyunu olan çevgan (çöğen) ile polo aynı
oyundur.
Malik Ejder Adında Biri...
“Pîrleri hazret-i Malik Ejder’dir. Fütüvvetnâme’de yazdığı üzre hazret-i Ali Resûl-i
Kibriyâ’nın (Hazret-i Muhammed’in) önünde beline kemer kuşatmıştır. O, bütün
gazilere ve beğlere serdar olurdu. Gayet yiğit ve kahraman kimse idi. Kargaşa sırasında başına teller ve atına ziller takıp eline çevganın alıp kendisi gibi adamlarıyla mücadele sahasında alay düzüp saf bozduğu için pîr olmuştur(C.I, s.153a)”
Burada çevgan oynayanların pîri olarak gösterilen Malik Ejder’in aynı zamanda
matrak oynadığı da bilinmektedir. Matrak, şimdiki eskrime benzeyen bir spor
çeşididir. Ancak bunun “tomak” denilen bir türü de vardır ki, yumruk büyüklüğünde meşin bir top ile oynanır. Altışar kişilik iki takım hâlinde oynanan tomakta oyuncular, bir ipin ucuna takılmış olan meşin toplarıyla birbirlerine saldırırlar.
Oyunun kuralı topu rakibin sırtına vurabilmek, savunma ve atak sırasında kendi
sırtını korumaktır. Sırtına top yiyen oyuncular müsabaka dışı kalır ve maçı kazanan taraf böylece belli olurdu.
Matrakın Pîri
“Matrakçı yiğitler esnafı: Dükkân, 10; nefer, 30. Amma dükkân sahibi olmayan nice bin matrakçı pehlivanlar vardır ki pîrleri Ümeyye Zamiri’dir. Kemerini
hazret-i Ali kuşandırmıştır. Matrakçılar ordu alayında pazuların sıvayıp piyade
matrakbazlık edip yiğitlik ve kahramanlık göstererek geçerler. Yapılı ve cüsseli yiğitlerdir. (...) Sonraları Sultan IV. Murat Han, bu idmana meyledip matrakbaz olmuştur. Sultan II. Bayezid çağında matrakbaz Cin Ahmed ve Baba Arap bu idmanın her çeşidini bilirlerdi. Eğer onlar hakkında bildiklerimi anlatsam bu cilt ona
yetmez (c.I, s.190a)”
İnsanların ve Cinlerin Müftüsü…
16. yüzyıl Türk-İslâm aleminin en büyük bilgini sayılan Kemalpaşazade hakkında tarihler Müfti’s-sakaleyn lâkabını kullanırlar. Bu, “İnsanların ve cinlerin hocası, müftüsü” demektir. Hocaya bu lakabın verilişi için ibretli hikâyeyi okuyalım:
“Medrese-i Kemalpaşazâde: Bu medresede bir hücreyi ecinni zabt edüp içine hiç
kimse giremediği için nice sene kapısı örtük kalıp boş ve atıl beklerdi. Nihayet
888 (1483) tarihinde, Sultan Bayezid-i Velî asrında, Kemalpaşazâde Ahmed Çelebi talib-i ilm iken Edirne’ye gelip burada kendisine kalacak bir yer ararken yolu
bu medreseye uğrar. Dersiâmından bir hücre talep ettiğinde aralarında şu konuşma geçer:
— Molla! Medresemizde yalnızca bir tek boş hücre vardır amma onu da cin tai
fesi zabtettiği için senin kalacağın bir hücremiz yoktur.
Kemalpaşazade:
— Sultanım, o hücreyi bize ihsan eylen de cenabınızdan teyemmünen ve teber
rüken biraz ilim okuyalım.
— Hoş mollam; Sizden hücre esirgemezüz ve güzel buyurursuz; amma ol hücre
ye kim girdi ise sabahısı meyyiti taşra çıktı.
— Ne olursa olsun, siz yine o hücreyi bize bağışlayınız.
Dersiam bu ısrar üzerine hücrenin anahtarını Kemalpaşazade’ye uzatırken üzgün ve düşünceli,
However, those familiar with the Sharia do not play this ballgame. It seems that
when Yezid came to Damascus, after leaving the baths and getting on his horse,
he struck the (severed) head of Hussein many times with the çevgan and the
soldiers who saw him struck the other blessed heads of the martyrs who had
died with Imam Hussein in the desert in Karbala; thus a game of çevgan ensued,
the heads rolling through the desert. This is, why, it is not approved of playing
çevgan in Anatolia or Egypt. However, this game is played a lot by the Iranians
and Kurds, who do not know this story.” (vol. IV, 234a-234b)
This game that is described here by Evliya Çelebi is today known as “polo”. This
form of training exercise was brought from Turkish Central Asia and is the same
game as polo which is played with a mallet.
A Man Called Malik Ejder
“Malik Ejder was a leader of men. It is written in the Fütüvvetnâme that he was
girded with the sword in front of Prophet Muhammad. He was a chief in all the
battles and fights. He was strong and heroic. In the middle of the battles he
would tie ribbons to his head and bells to his horse, taking up a çevgan to fight
with the men on the field, dispersing the ranks and he thus became a leader of
players.” (vol. 1, p. 153a)
Here, Malik Ejder, who is shown to be the leader of the çevgan players, was at
the same time one who played matrak. Matrak is a type of sport that resembles
fencing today. However, there was also a version known as tomak, which was
played with a leather ball the size of a man’s fist. Tomak was played by two
teams of six people, the players attacked one another with leather balls, having
ropes attached to one end. The rules of the game were that they should hit the
opponent on the back with the ball, and during defense and attack moves they
should protect their backs. Any players who were hit on the back during the contest should be “out” and in this way it should be clear which side won.
The Leadership of Matrak
“The gallant members of the matrak team: 10 from the shops and 30 soldiers.
However, there were thousands of matrak players who were not shop owners;
their leader was Ümeyye Zamiri. His sword was girded by Ali. The matrak army
rolled up their sleeves and displayed their abilities, showing off their bravery and
courage. They were well built and large-bodied (…) Later Sultan Murat IV was
fond of this type of training and became an accomplished player of matrak. In
the era of Sultan Bayezid II the matrakbazes (matrak players) Cin Ahmed and
Baba Arap were familiar with every type of training. This volume is not enough
for me to tell you everything I know (about this game).” (vol. I, p. 190a)
The Mufti of the People and the Jinn
The histories refer to Kemalpaşazade, one of the greatest scholars in the 16th
century Turkish-Islamic world, also named Müfti’s-sakaleyn. This title means
“The mufti of both humanity and the jinn.” Let me tell you a story that makes it
clear why he was given this name.
“The Medrese-i Kemalpaşazâde: As no one could enter the cell in the madrasa
where the jinns were imprisoned, the door remained closed for several years,
thus this room was empty and useless. Finally, in 888 (1483), in the century of
Sultan Bayezid, when Kemalpaşazâde Ahmed Çelebi was a student, he came to
Edirne; when searching for a place to stay in the city he stopped by this madrasa.
After requesting a cell from the head instructor the following conversation took
place between them:
— Mollam, der, dünya ahiret hakkını helâl eyle.
“Mullah! There is just one empty cell in our madrasa, but as the jinn are kept
there, I am afraid that there is no cell in which you can stay.”
Kemalpaşazade Bismillah ile hücrenin kapısını açıp yerdeki pöstekiyi silkeleyerek üzerine yerleşir.
Kemalpaşâzade replied: “O my sultan, let us read a little from the blessings and
trust in God who has blessed us with that cell.”
Yatsı vaktinden sonra medresenin görevli kapıcı ve müderrisleri Kemalpaşazade’nin hücresi önüne, eski âdetleri gereği bir teneşir, bir tabut, kazan, tencere
“Dear Mullah: we would willingly give you the cell; however, whoever enters that
cell will emerge the next morning in the land of the dead.”
65
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ / A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
ve gayrı levazımatları getirip sabah için hazır ederler. Herkes techiz ve tekfin için
hazırlanmaya başlar.
Nihayet gece yarısına doğru, genç molla dersiyle meşgul iken duvarın kıble tarafı
birden iki şakk olup, yaşlıca ve zayıf bir ihtiyar, elinden tuttuğu 15 yaşlarında bir
kız ile içeri girip “es-selâmu aleyk” diyerek bir müddet konuşup sohbet ederler.
İhtiyar, sözlerinin sonunda der ki:
— Ey oğul! Bu evlâdımı sana Allah emaneti veririm. Buna ilm talim edip namazın
şartlarını ve rükünlerini öğretesin.
Kemalpaşazade o gece kızcağıza namazı öğrettikten ve gerekli sureleri ezberlemek üzere bir kâğıda yazdıktan sonra kendi dersiyle meşgul olur.
Sabah ezanlarıyla birlikte duvar yine yarılıp ihtiyar içeri girer ve der ki:
— Oğul! Allah senden razı olup saadet-i dâreyn’e nail olasın. Ben ecinni meliklerinden Esfail nam melikim. Her defasında bu hücreye gelip konanlara bu evladımı
emanet verip giderim. Onlar Allah emanetine hıyanet edip evladıma el uzatırlar.
Ben de derhal onları katlederim. Şimden gerû var sana bütün gizli ve saklı ilimler,
bütün acaibatu ilmiyyat keşf ola ve müfti’s-sakaleyn olasın. Bu Bayezit oğlu Selim
nam hükümdar istikbalde Mısır fatihi olacaktır. Onunla bile Mısır’a gidip, orada
benim biraderim meliktir, onda dahi ecinniye sol tarafından, benî Âdem’e sağ tarafından fetva verüp şeyhülislâmı sakaleyn ol. Asla dünya çirkâbına tamah etme.
Her sabah seccaden altında biner altun bulup fukaraya tasadduk eyle.
Bu duadan sonra ihtiyar, evlâdını yine elinden tutarak duvardan kaybolur gider.
Sabah olup da Kemalpaşazade taşra çıkınca görse kim kapusu önünde imam ve
müezzin ve cemaatler tabut hazır edüp su ıssı eylemişler. Molla’yı görüp hepsi
hem hayret; hem şükrederler. Kemalpaşazade de keşfi raz etmeyip daha sonra o
hücrede tekmili ilm ile öyle âlim ü fâzıl olur ki asrının yegânesi, mütebahhirînden
mana denizlerinin dalgıcı olup Süleyman Han gazi asrında Mısır kadıaskerliğinden mazul İslâmbol’da şeyhülislâm iken dârı selâmı selâmlayıp yani vefat edip
Edirnekapısı haricinde medfundur. Masru (saralı) olan canlar yedi cumartesi sabahında ziyaret edip miskü anber kokulu toprağından bir tadımlık tenavül etseler, Allah’ın izniyle kurtulurlar (c.VI,s.21a).”
Aceb hikmeti Huda’dır!..
Atalarımızın Kış Sporları…
“(...) Ve niçe bin aded Silistre şahbâzları Tuna buzu üzre haymelerin kurup ayş u
işret edüp cümle dilberânlar (gençler) buz kayarlar; garib temaşâdır. Kimi pabuç
ile, kimi nalın ile, kimi kızak ile, kimi iki elinde harbe değenek ile ayak üzere buz
kayarak şehirden şehire berk-i hâtif (yıldırım) gibi gider ve eğer ıyd-i şerîf (bayram) olursa nehr-i Tuna üzre azim salıncaklar kurulup âşık mâ’şûk birbirlerine kolan çeküp sallanırlar. Zira Tuna buzu altı-yedi karış donar. Şiddet-i şitâ şedîd olsa
(kış şiddetli olsa) on karış donup beş ay nehr-i Tuna sedd olduğunu (kapandığını)
biliriz. Aceb, hikmet-i Allah’tır.
Ve niçe bin sayyâd-ı mâhîler (balık avcıları) buzu delüp 500-600 vakiyye (okka)
morina balığı ve mersin balığı çıkarup kâr ederler. Sâir elvân (çeşit) mâhîlerin
hisâbın Hudâ bilür. Ammâ hikmet-i Hudâ Cenâb-ı Bârî, semeklerine su içre hayat
vermek içün Tuna nehrinin bazı yerinde niçe bin delikler halk eder; kim ol mahallerde asla Tuna buzu olmaz. Mezkûr deliklere niçe kerre yüz bin azîm mâhîler
(büyük balıklar) gelüp başların buzdan taşra çıkarup teneffüs edüp, insan su içtiği gibi cümle mâhilerin rüzgâr içdiklerin gördüm. Aceb hikmettir!.. Mısra, “Şu
mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” mazmunu içre bu solugan delikleri
garîb ü acîb temâşâgâh (seyredilecek) yerlerdir. Amma yanına varılıp mâhîler
asla sayd olunmaz (avlanmaz) mümkün değildir.
(...)
Ve niçe bin âdem Tuna üzre buz kayarken ra’d (şimşek) gibi şakıyup giderken bir
perende atup, yine aslâ tetiğin bozmayup kayarak gider.
Niçesi şakıyup giderken buz üzre duran kemter (küçücük) akçeyi alıp geçer.
Niçesi yıldırım gibi giderken bir ayağın kaldırup Mevlevî gibi eyle semâ eder ki,
aslâ vechi (yüzü) görünmeyüp yine çiftesin bozmadan buz üzre kayıp gider.
66
“This is of no importance; please, bless us with this cell.”
Upon this insistence, the head teacher, thoughtful and sad, gave the keys to
Kemalpaşazade: “Mullah, forgive us for out faults to you, if there are any.” (Muslims say this farewell to one, who is destined to die.)
Uttering a basmalah Kemalpaşazade opened the door to the cell; he shook out
the sheepskin rug and sat down on it.
After the night prayer the doorkeeper on duty at the madrasa and the teachers brought the teneşir (bench on which a corpse is washed), vat, pot and other
equipment, according to tradition, making things ready for the morning. Everybody was equipped to prepare the shrouding for a corpse.
Towards midnight, while the young mullah was busy with his lessons, two cracks
suddenly appeared on the qibla side of the wall, and a thin old man entered holding a young girl, who was about 15, by the hand; he said “Assalamu alaikum”
and started to chat with the mullah for a while. At the end of the conversation
the old man said: “O son! I entrust this child to you. Teach her the prayers and
the movements.”
After Kemalpaşazade taught the girl how to pray and wrote the necessary verses
from the Qur’an on a piece of paper for her to memorize, he returned to his own
lessons.
At the call for the morning prayer the wall opened again and the old man entered
the room:
“Son! May Allah be pleased with you and may He bless you with happiness in
both worlds. I am the angel Esfail, the angel of the Jinn. Every time someone
comes into this cell I come with this child, and leave her in their trust. They betray Allah’s trust and stretch out their hand to my child. And I immediately kill
them there and then. Now, discover all the hidden and secret knowledge, all the
strange knowledge, and be the mufti of both worlds. This son of Bayezit, Selim,
will in the future be the conqueror of Egypt. Go with him to Egypt; there you will
find my brother angel; give a fatwa to the jinns from the left side, to the sons of
Adam from the right and be the sheikh-ul-Islam in both worlds. Never lust after
the filth of this world. You will find 1,000 gold coins under your prayer mat every
morning; donate these to the poor.”
After this prayer the old man took the child by the hand and disappeared once
again through the wall. When it was morning and Kemalpaşazade emerged from
his cell he saw that the imam, the muezzin and the congregation prepared the
coffin and water. When they saw the mullah they were all amazed and greatly
pleased. Kemalpaşazade was not satisfied with this self-discovery, and he continued to bring out that which was hidden into the open and completed his
education in that cell; he became such a great scholar and elevated personage
that there was no one to compare with him in that era. He dived into the sea of
knowledge; and served for long after being risen from the post of kazasker (Chief
Justice) of Egypt to that of the sheikh-ul-Islam of Istanbul (Head of Ulama). Then
he stood in front of the gates of heaven (he passed away).
If the epileptic people visit his cell on seven Saturday mornings and are blessed
with the beautiful musk perfume of his (grave’s) soil, with Allah’s will they will
recover their health.” (vol. VI, p. 21a) This is the grace of God…!
Our Ancestors’ Winter Sports
“(…) And many thousands of young men from Silistra (on the Danube, today’s
Bulgaria) set up tents on the ice of the Danube and drink, while other young men
skate on the ice. This is indeed a strange sight. Some in slippers, some in pattens,
and some with skis; others use spears as they slide from city to city like lightening. If it is a holiday they set up large swings and lovers swing, arms entwined.
Indeed the Danube freezes six to seven karış (hand spans) thick. If the winter is
severe, the river freezes ten karış thick and the Danube is solid for five months.
There is amazing wisdom with Allah!
Niçesi arkasında bir gulâm (çocuk) ile kayıp giderken buz üzre önüne bir âdem
aykırı yatup anun üstünden pertab edüp (atlayıp) çiftesin bozmadan ubûr eder
(geçer gider).
Bazılar, kemandarlık ederek (yay çekip ok atarak), niçesi tüfenk atarak, niçesi
duhânın içerek (çubuk tüttürerek) ikişer üçer kişi musâhabet ederek (el-ele tutuşarak ve konuşa görüşe) buz kayarlar. Niçesi cem’iyyet-i kübrâ edüp (kalabalık
toplanıp) buz üzre toprak döküp azim vezni üzre (dağlar gibi) ateşler yakup bütün sığırları ve koyunları kebap çevirüp ayş u nûş ederler (yiyip içerek eğlenirler).
Niçe kerre buz çözülüp üzerinde bulunan âdemlerin fetâları (yiğitleri) buzdan
buza pertâb ede ede (atlaya atlaya) bir kenara çıkup niçesi gark olur (boğulur).
Bazı âdem, arkasında yüküyle ayağı altında iki pâre sığır (kaburga) kemikleri koyup elindeki âsâsıyla billur-misâl mücellâ (parlak cilalı) buz üzre beş-altı konak
yeri kayarak bir günde varır (c.II, s.118b)”
Bu satırlar için yoruma hacet yok sanırız. Modern dünyanın buz pateni ve kar
sporlarının her çeşidini meğer atalarımız daha 1700’lerin ilk çeyreğinde biliyorlarmış.
Erzurum’da Soğuktan Donan Kedi..
Evliya Çelebi denildiğinde birçoğumuzun aklına iki kelime düşer. Birincisi onun
Türk kültürüne armağan ettiği Seyahatname’si; diğeri de Seyahatname’de var
olduğu belleklerimize kazınmış olan aşırı “mübalağa”dır. Mamafih Çelebi’nin
üslûbunda bir mübalağa (abartma) edası vardır, ancak o bunu asla hakikatleri
çarpıtma yahut değiştirme sınırına vardırmaz. Çelebi’nin mübalağalı satırları ya
okuyucunun ilgisini çekmek için söylenmiş sözler; yahut da Çelebi’nin başkalarından duyduğu nüktelerden ibarettir. Bu yüzden mübalağalı cümleleri genellikle
“... derler, ... diye anlatırlar, ... duydum,” gibi hükümlerle son bulur.
Evliya Çelebi’nin Erzurum’un kışıyla ilgili kedi hikâyesini hemen herkes bilir ve
onun mübalağalı üslûbuna örnek gösterir. Şimdi Erzurum’u anlattığı o satırları
bizzat kendi dilinden veriyoruz. Hakikat hangisi, mübalağa hangisi, nükte hangisi, karar verin diye.
“Gerçi şiddet-i şitâdan (kışın şiddetinden) bağı ve bağçesi yokdur; amma
Paşasarayı’nda gül bağçesi ve Hacı Murad Bağı gülistanı ve Kefeniğnesioğlu güllüğü ve Bedros Bağı güllüğü ve niçe gül bağları dahi vardır. (...) Kışı katı olduğundan iki ayda ekerler ve biçerler ve döğerler ve ale’l-fevr (hemen) der-ambar iderler. Bizim senemizde mâh-ı temmuzda (temmuz ayında) atlar çayırda iken bir
ra’d u berk (şimşek ve yıldırım) ve dipi ve boran yağup cümle atlar boşanup Erzurum sahrasında olan Umudum Köyü’ne ve Kane ve Gez Köyü’ne varınca(ya kadar) atlar serseri gezdiler. Böyle şitâsı (kışı) şedid olur. Hatta efvâh-ı nâsda (halkın ağzında) darb-ı meseldir kim bir dervişe “Kanden (nereden) gelirsin?” derler; “Berf (kar) rahmetinden gelirim,” der. “Ol ne diyardır?” derler; “Ere zulüm olan Erzurum’dur,” der. “Anda yaz geldiğine rast geldin mi?” derler. Derviş eydür (söyler): “Vallahi on bir ay yigirmi dokuz gün sâkin oldum, cümle halkı ‘yaz gelir’ derler, amma görmedim,” der. Hatta bir kerre bir kedi bir damdan
bir dama pertâb iderken (atlarken) muallakda donup kalır. Sekiz aydan Nevrûz-i
Harzemşahî (ilkbahar) geldikde mezkur kedinin donu çözülüp ‘mırnav’ deyüp
yere düşer. Meşhûr latîfe-i darb-ı meseldir. Amma hakîkatü’l-hâl (işin gerçeği)
bir âdemin eli yaş iken bir demir pâresine yapışsa derhal müncemid olup (donup)
elinden demir ve demirden eli kopmak ihtimali yokdur. (...) Bu şiddet-i şitâyı (kış
soğuğunu), diyâr-ı Azak’da (Azak diyarında) ve Deşt-i Kıpçak’da (Kıpçak bozkırında) erbaîn (karakış) ve zemherîr geçirdik, böyle keskin kış görmedik.(c.II, 288b)”
Denizlerin ve Karaların Sultanı…
“Hikmeti Huda, sene 600 (1203-1204) tarihinde Selçukiyan inkıraz bulup cümle
ahali-i Rum reyü tedbîriyle Ertuğrul Beğ’i beğ idüp tuğ u alem (sancak) verdiler.
Amma sikke ve hutbe sahibi değil idi. Niçe eyyam beğ olup İznik yakınında Söğütcük nam kasabada merhum olup anda medfundur. Andan yerine Osman Beğ
müstakil padişah olup sikke ve hutbe sahibi oldu. Bunların zamanı saadetlerin-
And many fishermen make holes in the ice and haul up 500-600 okka (1 okka =
1.282 kg) of cod and sturgeon, thus earning their living. The great variety of fishermen is only known by God. However, with the wisdom of God, in some areas
they drill many thousands of holes in order to give life to the water for the fish;
in some areas the Danube never freezes. Hundreds of thousands of large fish frequent the aforementioned holes and put their heads through the ice to breath;
I have seen them “drink the wind” like people drink water. Strange wisdom (of
God)…! The lines “Şu mahiler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” (These fish are
within water, not knowing the water they’re within) describes well these places
where one can watch these strange and odd breathing holes. However, the fishermen never fish from these holes, it is unthinkable.
(…)
And many thousands of men, while skating on the Danube like lightning, somersault and then carry on their way, never hesitating. While they go rapidly they
can even bend down and pick up a tiny coin from the ice.
While going like lightning they lift up a foot and spin like a dervish, their faces
blur, and then they continue skating.
Many skate with a child behind them, or a man lies on the ice and others jump
over him and then they continue on their way.
Some shoot arrows, others rifles, others smoke a pipe or skate hand in hand, talking. They come together in a crowd and pour soil on the ice and make mountainlike fires, roasting entire cows and sheep, eating and drinking. Many times the
ice breaks up and the youths jump from ice floe to ice floe, climbing up the sides
or drowning in the water.
Some men, with packs on their backs, skate on cattle ribs over crystal-like shining
ice; thus they can then skate 5-6 days of way in one day.” (vol. II, p. 118)
I guess there is no need to interpret the above quote. It seems that our ancestors
were well aware of ice-skating and winter sports in the first quarter of the 17th
century.
The Cat that Froze from the Cold in Erzurum
When Evliya Çelebi is mentioned a couple of ideas will spring into many of our
minds. One of these is the Seyahatname, which he presented to Turkish culture;
the other is the fact that there is great “exaggeration” in the Seyahatname. Notwithstanding the fact that there is an air of exaggeration in Çelebi, this never
goes so far as to distort or change facts. The lines in which Çelebi exaggerates are
either used to attract the attention of the reader, or they consist of stories that he
has heard from someone else. For this reason, in general the exaggerations are
followed by phrases like “…so they say….so it is told…I heard…”
Almost everyone is familiar with the story of the cat that Evliya Çelebi tells when
describing the winter in Erzurum; this is often given as an example of the exaggerations in the work. Now, I will give those lines in which he describes Erzurum
(in the highlands of Northeast Anatolia) in his own language. The reader can
decide what is the truth, what is exaggeration and what is just a story.
“In truth no gardens or orchards remained due to the extreme winter weather;
however, in Paşasarayı there are rose gardens, the Hacı Murad Orchard rose
garden, the Kefeniğnesioğlu rose garden, the Bedros Orchard rose garden and
many other rose gardens. (…) As the winter is severe, within two months people
plant and harvest and prepare and store the crops in the barns. In the month
that I was there, in July, while the horses were in the fields there was thunder
and lightning; rain and thunder poured down and all the horse fled and ran until
they came to the Umudum Village and the Kane and Gez Villages, where they
wandered around stunned. The winter is more violent. In fact, there is a proverb
that a dervish asked: “Where are you from?” and he receives the answer: “I come
from the mercy of snow.” “What land is that?” “The land of hardship, Erzurum”
they answer. “Were you there in the summer?” they ask. The dervish says: “I
swear, I stayed there eleven months and twenty-nine days, and everyone said
67
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ / A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
de ilk cuma hutbesin Tursun Fakıh okuyup (...) tâ Ebülfeth Sultan Mehemmed’e
gelince(ye kadar) Âli Osman’a Osman Beğ ve Orhan Beğ ve Murat Beğ ve Yıldırım Beğ derlerdi. Ebülfeth Kostantiniyye’yi feth idüp Akşemsettin hazretleri “Sultan” deyüp sikkelerine öyle tahrir ettiler. Selimi Evvel’e Kemalpaşazade
“Hâdimü’l-harameyn” dedi. Süleyman Han’a Ebussuud Efendi “Sultanul-berreyn
ve hakanul-bahreyn (Karaların sultanı ve denizlerin hakanı)” dediler. Zira Malta
ve Rodos’u feth idüp “sahibi bahr” oldu. Bağdat’ı feth idüp “Sultanul-berreyn”
dediler. Allah korusun ya Bağdat ya Rodos elden gitse “Sultanul-berreyn velbahreyn” demek sahih olmaz. Anınçün Âli Osman, Bağdat ve Rodos üzre gayet
muhafaza iderler.(c.III, s.64b.)”
Ahlat Şehri Neden Harap Oldu?
“Eski zamanlarda bu Ahlat şehri, Mahan padişahının hükmünde idi. O tedbirsiz
padişah Semenkan padişahı üzre sefer etmeyi plânladığında, bu Ahlat şehrinin
ahalisinden savaş yardımı olarak yüz bin yumurta vergi istedi. Bu ferman Ahlat’a
gelince, “Bidattir (Böyle vergi mi olur?), amma ne çare vereceğiz!” deyü Oğuz
kavmi yüz bin yumurtayı toplamışlar. Gelin görün ki bunca yumurtayı Mahan diyarına kırmadan götürmeğe adam lâzım, yol masrafı lâzım, yumurtaları yüklemeğe eşekler, develer, katırlar lâzım. Ahlat Oğuzları çaresiz ve mecalsiz kalmışlar, meşveretle işin içinden çıkamamışlar. Nihayet bunların çaresizlikleri Mahan
padişahının kulağına gidince padişahtan ikinci bir ferman gelmiş:
— Bre tayife-i Oğuzan! Sizden tavuk yumurtası istemezdim; yüz bin gümüş yumurta isterdim. Şimdi ihtiyaç kalmadı; sizi bu vergiden muaf eyledim. Herkes yumurtalarını alsın, devamı devletim için duadan bizi eksik etmesinler.!
Bu afvname gelince Ahlatlılar pek sevinirler ve yumurtalarını geri almak murat
edinirler. Amma ne var ki topladıkları yumurtalara nişan koymadıkları için herkes yumurtalardan rastgele bir tane alıp gider. Bu arada Allah eri, dürüstlüğüyle
erenler derecesine varan yiğitlerden bazıları derler ki:
— Benim yumurtam küçük idi. Bana şimdi büyük yumurta düştü.
Bazıları da derler ki,
— Ben büyük yumurta vermiş idim, şimdi küçüğünü aldım.
Her iki taraf da memnun olmadığı hâlde bunlar karışıklıktan imkân bulup yumurtalarını değiştiremezler. Aralarında bir hayhuy ve güftü gû başlar ki herkes her
yerde ileri geri yumurta lâfı etmeye başlar. İçlerinden güngörmüş kocalar, aksakallı atalar derler ki:
‘summer is here,’ but I never saw it. In fact, when a cat was jumping from one
roof to another, it was frozen in mid-air. When after eight months spring finally
arrived the cat thawed out and with a miaow fell to the ground.” This is a famous
proverb, but the fact of the matter is that if a man touches an iron bar with a wet
hand it will freeze immediately and there is no chance for his hand to be removed
from the iron bar or the iron bar to be removed from his hand (…) We spent cold
long winter in the Azak lands and in the Kipchak prairies; I have never seen such
a bad winter.” (vol. II, 288 b)
The Sultan of the Seas and the Land
“Wisdom is with God, in the year 600 (1203-1204) the Seljuks were in decline
and with the approval of all the Rum people they gave the tuğ-u alem (banner
of state power) to Ertuğrul Beğ. However, he had no coin (printed in his name)
nor the khutbah ( Friday prayer sermon given in the name of the sultan). Many
days later he died in a town called Söğütcük and was buried there. In his place
Osman Beğ became sultan and he had the coin and the khutbah. The first Friday
khutbah in those times of happiness was read by Rev. Tursun Fakih (…) The dynasty of Ottomans were called Osman Beğ (Lord), Orhan Beğ and Murat Beğ and
Yıldırım Beğ until Sultan Mehmed the Conqueror. The Conqueror conquered Constantinople, and Akşemsettin called him “Sultan” and the coins record this. Selim
I was called Hâdimü’l-harameyn (servant of the two Holy - Mecca and Medina)
by Kemalpaşazade. Ebussuud Efendi referred to Süleyman Khan as “The sultan
of the land and the ruler of the seas”. Süleyman conquered Malta and Rhodes
and “ruled the seas”. He conquered Baghdad and became the Sultanul-berreyn.
(Sultan of the two Lands). God forbid that Baghdad or Rhodes be lost and we
can no longer call him Sultanul-berreyn vel-bahreyn. (Sultan of the Two Seas and
Two Lands). The descendents of Ottomans protect Baghdad and Rhodes well.”
(vol. III, p. 64b)
Why is the City of Ahlat in Ruins?
“In ancient times this city of Ahlat was ruled by the sultan of Mahan. When this
ill-mannered sultan planned to march upon the sultan of Semenkan he imposed
a tax of one hundred thousand eggs on the people of Ahlat as war-taxes. When
this edict came to Ahlat the Oğuz tribe said “What kind of tax is this? Alas, there
is nothing to be done!” and collected one hundred thousand eggs. However,
someone would have to take these eggs, without breaking them, to the land of
Mahan; this meant finding travel expenses, as well as donkeys, camels and mules
to load the eggs on. The people of Oğuz were helpless and powerless, and they
could find no solution, no matter how much they discussed the matter. Finally,
news of their situation reached the Mahan sultan and a second edict arrived.
— Biz şimden gerü birbirimizin hakkını yemişiz. Artık bu şehirden bedü bereket
kalkıp, bu şehrin harabu yebâb olmasına bu yumurtalar sebep olur. Bakalım ne
tür belâlara uğrayacağız, bekleyelim.
“O Oğuz tribe! I would never have asked you for eggs. I asked for one hundred
thousand silver eggs. I no longer need them. I exempt you from this tax. Everyone take their eggs and do not neglect to pray for the continuance of the
state…!”
Bu korku ile bir nice zaman mürur ettikde, bir gün bir taun bunlara müstevlî olup
bir gecede on iki bin evcik yerinden kalkup menziller aşarak ta diyar-ı Mısır’a varıp halife-i Mısır bunlara Mısır’ın doğusunda Kayıtbay Yaylası nam yerde mesken verip bir senede topraktan kurulmuş öyle sağlam bir şehir yaparlar ki, o zamana kadar Mısır diyarında kireçten duvar ve topraktan tavan görülmemiş idi.
Hâlâ Mısr’ın doğusunda Tophane tarafında Ahlat Mahallesi derler nice bin evlerin toprağa karışmış kalıntıları orada burada yatmaktadır.
When this pardon arrived the people were overjoyed and wanted to reclaim their
eggs. However, as they had not marked the eggs that had been gathered everyone came and took whatever eggs they could find. At this juncture some of the
young men who were honest said: “My egg was small, but now I have a large
egg.”
Beri taraftan Mahan padişahı, ihtiyacı olmadığı hâlde şehri Ahlat’tan yüz bin yumurta isteyerek zulmettiği ve yumurtaların karışmasına vesile olduğu için ahiri kâr Allah onu Semenkan padişahına mağlup edip geri Mahan’a geldiğinde,
Ahlat’tan on iki bin evin Mısır’a göçtüğünü ancak bir yıl sonra duyabildi. Ahlat o
devirde öyle büyük bir şehir imiş ki, on iki bin hane şehirden göçe ve ancak bir yıl
sonra duyula; ne kadar belde-i azim olduğu ona kıyas oluna. İşte sonraki yıllarda
bu büyük şehrin günden güne harabu yebap olmasına sebep birbirlerinin haklarını yumurta ile yediklerindendir.(c.IV, s.238b) »
68
And some were saying: “I gave a large egg, but this one is small.”
Even though neither side was happy with the situation they were unable to meet
and sort out this confusing situation. A clamor ensued and everyone began to
talk about the eggs. The white-bearded elders said: “We are now infringing on
one another’s rights. Now the blessings from this city have gone, and these eggs
will lead to the destruction of the city. Let us see what bad things will come; let
us wait and see.”
Quite some time passed in this state of fear, and one day a pestilence overtook
them; in one night twelve thousands households were packed up and the people
fled to the land of Egypt; the caliph of Egypt gave them a place called Kayıtbay
Bir kitabın resimleri…
Melek Ahmet Paşa, Bitlis hanı Abdal Han’ı mağlûp ettiği vakit, Han’ın hazinesinden sandık sandık eşyalar yanında sekiz büyük sandık da el yazması kitaplar çıkar. Paşa bunları mezad-ı sultanî ile yeniçeriler, sipahiler ve diğer efrada sattırır.
Alışveriş esnasında garip bir de hadise yaşanır. Dinleyelim:
“Kadızâdelilerden riyakâr, ahlâksız ve dedikoducu herifin biri mezad-ı sultanîden
Firdevsî’nin ünlü Şehnâme’sini peyleyip 1600 kuruşa aldım deyip üzerine yazılmışken herif çadırına vardığında “Tasvir haramdır” deyü bütün sayfalarda olan
tasvirleri temaşa ederken, bazı sihir derecesinde güzel minyatürlerdeki insan tasvirlerinin gözlerini çıkarır gibi belindeki köylü bıçağıyla kazıyıp oyarken her yaprağı delik deşik etmişti. Bazı resimleri de “Bıçağımla boğazlayıp katlettim” diye resimlerin boğazlarını çizerek bazı kadın ve erkek tasvirlerin o güzelim rengârenk
çehrelerine tükürüp elbiselerine balgamını yapıştırarak gûyâ kendince onları cezalandırmış. Böylece o kıymetli nüshanın her yaprağını minyatürcü bir ayda resmedememiş iken o bir anda kirletip bâtıl eylemiş.
Ertesi gün kitabı dellâle götürüp, dellaliye parasını iade etmesini isteyerek, “Ben,
içinde sûret olan papaz kitabını ne yapacağım!?.. Resim haramdır çünkü. Şimdi bu kitabı almayacağım ve bütün resimlerine de lâyık oldukları cezayı verdim,”
deyü Şehnâme-i şâhenşâh’ı dellâlın üstüne atar. Dellâl kitabı açar bakar, bir de
ne görsün, bir tek resim kalmamış.
— Yetişin bre ümmet-i Muhammed! Şehnâme’ye bakın, bu zalim neylemiş!” diye
bağırmaya başlar. Adam cevap verir:
— Birader! Pek hoş eylemişim. Tire şehrinde şeyhimin dediği gibi nehy-i münker eyledim. Ancak bir resim alıkoydum. O da benim Tire şehrinde bir sevgili
hizmetkârım oğlan var idi, ona benzediği için dokunmadım.
Dellâl bu cevap karşısında güçten takattan kesilip gördü ki bu herifle cedelleşmenin bir anlamı yoktur, hemen Melek Ahmet Paşa’ya gelip bu gabi heriften
şikâyet ederek:
— Yetiş, ey yüce vezir, dedi. Şu Şehnâme’yi Hakkâri Beyi kethüdası Çölümerik
Kalesi’nden Han Murad Bey’e dört yüz kuruşa mezad-ı sultanide alıp muhafazasına vekil olmuş idim. Tireli Hacı Mustafa nam bir herif 1600 kuruşa almaya peyman verdi. Kitap üç gece kendisinde kaldı. Meğer herif Kadızadeli imiş. Tasvir haramdır diye cümle resimlerin gözlerini delmiş, boğazlarını kesmiş ve her resmi pabuç süngeriyle silip (diliyle yalayıp) ve bu kıymetli kitabın elli meclis tasvirlerini kirletip bunca değerli kitabı bî-kıymet eylemiş. Üstelik benim dellaliyeme de gadretti.
Dellal kitabı paşanın önüne koydukta paşa Şehnâme’yi görüp yürekten bir âh
ederek erbâb-ı divana gösterdi. Divan üyelerinin hepsi adı geçen herife “Firavun
ve Yezid ve Haman ve Mervan ve Karun ve Ebû Cehil ve Ebû Leheb ve Bel’am ibn
Bâur’un laneti”ni üzerine okudular. Dellâl bu hâli görüp cesaret alarak söz aldı:
— Sultanım, aman benim dellâliyeme bir ziyan dokunmasın, deyince paşa hiddetlenerek dedi ki:
— Bre kitabın vebalini üzerine alan dellâl! O senin dellâllığına gadretmemiş;
mâl-i pâdişâhîye gadretmiş, yürü şuradan paralamayayım seni!
Ardından emir vermiş ki:
— Tiz şu Tireliyi getirsinler.
Tireliyi derhal yakalayıp sürükleye sürükleye, sille tokat, tekme dayak, hallaç
önündeki pamuk gibi döverek, didik didik ederek sundular:
— Bre âdem! Niçin bu kitabı böyle ettin?
Adam cevap verdi:
— O kitap mıdır? Papaz yazısıdır. Nehy-i münker edip iyi ettim ki bozdum. Paşa
der ki:
Plateau to reside in and they built a strong city in just one year in Egypt, a country
that had not seen lime walls and mud roofs. There are still the remains of many
thousands of these houses mixed in with the soil in the east of Egypt on the side
of the armoury in a place known as the Ahlat Neighborhood.
On the other hand, the sultan of Mahlan, who had oppressed this city for one
hundred thousand eggs that he did not need and who had caused such a state
of confusion, only learned that twelve thousand households had immigrated to
Egypt after he had defeated the Semenkan sultan a year later and returned to
Mahan. At that time Ahlat was such a great city that the emigration of twelve
thousand households could remain undetected for a year; compare this with the
largest city you know. And one of the reasons why this large city continued to go
to ruin with every passing day in subsequent years was that the rights of the eggs
had been infringed upon.” (vol. IV, p. 238b)
The Illustrations of a Book
Upon defeating Abdal Khan, the Khan of Bitlis, Melek Ahmet Pasha discovered
a large chest of manuscripts that was part of the numerous chests full of goods
that he took from the khan’s treasury. The pasha had these sold in a Sultan’s auction to the Janissaries, the cavalry, and others. During these auction a strange
event occurred. Let’s listen:
“…a hypocritical, immoral and slanderous Kadizadeli r(ultra-orthodox Ottoman
sect, mostly disliked) reserved and purchased the famous Shahnameh of Ferduwsi Sultan (of Poetry), after writing “I have purchased it for 1,600 Kurush (Ottoman
cents)” he took it to his tent; upon examining the book, he said “illustrations are
haram (religiously banned).” He took the peasant’s knife at his waist, and dug
out the eyes of the so beautiful miniatures, that some of them were like magic
in their details. He drew his knife across the throats of some illustrations of men
and women, saying “I have cut their throats and killed them” and he spit on some
of the other colorful depictions, sticking his phlegm onto them, thus “punishing”
them. In this way this valuable book, for which more than a month took to illustrate one page, was sullied and destroyed in just a moment.
The next day he took the book to the seller, demanding that he return the money.
“What am I to do with a book full of papist illustrations?! Illustrations are forbidden. I will not buy this book and I have punished the book in the way it deserves”;
so saying, he threw the Şehnâme-i şâhenşâh (Epic of the Kings, and the King of
Epics) at the seller. The seller opened the book and looked inside; he saw that
there was not a single illustration left.
“Help, my good Muslims! Look at the Şehnâme, what is this torture?” he started
to shout.
The other man answered: “Brother! I have done the right thing. I have avoided
the acts of infidels, like my sheikh in the city of Tire told me. However, I have kept
one picture. In the city of Tire there is the son of my beloved servant, and as it
resembled him, I did not touch it.”
In response to this answer the seller, exhausted, realized that there was no point
in arguing with this chap, and he went immediately to Melek Ahmet Pasha to
complain about this slow-witted fellow: “Help me O blessed vizier,” he said. “I
purchased this Şehnâme from Hakkari Bey’s steward at the Çölümerik Fort for
Murad Khan for four hundred kuruş and am responsible for protecting it for
the sultanate. A man called Tireli Haci Mustafa reserved it to purchase at 1,600
kuruş. He kept the book for three nights. It turns out that this chap is a Kadizadeli. He poked out all the eyes of the illustrations, sliced their throats and licked
all the pictures, saying that illustrations are haram, and he has sullied all the
illustrations in this book and made a valuable book worthless. Moreover he has
wronged my position.”
The seller put the book in front of the pasha and the pasha took a look at the
book, sighing in sorrow at the sight; he then showed it to the other members of
the divan. The members of the divan all swore “the curse of the Pharaoh, Yezid
(killer of Prophet’s descendants) and Haman (Pharaoh’s evil vizier) and Merwan
69
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İSTANBUL SEÇKİSİ / A SELECTION OF EVLİYA ÇELEBİ
— Bre sen nehy-i münker etmeye hangi selahiyetle memursun? Amma ben bir
icra-yı hükûmet edeyim ki mezad-ı sultanîde iki bin guruşa çıkmış bir kitabı bozmayı ben sana göstereyim. Alın şunu aşağı!..
Derhal bir kapıkulu yeniçerisi “Allah’ın adıyla” deyip adamı cellât eline teslim etti.
Cellâtlar adama budaklı yetmiş deynek vurup 1600 kuruşu ondan Bitlis Kadısı
hükm edip mîrî hazine için tahsil olundu. Dellâla da on kuruşunu verip savdılar.
Sonunda pejmürde olan Şehnâme’yi herifin eline tutuşturdular ve ordudan ihraç ettiler. Zavallı adam “Tasvir haramdır” diyen şeyhimizin Allah belâsını versin
diye beddualar ede ede ta Diyarbakır’a kadar gitti. O giderken cümle ordu halkı
“Lâyığını buldun işte!” diyerek adamı maymuna döndürdüler ve ardınca o kadar
taş attılar ki geçtiği yerler taşlık kaldırımlara döndü.
Bir garip temaşa idi vesselâm! (c.IV, s.276b-277a.)”
İmdi, bu metni okuduktan sonra hâlâ Osmanlı resmi yasaklamıştı demek acaba
ne kadar doğru olur?
Kırk Yaşında Kütük…
Şehir, kasaba ve köyünün adı bizde mahfuz kalsın:
“Bir cami’li ve çemenzâr u mahsuldâr yerli, üçyüz hane ahurlu hane-i fukaralardır. Âyende vü revendeler (gelip gidenler) mihman (misafir) olup ahâlisi kâr iderler. Amma muânidlerdir (inatçılardır). Bir kütüğü kırk kerre müsâfirîne satarlar.
Zira her gice mezkur kütük su içinde yatar. Alan âdem ol kütüğü yakmak için on
akçe(lik de) odun alır. Hatta bir ârif yolcu (satın aldığı) bir kütüğe bir kevele enserisin (mertek çivisini) mıhlayup Revan Seferi’ne gidüp gelince(ye dek) üç sene
mürûr idüp (aradan üç yıl geçip) yine bu (...) köyünde hane sahibine mihman
olup ateş yakmağa kütüğü getirip yine üç sene mukaddem enseriyle mıhlı olan
kütüğü getirirler.
Böyle böyle (beher) kütüğü kırk müsafire satıp, ‘Kırk yaşında yaşlı kütüktür’ deyü
medh ederler vesselam(c.IV.278b).”
(Umayyad Tyrant) and Karun (the evil rich man) and Abu Jahil (Prophet’s opponent) and Abu Lahab (evil financier of Mecca) and Bel’am ibn Baur (Pharaoh’s
evil wizard)” on the Kadizadeli. Seeing this, the seller took heart and spoke up:
“My sultan, let this not harm my post.”
Now, the pasha became angry and said: “The plague is on the book! He has not
sullied your post; the goods of the sultan have been sullied – get lost before I rip
you to pieces.”
The pasha then ordered: “Bring me this man from Tire”
They caught the man from Tire and dragged him, kicking him, beating him, pummeling him like cotton wool, and presented him to the pasha.
“Man! What have you done to this book?”
The man answered: “That book? That is papist writing. I avoided the work of the
infidel and I have destroyed it.”
The pasha said: “What gives you the right to decide what the work of the infidel
is? However, I have the authority and I will show you what happens to those who
destroy property that was purchased from the sultan for 2,000 kuruş. Take him
down!”
Immediately the Janissaries took him “in the name of Allah” and handed him over
to the executioner. The executioner struck him with seventy knotted rods and
1,600 kuruş was taken from him and allocated to the state treasury. They gave
the seller ten kuruş and sent him on his way. Finally they put the poor Şehname
in the man’s hands and expelled him from the army. The poor man cursed the
sheikh who had said “Illustrations are haram” and went all the way to Diyarbakir. As he went the entire army said “This is just” and ridiculed the man, throwing
so many stones behind him as he went that they formed stone pavements.
Truly a strange spectacle to witness.” (vol. IV, p. 276b-277a)
Thus, after having read this text, I wonder how correct it is to say that the Ottoman’s forbade illustrations?
A Forty-Year Old Log
Let the name of the city, town and village remain untold…
“In a place with a mosque, a pasture and bountiful crops, there were three hundred houses with barns that belonged to the poor. They earned their money by
putting up people who were travelling through. However, these were stubborn
people. They would sell one log of wood forty times to a visitor; (they could do
this) because every night they would soak the log with water. The person who
purchased the log would buy ten akçe’s worth of kindling to light the log. However, one wise traveler bought this log. One day a wise man bought the log and
hammered a large nail into it. He then went on the Revan Campaign, and three
years passed before he came to the village again. The host brought him a log to
light; it was none other than the same log he had hammered a nail into three
years before.
Thus, (each) log would be sold to forty different guests, and this led to the expression “An old log of forty years.” (vol.IV.2278b)
70
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İZİNDE BİR ÖMÜR:
YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)
Nedret İŞLİ
A LIFETIME IN THE FOOTSTEPS OF
EVLİYA ÇELEBİ: YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)
Nedret İŞLİ
71
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İZİNDE BİR ÖMÜR: YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)/ A LIFETIME IN THE FOOTSTEPS OF EVLİYA ÇELEBİ: YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İZİNDE BİR ÖMÜR:YÜCEL DAĞLI
(1963 -2009)
A LIFETIME IN THE FOOTSTEPS OF EVLİYA ÇELEBİ: YÜCEL
DAĞLI (1963 – 2009)
Emin Nedret İşli
Emin Nedret İşli
2011Evliya Çelebi Yılı dolayısıyla bu yıl içinde Evliya Çelebi ile ilgili pek çok kültürel etkinlik gerçekleştirilecek. Şu ana kadar Evliya Çelebi hakkında pek çok makale yayımlandı bile. Bütün bu etkinlikler, yayınlar, araştırmalar uzun yıllar unuttuğumuz, sadece mizahi bazı bölümlerini örneklediğimiz, abartılı üslubundan alaylı bir ifade ile söz edegeldiğimiz Evliya Çelebi ve onun muhalled eseri Seyahatname hakkında olacak.
On the occasion of 2011, the Year of Evliya Çelebi, many cultural activities will be
held in commemoration of this author and his work. Many articles have already
been published about him. All these activities, publications and research will be
concerned with Evliya Çelebi and his timeless work, the Seyahatname. This is a
work that was forgotten for many years, except some humorous parts of the
work being referred to from time to time, and except the exaggerated style we
made fun of.
1611’de doğup 1684 yılında öldüğüne hükmedilen Evliya Çelebi’nin ünlü eseri
Seyahatname, Osmanlı İmparatorluğundaki aydınların da çok sonradan keşfet- Evliya Çelebi is assumed to be born in 1611 and died in 1684. His famous work,
tikleri bir eserdir. Ünlü tarihçi Hammer’in tathe Seyahatname, was discovered after a
nıtımıyla göz önüne çıkan Seyahatname Osvery long time, even by Ottoman intellectuGenç yaşta aramızdan ayrılan Yücel Dağlı ülkemizde ilk kez
manlı basınında ilk kez 1848 yılında Kahire’de
als. Published with an introduction by the
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin sansürsüz ve karşılaştırmalı
Bulak Matbaasında Müntehabat-ı Evliya Çeyayınını gerçekleştirmiştir.
famous historian Hammer, the Seyahatname
lebi adıyla basılmıştır.1896’da İkdam Gazefirst emerged from the Ottoman press in 1848,
Yücel Dağlı who died in his youth realized the uncensored
tesi sahibi Ahmed Cevdet Bey ve Necib Asım
edition critic of Evliya Çelebi’s Seyahatname first time in our
printed in Cairo by Bulak Printing House as
country.
Seyahatname’nin Pertev Paşa KütüphanesinMüntehabat-ı Evliya Çelebi. By referring to
deki yazması esas alınarak yayımlanmasına
the manuscript of the Seyahatname found
başlarlar. 1902’ye kadar ilk altı cilt basılabiin the collection of Pertev Pasha, the owner
lir. 1928 yılında Tarih Encümeni 7 ve 8. ciltof the newspaper İkdam, Ahmet Cevdet Bey
leri yayımlar. Harf Devriminden sonra, 1938
and Necib Asım, started to publish the work
yılında 9 ve 10. ciltler Milli Eğitim Bakanlığı
in 1897. Only the first six volumes could be
tarafından çıkarılır ve böylece farklı ciltlerle
published by 1902. In 1928 the Tarih EncüSeyahatname ilk olarak tamamlanmış olur.
meni (Council of History) published the 7th
Daha sonraki yıllarda Reşad Ekrem Koçu ( 5
and 8th volumes. After the alphabet reform,
cilt, 1943 – 1951 yılları arası), Mustafa Nithe 9th and 10th volumes were published by
hat Özön (3 cilt 1944 – 1945 yılları arası), Serthe Ministry of Education and thus the enver İskit (1 cilt, 1962), Zuhuri Danışman (16
tire Seyahatname was published for the first
cilt, 1969 – 1970), Nihal Atsız (2 cilt, 1971 –
time. Over the following years, by simplify1972 yılları arası), Tevfik Temel Kuran ve Neing, selecting several sections and summarizcati Aktaş (2 cilt, 1975 – 1976) gibi araştıring them, researchers such as Reşad Ekrem
macılar Seyahatname’yi kısmen sadeleştireKoçu (5 volumes, between 1943 and 1951),
rek, kısmen belli bölümlerini seçerek, kısmen
Mustafa Nihat Özön (3 volumes between
de özetleyerek yayımlarlar. 1970’li yıllardan
sonra Klaus Kreiser, Robert Dankoff, Martin
1944 and 1945), Server İskit (1 volume, in
van Bruinessen ve Hendrik Boeschoten gibi
1962), Zuhuri Danışman (16 volumes, beyabancı bilim adamları da Evliya Çelebi’nin
tween 1969 - 1970), Nihal Atsız (2 volumes,
bazı bölümleri üzerine bilimsel araştırmalar
between 1971 and 1972) Tevfik Temel Kuran
yaparlar ve bunları müstakil çalışmalar şekand Necati Aktaş (2 volumes, between 1975 linde neşrederler.
1976) have worked on the Seyahatname. After the 1970s, some foreign academics, such
1980’li yıllara kadar Türkiye’de yapılan bütün
as Klaus Kreiser, Robert Dankoff, Martin van
yayımlar bu büyük eserden ya seçmedir ya da
Yücel Dağlı
Bruinessen and Hendrik Boeschoten, carried
sansürlü ve kısaltılarak yapılmıştır. 1985 yılında Orhan Şaik Gökyay’ın talebesi olan Yücel Dağlı, hocasının Evliya Çelebi’nin bu out research on several parts of the Seyahatname and they published these as
büyük eserinin dilimize kazandırılmamış olmasına pek üzüldüğünü ve bunu çok- independent studies.
ça dile getirdiğine şahit olur.
All the publications made in Turkey before the 1980s consisted either of selecBu arada Orhan Şaik Gökyay hoca, Sinan Genim ve İ. Gündağ Kayaoğlu’nun teşvik tions from this great work or they were censored and abridged. In 1985 Yücel
ve ekonomik desteğiyle Seyahatname’nin 1. cildini o yılların teknolojisine göre Dağlı, a student of Orhan Şaik Gökyay, witnessed the great sorrow of his instructeyp kasetlerine okumuştur. Kültür heveslisi bir genç olarak bu ekibe Yücel Dağ- tor due to the fact that Evliya Çelebi’s great work was not transcribed into modlı da katılmıştır. Dağlı bu dönemi “1985’ten sonraki yıllarda, bilgisayar teknoloji- ern Turkish; he heard his instructor express this many times.
sinin yeni yeni oturmaya başladığı dönemde, Orhan Şaik Gökyay ile Gündağ Kayaoğlu arasında Evliya Çelebi çalışmalarının dizgisini yapan birisi olarak bu ekibe
katıldım.” diye ifade etmektedir.
With the encouragement and financial support of Sinan Genim and İ. Gündağ
Kayaoğlu, Orhan Şaik Gökyay recorded the first volume of the Seyahatname for
audio cassettes, in keeping with the technology of the time. Yücel Dağlı partici-
* Yazar
* Writer
72
“1994 yılında kaybettiğimiz Orhan Şaik Gökyay’dan sonra Seyahatname’nin yayını için birçok büyük yayınevi ile iki yıl boyunca yapılan görüşmeler sonucunda,
Enis Batur’un da büyük desteği ile bu eser nihayet Yapı Kredi Bankası Kültür ve Sanat Yayıncılık tarafından 1996 yılında yayınlandı” cümleleriyle, Seyahatname’nin
sansürsüz ve karşılaştırmalı ilk yayımının öyküsünü anlatan Dağlı, basım tarihinden son nefesine kadar bu muhteşem eserin mükemmel bir surette Türk diline
kazandırılmasının savaşını verdi; bu uğurda canla başla çalıştı.
Mütevazı, arkadaş canlısı, yardımlaşmacı bir ruha sahip olan Yücel Dağlı, Evliya
Çelebi Seyahatnamesi’nin sansürsüz, doğru, karşılaştırmalı metninin aynı ölçülerde düzgün 10 cilt olarak tamamlanması serüvenine katılanları da “Evliya Çelebi Seyahatname çalışmaları çekirdek ekibini oluşturan Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff’un yanısıra, Evangelia Balta, Halil İnalcık, İbrahim Sezin, İskender Pala, İsrafil Dağlı, Mehmet Rifat, Muhittin Eren, Mustafa Çiçekler,
Mustafa Genç, Mustafa Kaçalin, Nejat Göyünç, Nuri Yüce, Osman F. Sertkaya,
Sabri Koz, Şinasi Tekin, Zekeriya Kurşun ve adını sayamadığımız nice kıymetli insanların katkı ve destekleriyle gerçekleştirildi.” şeklinde sayar.
1963 yılında Sinop’ta doğan Yücel Dağlı Marmara Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü’sünde
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Birinci Cildindeki Yer ve Şahıs İsimleri İndeksi”
adlı tez çalışmasıyla 1994 yılında “Yüksek Lisans Eğitimi”ni tamamladı.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’nda
1987 - 1996 yılları arasında Bilgisayar Bölümü Şefliği yaptı. Osmanlı Arşivi Daire
Başkanlığı’nın hazırladığı birçok yayında görev aldı. 1996 yılından itibaren akademisyen olarak görev yapan Dağlı vefat ettiği sırada Marmara Üniversitesinde görev yapıyordu.
Son yıllarda Türk Dil Kurumu’nun (TDK) “Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü”,
“Elektronik Dil Yayıncılığı”, “Osmanlı Türkçesi Sözlüğü “ çalışma gruplarında üye
olarak görev almıştı.
12 Ağustos 2009 günü rahatsızlanarak aramızdan ayrılan Yücel Dağlı, 13 Ağustos 2009 günü Beşiktaş Karanfilköy Câmii’nde ikindi namazının ardından kalabalık bir cemaatle kılınan cenaze namazından sonra Eyüp Hasdal Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Evliya Çelebi Hakkındaki Çalışmaları:
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu - Dizini (1. Kitap), Haz.: Orhan Şaik
Gökyay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996, XXXII, 498 s. [Kitabın 321-498. sayfalarında, Yücel Dağlı’nın hazırladığı “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Birinci Cildindeki Yer ve Şahıs İsimleri İndeksi” başlıklı yüksek lisans tezinin genişletilmiş ve
gözden geçirilmiş biçimi “Dizin” bölümü olarak yer almaktadır.]
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (1. Kitap), Haz.:
Robert Dankoff - Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,
2006, LIV, 448 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (2. kitap) / Haz.:
Zekeriya Kurşun - S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999,
XXXII, 286 s. [2. bs. 2006].
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (3. Kitap), Haz.:
S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999, XL, 326 s. [2. bs.
2006].
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (4. Kitap), Haz.: Y.
Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001, XLVIII, 413 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (5. Kitap), Haz.: Y. Dağlı, S. A. Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001, XL, 372 s.
pated in this group of cultural enthusiasts as well. Dağlı tells us: “During the
years after 1985, when computer technology began to appear, I joined this team,
working with Orhan Şaik Gökyay and Gündağ Kayaoğlu, carrying out the typesetting of the works of Evliya Çelebi.”
Dağlı tells the story of the first comparative and unabridged publication of the
Seyahatname as follows: “ In 1996, after the death of Orhan Şaik Gökyay (1994),
following negotiations with many large publishing houses to publish the Seyahatname, the work was finally published by the “Yapı Kredi Bankası Kültür ve
Sanat Yayıncılık” (the Yapı Kredi Bank Publishing House of Culture and Arts), with
the great support of Enis Batur.” From the date of the first publication to the day
of his last breath, Dağlı fought to bring this magnificent piece into the Turkish
language in the best possible way; he put his heart and soul into this cause.
A man with a modest, friendly and humanitarian soul, Yücel Dağlı lists those who
participated in the journey to complete all ten volumes of the unabridged, accurate and comparative text of Evliya Çelebi’s Seyahatname as follows: “The study
of Evliya Çelebi’s Seyahatname was carried out with the support and contribution of Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman and Robert Dankoff; these three formed
the core, while Evangelia Balta, Halil İnalcık, İbrahim Sezin, İskender Pala, İsrafil
Dağlı, Mehmet Rifat, Muhittin Eren, Mustafa Çiçekler, Mustafa Genç, Mustafa
Kaçalin, Nejat Göyünç, Nuri Yüce, Osman F. Sertkaya, Sabri Koz, Şinasi Tekin,
Zekeriya Kurşun and many other important scholars also contributed.”
Yücel Dağlı was born in Sinop in 1963. He graduated from the Marmara University, Department of Turkish Language and Literature. In 1994 he completed his
graduate thesis entitled: “The Index of the Names of Places and People in the
First Volume of Evliya Çelebi’s Seyahatname” at the Social Sciences Institute of
Istanbul University.
Between 1987 and 1996 he worked as the head of the computer department
at the Ottoman Archives Office, the General Directorate of State Archives. He
was in charge of many publications that were prepared by the Ottoman Archives
Office. From 1996 on, Dağlı worked as an academic at the Marmara University
until he passed away.
In his last years Dağlı worked as a member of study groups for the Turkish Language Society’s “Main Dictionary of Scientific and Artistic Terms”, “Electronic
Language Publishing” and “Dictionary of Ottoman Turkish”.
Yücel Dağlı passed away on 12 August 2009, and he was buried on 13 August
2009, after his funeral service in which a large number of people participated
after the afternoon prayer at the Beşiktaş Karanfilköy Mosque.
Dağlı’s Studies on Evliya Çelebi:
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu - Dizini (1st Book) (Transcription
of Manuscript 304 in the Topkapı Palace Baghdad Collection), Prepared by Orhan
Şaik Gökyay, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 1996, XXXII, 498 p. [The extended
and revised version of Yücel Dağlı’s thesis, entitled “The Index of the Names of
Places and People in the First Volume of Evliya Çelebi’s Seyahatname” appears
as the index section of the book, between pages 321 and 498.]
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (1st Book) (Transcription of Manuscript 304 in the Topkapı Palace Baghdad Collection), Prepared
by Robert Dankoff - Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı, Yapı Kredi Publications,
Istanbul, 2006, LIV, 448 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (2nd Book) (Transcription of Manuscript 304 in the Topkapı Palace Baghdad Collection)/ Prepared
by Zekeriya Kurşun - S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul,
1999, XXXII, 286 p. [2nd edition, 2006].
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu (Transcription of Manu-
73
EVLİYA ÇELEBİ’NİN İZİNDE BİR ÖMÜR: YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)/ A LIFETIME IN THE FOOTSTEPS OF EVLİYA ÇELEBİ: YÜCEL DAĞLI (1963 - 2009)
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (6. Kitap), Haz. S. A. Kahraman, Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, XL, 365 s.
script 305 in the Topkapı Palace Baghdad Collection)- Dizini (3rd Book), Prepared
by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 1999, XL, 326 p.
[2nd edition, 2006].
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini
(7. Kitap), Haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003, XL, 395 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (4th Book) (Transcription of Manuscript 305 in the Topkapı Palace Baghdad Collection), Prepared
by Y. Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2001, XLVIII, 413 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (8.
Kitap), Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı - R. Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,
2003, XLVI, 417 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (5th Book) (Transcription of Manuscript 307 in the Topkapı Palace Baghdad Collection), Prepared
by Y. Dağlı, S. A. Kahraman, İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Publications, Istanbul,
2001, XL, 372 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462,
Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşi Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli
Transkripsiyonu - Dizini (9. cilt), Haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff, Yapı
Kredi Yayınları, İstanbul, XL, 498 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul
Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 5973, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli
Transkripsiyonu - Dizini (10. cilt), Haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff, LXXX, 633 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (6th
Book) (Transcription of Manuscript 1457 in the Topkapı Palace Erevan Collection), Prepared by S. A. Kahraman, Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul,
2002, XL, 365 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi
Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (7th Book)
(Transcription of Manuscript 308 in the Topkapı Palace
Baghdad Collection), Haz.: Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R.
Dankoff, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2003, XL, 395 p.
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi
Seyahatnâmesi: İstanbul (1. Cit, 1. Kitap), S. A. Kahraman
- Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003, XXV, 386 s.
[5. bs. 2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi
Seyhatnâmesi: İstanbul (1. Cilt, 2. Kitap), Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003, XXV,
387-765 s. [5. bs. 2008].
(Soldan sağa / from left to right) Yücel Dağlı,
Nedret İşli, Heath Lowry, Fahri Aral
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa, Bolu,
Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit (2. Cilt, 1. Kitap), Haz.: Y.
Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, XXX, 327 s. [2. bs.
2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa, Bolu,
Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit (2. Cilt, 2. Kitap), Haz.: Y.
Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005,
XVI, 329-675 s. [2. bs. 2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya - Kayseri - Antakya - Şam - Urfa - Maraş - Sivas - Gazze - Sofya - Edirne (3. Cilt, 1. Kitap),
Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006, XXXVIII, 398
s. [2. bs. 2010].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya - Kayseri - Antakya - Şam - Urfa - Maraş - Sivas - Gazze - Sofya - Edirne (3. Cilt, 2. Kitap),
Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006, XXI, 399-771
s. [2. bs. 2010].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van (4. Cilt, 1. Kitap), Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, XVI, 442 s.
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra - Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van (4. Cilt,
2. Kitap), Haz.: S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, XVI,
443-918 s.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi
Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini (8th Book)
(Transcription of Manuscript 308 in the Topkapı Palace
Baghdad Collection), Prepared by S. A. Kahraman - Y.
Dağlı - R. Dankoff, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2003,
XLVI, 417 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı
Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462,
Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli Transkripsiyonu - Dizini (9th volume) (Transcription of Manuscript 306 in the
Topkapı Palace Baghdad Collection, Manuscript 462 in Süleymaniye Library,
Pertev Pasha Collection, Manuscript 452 in Süleymaniye Library, Hacı Beşir Ağa
Collection) Prepared by Y. Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff, Yapı Kredi Publications, Istanbul, XL, 498 p.
Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul
Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 5973, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev
Paşa 462, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların
Mukayeseli Transkripsiyonu - Dizini (10th volume) (Comparative Transcription of
Manuscript 5973 of the Istanbul University Library, Turkish Manuscripts Collection, Manuscript 462 of the Süleymaniye Library, Pertev Paşa Collection, Manuscript 452 of the Süleymaniye Library, Hacı Beşir Ağa Collection) Prepared by Y.
Dağlı - S. A. Kahraman - R. Dankoff, LXXX, 633 p.
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul (Volume I, Book I), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications,
Istanbul, 2003, XXV, 386 p. [5th edition, 2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul (Volume I, Book II), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications,
Istanbul, 2003, XXV, 387-765 p. [5th edition, 2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa, Bolu,
Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit (Volume II, Book I), Prepared by Y. Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2005, XXX,
327 p. [2nd edition, 2008].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa, Bolu,
Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit (Volume 2, Book 2), Prepared by Y. Dağlı - S. A. Kahraman, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2005,
XVI, 329-675 p. [2nd edition, 2008].
74
Makaleleri:
“Evliya Çelebi’de Edirne”, Edirne: Serhattaki Payitaht, Haz.: Emin Nedret İşli - M.
Sabri Koz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1998, s. 105-149
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Haz.:
Kemal Çiçek - Abdullah Saydam - Kenan İnan - Hikmet Öksüz, Trabzon Belediyesi
Yayınları, Trabzon, 1999, s. 287-302.
“Evliya Çelebi Hayatı ve Seyahatnâmesi”, Osmanlı, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul, 2000, s. 344-354.
“Evliya Çelebi’de Adana”, Efsaneneden Tarihe Tarihten Bugüne. Adana: Köprü Başı,
Haz.: Erman Artun - M. Sabri Koz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000, s. 274-287.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Rodos”, Evliya Çelebi ve Seyahatname, Yay.
Haz.: Nuran Tezcan - Kadir Atlansoy, Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, Gazimağusa, 2002, s. 65-97.
“Beyoğlulu Seyyah Evliya Çelebi’nin Eserinde Galata”, Geçmişten Günümüze Beyoğlu, (Seyit Ali Kahraman ile), Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma
Vakfı (TAÇ Vakfı) Yayınları, İstanbul, 2004, s. 721-744.
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya - Kayseri
- Antakya - Şam - Urfa - Maraş - Sivas - Gazze - Sofya - Edirne (Volume 3, Book
I), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2006,
XXXVIII, 398 p. [2nd edition, 2010].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya - Kayseri
- Antakya - Şam - Urfa - Maraş - Sivas - Gazze - Sofya - Edirne (Volume 3, Book
2), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2006,
XXI, 399-771 p. [2nd edition, 2010].
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra
- Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van (Volume 4,
Book I), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul,
2010, XVI, 442 p.
Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad - Basra
- Bitlis - Diyarbakır - Isfahan - Malatya - Mardin - Musul - Tebriz - Van (Volume 4,
Book 2), Prepared by S. A. Kahraman - Y. Dağlı, Yapı Kredi Publications, Istanbul,
2010, XVI, 443-918 p.
Articles written by Yücel Dağlı
“Evliya Çelebi’de Edirne”, Edirne: Serhattaki Payitaht, Prepared by Emin Nedret
İşli - M. Sabri Koz, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 1998, pp. 105-149
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Prepared by Kemal Çiçek - Abdullah Saydam - Kenan İnan - Hikmet Öksüz, Trabzon
Municipality Publications, Trabzon, 1999, pp. 287-302.
“Evliya Çelebi Hayatı ve Seyahatnâmesi”, Osmanlı, vol. 8, Yeni Türkiye (New Turkey) Publications, Istanbul, 2000, pp. 344-354.
Evliya Çelebi Seyahatname’sinin çeşitli baskıları/Various editions of Evliya Çelebi’s Seyahatname
“Evliya Çelebi’de Adana”, Efsaneden Tarihe Tarihten Bugüne. Adana: Köprü Başı,
Prepared by Erman Artun - M. Sabri Koz, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2000,
pp. 274-287.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kedi”, Toplumsal Tarih, S. 112, İstanbul, Mart
2004, s. 78-81.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Rodos”, Evliya Çelebi ve Seyahatname, Prepared for publication by Nuran Tezcan - Kadir Atlansoy, Eastern Mediterranean
University Publications, Gazimağusa, 2002, pp. 65-97.
“Evliya Çelebi’yi Sansürsüz Yayımlamak”, İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı.
Anılar, Ed.: Oktay Belli - Yücel Dağlı - M. Sinan Genim, Türkiye Anıt Çevre Turizm
Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ Vakfı) Yayınları, İstanbul, 2005, s. 82-83.
“Beyoğlulu Seyyah Evliya Çelebi’nin Eserinde Galata”, Geçmişten Günümüze
Beyoğlu, (with Seyit Ali Kahraman), Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ Foundation) Publications, Istanbul, 2004, pp. 721-744.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Ders Kitaplarına”, Edebiyat, Edebiyat Öğretimi ve Deyişbilim Yazıları, C. 2, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi,
Uluslararası V. Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu, İstanbul 2006, s. 135-144.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kedi”, Toplumsal Tarih, No. 112, Istanbul,
March 2004, pp. 78-81.
“Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Şehnâme”, Sanat Dünyamız, S. 107, Yaz 2008,
s. 4-9.
“Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’ndeki İstanbul Esnaf Alayı”, Çağının Sıradışı Yazarı: Evliyâ Çelebi, Haz.: Nuran Tezcan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2009, s. 91108 [Çağının Sıradışı Yazarı ve Eseri: Uluslararası Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâme
Sempozyumu’nda (Bilkent Üniversitesi, Ankara, 3-5 Nisan 2008) sunulan bildiri].
Türk şaheserleri arasında kabul ettiğimiz ve 2011 yılında üzerinde pek çok kafa
yoracağımız, toplantılar düzenleyip çalıştaylar yapacağımız, kitaplar çıkarıp, makaleler yazacağımız; velhasıl kültürel pek çok etkinlikte bulunacağımız Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin son on beş yıl içinde ortaya çıkmasında, bilinir kılınmasında, gündemde kalmasında en büyük faktör, sevgili ve merhum Yücel Dağlı’dır.
Bütün etkinliklerde onun anılması, unutulmaması gerekir. Zaten kadirbilirlik de
bu demektir.
“Evliya Çelebi’yi Sansürsüz Yayımlamak”, İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı.
Anılar, Ed.: Oktay Belli - Yücel Dağlı - M. Sinan Genim, Türkiye Anıt Çevre Turizm
Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ Foundation) Publications, Istanbul, 2005, p. 82-83.
“Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden Ders Kitaplarına”, Edebiyat, Edebiyat
Öğretimi ve Deyişbilim Yazıları, vol. 2, Marmara University Ataturk Faculty of
Education, 5th International Symposium of Language Literature and Phraseology , Istanbul 2006, pp. 135-144.
“Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Şehnâme”, Sanat Dünyamız, No. 107, Summer
2008, pp. 4-9.
“Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’ndeki İstanbul Esnaf Alayı”, Çağının Sıradışı Yazarı:
Evliyâ Çelebi, Haz.: Nuran Tezcan, Yapı Kredi Publications, Istanbul, 2009, pp.
91-108 [Presented as part of An Extraordinary Writer of his Time and his Works:
International Symposium on Evliya Çelebi and the Seyahatname (Bilkent University, Ankara, April, 3-5 2008)].
Yücel Dağlı, a man who was not only an important scholar, but also someone
dear to us, was the main factor behind Evliya Çelebi’s Seyahatname coming to
the fore in recent years; in the last fifteen years he helped to bring this work to
international attention. Throughout 2011 we will discuss, carry out meetings,
organize workshops and, in short, conduct a series of cultural activities on this
work that has become accepted as a Turkish masterpiece. Yücel Dağlı should be
remembered in all these activities, never to be forgotten. After all, merely appreciating what he has done makes this necessary.
75
SFRANCİS’İN GERÇEK ESERİNE GÖRE
XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL
Levent KAYAPINAR
İSTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE
15th CENTURY ACCORDING TO THE
ORIGINAL WORK BY SFRANCIS
Levent KAYAPINAR
SFRANCİS’İN GERÇEK ESERİNE GÖRE XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL / ISTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 15th CENTURY ACCORDING TO THE ORIGINAL WORK BY SFRANCIS
SFRANCİS’İN GERÇEK ESERİNE GÖRE
XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL
ISTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 15th CENTURY
ACCORDING TO THE ORIGINAL WORK BY SFRANCIS
Doç. Dr. Levent KAYAPINAR*
Asist. Prof. Levent KAYAPINAR
28 Temmuz 1402 tarihinde Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid, Ankara Çubuk Ovasında Timur’a yenildiği zaman İstanbul, 1394’ten beri 8 yıldır Osmanlı kuşatması altındaydı. Bizans İmparatoru II. Manuil Paleologos, Türklerin eline geçmesi an
meselesi olan İstanbul’dan 10 Aralık 1399 tarihinde ayrılmıştı ve güya Batıdan
yardım talep etmek için Avrupa’ya gitmişti. Bayezid’in Timur’a yenilgisi Bizans
İmparatorluğuna yarım yüzyıl daha yaşama imkânı sundu.
Constantinople had been under siege by the Ottoman State for 8 years, when
Ottoman Sultan Yildirim Bayezid was defeated by Tamerlane in Çubuk Valley,
Centr. Anatolia on 28 July, 1402. The Byzantine Emperor, Manuel II Palaiologos,
left Istanbul on December 10, 1399, when it was only a matter of time before
the Turks took control of Constantinople; he set out for Europe to request help
from the East. However, Tamerlane’s victory over Bayezid enabled the Byzantine
Empire to survive for half a century more.
Bu yarım yüzyıl içinde Bizans İmparatorluğunu 9 Haziran 1403’de Avrupa’dan
İstanbul’a dönen II. Manuil Paleologos ve onun oğulları VIII. İoannis Paleologos
ile XI. Konstantinos Paleologos yönetti. Sfrancis, bu son üç imparatora da hizmet
etti ve onların sırlarını paylaştı.
During the next half a century Manuel II Palaiologos, having returned to Constantinople from Europe on June 9, 1403, ruled the Byzantine Empire, followed by his
sons Ioannis VIII Palaiologos and Constantinos XI Palaiologos. Yorgios Sfrancis
served with all these three emperors and shared their secrets. He was the sole
Byzantine historian in the city during the conquest of Constantinople. He provides
us with information not only about political events, but also about some places
and social events in Constantinople during the first half of the 15th century.
İstanbul’un fethi sırasında şehirde bulunan tek Bizanslı tarihçi Yorgios Sfrancis’ti.
Sfrancis, sadece siyasi olaylar hakkında değil, XV. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da
bulunan bazı mekânlar ve sosyal olaylar hakkında da bilgi verir. Bu mekânlar içinde İstanbul’da yer alan manastırlar başta gelir. Söz konusu manastırlar arasında
imparatorluk ailesinin mensuplarının ölümlerinden sonra gömüldükleri ve her First and foremost, among the places in the city that Sfrancis relates to us were
şeyin yaratıcısı (Pantokrator) Tanrı İsa adına inşa edilmiş olan Pantokrator Ma- the monasteries. Among these, the Pantocrator Monastery, where the deceased
nastırı başta gelir. Günümüzde Zeyrek Camii olarak da bilinen yapı aslında fark- members of the imperial family were buried, an institution that had been conlı dönemlerde yapılan üç bölümden oluşmaktadır. Birbirine çok yakın olan iki ki- structed in the name of the “Almighty” (Pantocrator) Jesus, takes pride of place.
lise ve bunları birbirine bağlayan bölümden
This structure, today known as the Zeyrek
müteşekkil yapıya ilk olarak XII. yüzyılın biMosque, actually consisted of three sections
Sfrancis’in yazdıklarından XV. yüzyıldaki Bizans’ın Osmanlı ve Larinci yarısında (1118-1124) Macar kralı Laszbuilt over different periods. The construction
tin dünyası arasında sıkıştığına ve varlığını sürdürebilmesinin tek
lo (Ladislas)’nun kızı ve Bizans İmparatoru II.
of the structure, which included two churches
yolunun bu iki güç dengesi arasında muvazene politikasına bağlı
Komninos’un eşi olan İrene tarafından yaptıand a section connecting them, was begun in
olduğuna inandığını görüyoruz.
rılan ve “evrenin hakimi Pantrokrator İsa”ya
the first half of the 12th century (1118-1124)
We see by the writings of Sfrancis, that the 15th century Byzantisunulan kilisenin inşa edilmesiyle başlanır.
by Irini (Irene), the daughter of the Hungarum was stuck between the Ottoman and Latin world and it was
Bu ilk kilise kısmen kubbeli bir yapı üzerinian king Laszlo and the wife of the Byzantine
believed that the only way for it to survive depended on adopting
de bulunan kapalı haç planlı bugünkü Güney
Emperor Ioannes Komnenos II; she dedicated
a policy of stability between these two powers.
kilisesidir. Bu kiliseden sonra manastırın yathe construction of the church to “the absopımına İmparatoriçe İrene’nin ölümünden
lute ruler of the universe: Jesus”. Part of this
sonra da devam edilmiştir. Pantokrator Kilisesi’nin Kuzeyine daha küçük fakat first church makes up the South Church today; it was built with a dome and in the
form of a cross. Once this church had been completed after the death of Empress
aynı tipte ve Teotokos’a adanan bir kilise daha inşa edilir.
Irini, the construction of the monastery continued. To the north of the Pantocra1136 yılında ise bu iki kilise arasına imparatorluk mezarı olarak iki kubbesi olan
tor Church, a smaller but similar church was constructed and dedicated to the
ve baş melek Mihail’e adanan bir mozole daha yapılır ve böylece Ayasofya ve On
“Theotokos” (“Birthgiver of God” = Virgin Mary)
iki Havariler Manastırlarından sonra en büyük anıtsal ibadet yeri olarak bilinen
Pantokrator Manastırı ortaya çıkar. Ayrıca daha sonra inşa edilen rahipler için In 1136, a mausoleum with two domes, in which emperors were to be buried, was
konut, hastane, tıp okulu, eczane, yaşlılar yurdu ve hamam gibi yapılarla birlik- built in the name of Archangel Michael; thus, the largest monumental monastery
te komplekse dönüşür. İmparatoriçe İrene (ö. 1124) ve II. İoannis (ö. 1243) dışın- after Hagia Sophia and the Twelve Apostles Church, the Pantocrator Monastery,
da Komninos ailesinden İrene/Bertha Sulzbach (ö. 1158), I. Manuil (ö. 1180) gibi came into being. In addition, this structure later became a complex that included
houses, a hospital, a medical school, a pharmacy, a rest home and a bath for the
önemli kişiler de buraya gömülmüştür.
monks. In addition to Empress Irini (d. 1124) and Ioannis II Comnenos (d. 1243),
1204 yılında meydana gelen ve 1261 yılına kadar devam eden Latin hakimiyeti other important personages from the Komnenos family, such as Irini (Bertha of
döneminde yapı tahrifata maruz kalır. 1261 yılından itibaren Ortodokslar tarafın- Sulzbach - d.1158) and Manuel I (d.1180) are buried here.
dan yeniden manastır olarak kullanılmaya başlar. İstanbul’un fethine kadar geDuring the Latin Invasion, between 1204 and 1261, the building was altered
çen dönemde manastır imparatorluk ailesinin mezar yeri olarak işlev görür. Busomewhat. From 1261 on, it once again began to be used as a monastery by the
nun yanı sıra XV. yüzyılda kilisenin politikalarının belirlenmesinde önemli rol oy- Orthodox Christians. Until the conquest of Constantinople, the monastery funcnar. Fetihten sonra camiye dönüştürülen manastırın yerinde bir de medrese ku- tioned as a mausoleum for the imperial family. In addition, in the 15th century
rulur. Müderris olarak da Zeyrek Molla Efendi atanır. Bundan dolayı manastır ar- this structure played an important role in the determination of church policy.
tık Zeyrek Camii olarak adlandırılır. Ancak Fatih Camiindeki medreselerin yapımı
bittikten sonra yapının medrese olarak kullanılan kısmı kapanır ve sadece küçük After the conquest of Constantinople, the church was converted into a mosque
and a madrasa was built at the location of the monastery. Zeyrek Molla Efendi
bir kısmı camii olarak kullanılmaya devam eder.1
was appointed as the Muderris (Professor) here. This is, why the monastery was
Yorgios Sfrancis, muhteşem olarak nitelendirdiği Pantokrator manastırına 21 known as Zeyrek Mosque from that time on. When the construction of the MaTemmuz 1425 yılında İmparator II. Manuil Paleologos, 4 Mart 1429’da ölen drasas in Fatih Mosque was completed, the madrasa here was closed and it was
II. Manuil Paleologos’un üçüncü oğlu olan Selanik Despotu Andronikos, İmpa- then used as a small mosque.1
* Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
78
Abant İzzet Baysal University, Faculty of Science and Letters, Department of History
rator VIII. İoannis Paleologos’un 17 Aralık 1439 yılında ölen eşi Trabzonlu İmparatoriçe Maria, VII. İoannis Paleologos ile evlenmiş olan Midilli adasının hakimi II. Francesco Gattilusio’nun kızı Evgenia, Haziran 1448 yılında ölen II. Manuil Paleologos’un ikinci oğlu olan Teodoros Paleologos, 31 Ekim 1448 yılında ölen İmparator VIII. İoannis Paleologos, 23 Mart 1450 yılında ölen II. Manuil Paleologos’un eşi Sırp Despotu Konstantinos Dragas’ın kızı ve son Bizans İmparatoru Konstantinos Paleologos’un annesi Eleni Dragas’ın gömüldüklerini kaydeder. Bu verilen bilgilerden Pantokrator Manastırının Paleologos hanedanının en
önemli mezarlığı olduğu anlaşılmaktadır. İstanbul’da Pantokrator Manastırının
yanı sıra Sfrancis, Harsianitu Manastırından da bahseder. Bu manastır XIV. yüzyılın ikinci yarısında İmparator İoannis Kantakuzinos taraftarı olan İoannis Harsianitis tarafından Meryem adına İstanbul’da inşa edilmiştir. Yeri tam olarak bilinmemekle birlikte şehrin surlarla çevrili kısmında yer aldığı tahmin edilmektedir.
İoannnis Kantakuzinos, hrisovullo (altın mühürlü ferman) bahşettiği bu manastırda imparatorluğu sona
erdikten sonra inzivaya çekilmiş ve keşiş İosef adıyla
ömrünün kalan bölümünün büyük bir kısmını burada
geçirmiştir. Bu manastırda 1450-1453 yılları arasında daha sonra patriklik yapacak olan Gennadios Skolarios da kalır.2
XV. yüzyılda varlığı bilinen ve Sfrancis’in eserinde
geçen diğer bir manastır Livos Manastırıdır. Sfrancis bu manastırdan, Ağustos 1417 yılında vebadan
ölen VIII. İoannis Paleologos’un imparator olmadan
önce evlendiği Moskova Dükü I. Basil’in kızı olan ilk
eşi Anna’nın defnedilmesi olayında bahseder. Batı
dillerinde Lips, Yunancada Livos olarak telaffuz edilen bu manastır ve kilise günümüzde Fenari İsa Camii
olarak adlandırılmaktadır. Bizans kaynaklarında Likos
diye adlandırılan Yenibahçe vadisinde bugünkü Fatih
ile Çapa semtleri arasında Vatan caddesinin kenarında kurulmuştur. Kurucusu, İmparator VI. Leon ve VII.
Konstantinos zamanında donanma komutanı olan
Konstantinos Lips’dir. Manastır adını da kurucusundan almaktadır. 907 yılında imparatorun da katılımıyla açılan manastır ve kilise Hz. Meryem’e sunulmuştur. 1204-1261 tarihleri arasındaki Latin işgali sırasında ihmale uğrayan manastır, 1282 yılında ölen İmparator Mihail Paleologos’un karısı İmparatoriçe Teodora tarafından manastıra bitişik olarak inşa edilen ikinci bir kiliseyle ihya edilmiş
ve manastır tekrar eski önemini kazanmıştır. Buraya imparatoriçenin annesi, kızı
Evdokia, oğlu Konstantinos ve kendisinden başka VIII. İoannis Paleologos’un Rus
asıllı karısı Anna da gömülmüştür. İstanbul’un fethine kadar kullanılan manastır
ve kilisesi daha sonra boş kalmış ve II. Bayezid döneminde Fenarizade’lerden Kazasker Alaeddin Ali Efendi tarafından kilisesi mescide, manastır da zaviyeye dönüştürülmüştür. XVII. yüzyılın sonlarında tekkeye çevrilen manastırın hücreleri
(odaları) mescidin imamı Şeyh İsa el-Mahvi tarafından Halveti zaviyesi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Böylece bu bina Fenari İsa olarak anılmıştır.4
Sfrancis’in eserinde söz ettiği diğer bir manastır ise Perivleptos Manastırıdır. Bu
manastırdan daha çok bulaşıcı hastalıklardan korunmak amacıyla merkezin dışında vakit geçirilen bir yer olarak bahsedilir. İçinde bulunan bir ayazma nedeni ile Türkçe Sulu Manastır, Ermenice Surp Kevork olarak adlandırılan bu manastır, Samatya semtinde XI. yüzyılda İmparator III. Romanos Argiros (1028-1034)
tarafından; varlığı V. yüzyıldan beri bilinen Stefanos Kilisesi’nin yayında bulunan
su kaynağının üzerine, büyük arazisi ile birlikte masraftan kaçınılmaksızın 10301034 yılları arasında inşa edilmiştir. 1080’li yıllarda İmparator III. Nikiforos Botaniates (1078-1081) manastırı büyütür. Adı geçen her iki imparator da ölümlerinden sonra bu manastıra gömülürler. XI. ve XII. yüzyıllarda adı dinsel Bogomil hareketine karışan kilise 1143’ten sonra Rum rahipler tarafından işgal edilir. Ancak
1204’teki IV. Haçlı Seferinin ardından, 1206 yılından itibaren Venedikli Benedik
Yorgios Sfrancis records that Emperor Manuel II Palaiologos (died 21 July 1425
in Salonika); Lord Andronikos, the third son of Manuel II Palaiologos, (d. 4 March
1429); Empress Maria from Trebizond, the wife of Emperor Ioannis VIII Palaiologos (d. 17 December 1439); Empress Maria from Trebizond, the daughter of Francesco II Gattilusio, also the owner of Lesbos Island; Evgenia, the wife of Ioannis
VII Palaiologos, Manuel II Palaiologos’ second son Theodoros Palaiologos (d. June
1448), Emperor Ioannis VIII Palaiologos (d. 31 October 1448), Eleni Dragas, who
was the daughter of the Serbian lord Constantinos Dragas, the wife of Manuel
II Palaiologos and the mother of the last Byzantium emperor, and Constantinos
Palaiologos, who died on March 23, 1450 were all buried in the magnificent Pantocrator Monastery. From this information, it can be understood that the Pantocrator Monastery was the most important cemetery for the Palaiologos dynasty.
Sfrancis also describes the Harsianitu Monastery. This
monastery was built in the name of the Virgin Mary in
Constantinople in the second half of the 14th century
by Ioannis Harsianitis, a courtier of Emperor Ioannis
Kantakuzenos. Its exact location is not known, it is
thought to have been within the city walls. Ioannis
Kantakuzenos retired to seclusion in this monastery,
upon which he had bestowed a Chrisovoullo (decree
with the golden seal). After retiring from the post of
emperor; he spent most of his life here as Priest Iosef.
Gennadios Scholarios, the patriarch between 1450
and 1453, also was affiliated with this monastery.3
Another monastery mentioned in Sfrancis’ work is
the Livos Monastery. Sfrancis tells about the burial
of Anna, the daughter of the duke of Moscow, Basil
I, and the wife of Ioannis VIII Palaiologos; she died of
plague in August 1417. Anna and Ioannis VIII Palaiologos were married before the latter became emperor.
This monastery, known as Lips in Western languages
and Livos in Greek, and the adjacent church are today known as the Fenari Isa Mosque. The structure
was erected in the Yenibahçe Valley, known as the
Lykos Valley in Byzantine records, on what is today
the Vatan Avenue, between the districts of Fatih and
Çapa. The founder was Constantinos Lips, a naval
commander in the era of Emperor Leon VI and Constantinos VII. In 907, the monastery was opened in honor of the emperor and was
dedicated to Virgin Mary.
During the Latin Invasion, between 1204 and 1261, the monastery fell into neglect, but with a second church being built near the monastery by Empress Theodora, the wife of Emperor Michael Palaiologos, the monastery once again gained
importance. The empress’ mother, her daughter Evdokia, her son Constantinos
and the empress herself are buried here; in addition, the Russian wife of Ioannis
VIII Palaiologos, Anna, as mentioned above, is also buried here. The monastery
and the church were used until the conquest of Istanbul and then they lay idle for
a while until the era of Bayezid II, when the church was converted into a masjid by
Kazasker Alaeddin Ali Efendi from Fenarizade and the monastery into a Zaviye (a
Dervish convent). At the end of the 17th century, the monastery were used as a
Halwati (Sufi order) convent by Sheikh Isa el-Mahvi, the imam of the masjid. After
this date the monastery was known as the Fenari Isa Mosque.4
Another monastery mentioned in Sfrancis’ work is the Perivleptos Monastery.
This monastery is mentioned as a place where people would go to avoid the infectious diseases that raged through the city. As there is a holy spring inside
the structure it was known as the Sulu (Water) Monastery in Turkish and the
Surp Kevork (St. George) in Armenian. The Perivleptos Monastery was built by
Emperor Romanos III Argyros (1028-1034) in 11th century in a place, which is
today’s Samatya, over the spring that was next to the Stephanos Church; this
79
SFRANCİS’İN GERÇEK ESERİNE GÖRE XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL / ISTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 15th CENTURY ACCORDING TO THE ORIGINAL WORK BY SFRANCIS
tarikatına mensup rahipler tarafından kullanılmaya başlar. İstanbul’un 1261 yılında Rumlar tarafından Latinlerin elinden alınmasından sonra İmparator Mihail Paleologos (1261-1282) tarafından onarılır; eşi ve oğlu ile birlikte olarak onun
mozaik resmi 1782 yılına kadar burada kalır. 1402 yılında yapı yıldırım ve yangın
nedeni ile zarar görür. 1403 yılında seyyah Clavijo tarafından tasvir edilir. XIV.
yüzyılda pek çok ünlü dinî ve dünyevî kişiliklerin bu manastırda inzivaya çekildikleri görülür. Sfrancis’in burada bahsettiği II. Manuil’in veba nedeni ile bu manastıra gelmesi olayının bir benzerinin, II. Murad’ın İstanbul’u kuşatması nedeni ile
tekrarlandığı; diğer son dönem Bizans kaynağı olan Dukas’ın eserinde anlatılır.
İstanbul’un fethinden sonra camiye çevrilmeyen yapı II. Mehmed tarafından Ermenilere verilir ve bina 1643-1644 yılına kadar Ermeni patrikliği olarak kullanılır.
1722 yılında Ermeni usta Meldon tarafından yenilenen bina 1782 yangınında büyük zarar görür ve 1804 yılında yeniden inşa edilir. 1866-1887 yılları arasında da
yeniden inşa edilerek bugünkü halini alır.5
Sfrancis, eserinde Sklerena Manastırından da bahseder. Sklirena= Σκλήραινα ailesi Bizans’ta Ermeni kökenli aristokrat ailelerden birisidir. İmparator IX. Konstantinos Monomahos’ın (1042-1055) Maria Sklerena isminde bir metresi vardı. İmparator üzerinde oldukça etkin olan bu kadın 1045 yılında öldü. IX. Konstantin, Maria Sklerena’nın yaşadığı evin yakınında, Langada’da onun anısına Aziz
~
Yorgios olarak da bilinen bir manastır inşa etti.6 Bu manastır Μονή τοU ‘Aγίου
~ Μαγγάνων ya da Μονή Μαγγάνων μάρτυρος Γεωργίου= Moni tu
Γεωργίου των
Agiu Yorgiu ton Manganon veya Moni Manganon Martiros Yeorgiu olarak isimlendirilir. IV. Haçlı Seferinden sonra 1207 yılından itibaren Latin din adamlarının
ilgisini çeken manastır 1244 yılında Papa IV. Innocentius’un (1243-1254) emrine
verilir. 1261 yılından sonra tekrar Bizans hakimiyetine geçen manastırda 1279 yılında imparator VIII. Mihail Paleologos (1259-1282) ile patrik XI. İoannis Bekkos
(1275-1282) arasındaki toplantı gerçekleştirilir. 1327 yılında patrik İsaias (13231332) bu manastırda hapsolunur. 1354 yılından sonra gasıp İmparator VI. İoannis Kantakuzinos burada inzivaya çekilir. XIV. yüzyılın başından itibaren manastır,
büyük kütüphanesinin yanı sıra kutsal eşyaları ile de ünlenir. 1403 yılında seyyah
Clavijo’nun tanımlamasına göre manastır zengin mermer işçiliği ve mozaiklerle
süslüdür.7 Birçok binayı kapsayan manastırın bahçeleri de vardır. Manastır VIII.
İoannis Paleologos (1425-1448) döneminde tamir edilir. İstanbul’un fethinden
sonra manastırın yönetimi dervişlerin eline geçer. Daha sonra Saray-ı Amire’nin
alanına dahil olur ve taş ocağı olarak kullanılır. 1871 yılında demiryolu döşenirken manastırın temelleri tamamen ortadan kalkar.8
Sfrancis, eserinde Vlaherna’daki Hz. Meryem’in adını taşıyan manastırın yanı
sıra, günümüzde Sekbanbaşı İbrahim Ağa Mescidi olarak isimlendirilen ibadet-
spring was known to have existed since the fifth century. The monastery was
constructed, with no expense spared, between 1030 and 1034. In the 1080s, Emperor Nikephoros III Botaneiates (1078-1081) expanded the monastery. Both of
the emperors mentioned above were buried here after their deaths.
In the 11th and 12th centuries, this monastery became involved in the religious
Bogomilism movement and after 1143 was seized by Greek priests. But after the
fourth crusade, in 1204, from 1206 it was used by Venetian Benedictine priests.
Once Constantinople was retaken from the Latins by the Greeks in 1261, Emperor
Michael Palaiologos (1261-1282) repaired the church; a mosaic of himself, his
wife and son could be seen here until 1782. In 1402, the structure was damaged
by lightning and fire. In 1403, it was depicted in a painting by the traveler Clavijo.
In the 14th century, many important religious and secular persons retreated to
this monastery. In Sfrancis’ work there is a note that Manuel II came to the monastery to escape the plague that was raging through the city; a similar event can
be found during Murat II’s siege of Constantinople, mentioned in another Byzantine work by Dukas. After the conquest of Constantinople, the monastery was not
converted into a mosque, but rather given to the Armenians by Mehmed II; until
1643-44 the building was used by the Armenian patriarchate. In 1722, the building was renovated by Meldon, but was greatly damaged in 1782 by fire; it was
rebuilt in 1804. Renovated once again between 1866 and 1887, the monastery
took the final form we see today.5
Sfrancis also mentions the Sklerena Monastery in his work. The Sklerena (Σκλήραινα) family was an aristocratic family of Armenian origin living in the Byzantine Empire. Emperor Constantinos IX Monomakhos (1042-1055) had a mistress
called Maria Sklerena. This woman, who had a major influence on the emperor,
passed away in 1045. Constantine IX built the Hagia Yorgios (St. George) Monastery in Maria Sklerena’s memory, near her house in Langada.6 This monastery
~
~ Μαγγάνων or Μονή Μαγγάνων
was known as Μονή τοU ‘Aγίου Γεωργίου των
μάρτυρος Γεωργίου (Moni tu Agiu Yorgiu ton Manganon or Moni Manganon
Martiros Yeorgiu). From the fourth crusade in 1207, the monastery began to attract the attention of Catholic clerics, and fell under the control of Pope Innocentius IV (1243-1254) in 1244. In 1279 a meeting between Emperor Michael
VIII Palaiologos (1259-1282) and Patriarch Ioannis VI Bekkos (1275-1282) was
held in the monastery that had once again went back under control of Byzantium. In 1327, Patriarch Isaias (1323-1332) was held captive in this monastery.
After 1354, the usurper emperor Ioannis VI Kantakuzenos secluded himself here.
From the beginning of the 14th century, this monastery was renowned not only
for its massive library, but also for the sacred items held here. According to the
hane olması kuvvetle muhtemel olan Kira Marta Manastırı ile yerini bugün tam
olarak bilemediğimiz Ksantopulon Manastırı ile Kiprianos Manastırından da bahseder.
Sfrancis’in kitabında bahsettiği XV. yüzyıl İstanbul’una ait sosyal olayların başında bulaşıcı hastalıklar gelir. Bu hastalıkların en önemlisi veba salgınlarıdır.
İstanbul’da 1405 yılında, 1417 yılında, 1421 yılında ve 1467 yılında vebanın görüldüğünü anlatır. Başta imparator ve ailesi olmak üzere vebadan kurtulmak için
merkezden uzaktaki Perivleptos Manastırına sığındıkları anlaşılmaktadır. Merkezden uzakta olan bu yerlerde özellikle imparator ve diğer soyluların yabani domuz avıyla da vakit geçirdikleri anlaşılmaktadır. Bu veba salgınlarında halktan insanlar kadar devletin ileri gelenleri arasından da ölenlerin olduğu Sfrancis’in eserinden anlaşılmaktadır. Bu vebaların nedeni verilmemekle birlikte Bizans imparatorluk kadırgaları, Katalan gemileri, Papalık kadırgaları ile Venedik ticaret kadırgaları vasıtasıyla İstanbul’un XV. yüzyılın ilk yarısında Karadeniz’de Gürcistan’a
kadar, Tuna yoluyla Macaristan’la, Ege’de Eğriboz Adası, Mora, Akdeniz’de Girit, Adriyatik’te Aya Mavra ve Kafalonya Adaları ile İtalya, Fransa ve İspanya ile
sıkı ticari ve siyasi ilişkiler içinde olduğu ve buralarda görülen bulaşıcı hastalıkların İstanbul’a kolaylıkla taşınabildiği anlaşılmaktadır. Bu ortamın çocuk doğum ve
ölüm oranlarına yansımasını Sfrancis’in hayat hikâyesinde görebiliriz. Sfrancis’in
37 yaşında yaptığı evliliğinden dördü oğlan biri kız beş çocuğu olur. Bunlardan
ikinci oğlu, 30 gün yaşarken diğer oğlu 8 gün hayatta kalabilmiştir. Üçüncü erkek
çocuğu ise, 5 yıl 1 ay yaşadıktan sonra ölmüştür. 14 yaşına gelmiş dördüncü erkek çocuğu savaş nedeniyle ve yine 14 yaşına gelmiş olan kızı da bulaşıcı hastalıktan ölmüştür. Bu olaylar, bize XV. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da saray çevresinde üst gruba mensup Bizanslı bir ailede bile yüksek çocuk ölüm oranının yaşandığını göstermektedir. Şüphesiz, bu durum İstanbul’un ekonomik ve sosyal olarak
zor koşullar içinde olduğunu göstermektedir.
Bizans imparatorlarının siyasi amaçlarla birden çok evlilik yaptıkları bilinmektedir. Ancak İmparator VIII. İoannis Paleologos’un muhtemelen kendi kısırlık kusurunu görmeyerek üç evlilik yaptığını Sfrancis’in eserinden öğrenebiliyoruz. VIII.
İoannis Paleologos, ilk evliliğini imparator olmadan önce Moskova Dükü I. Basil’in
kızı olan Anna ile yapar. Onunla sadece 4 yıl evli kalır. 1417 yılında Anna, 15 yaşında iken vebadan ölür. İkinci eşi Monteferanto Markisi’nin kızı Sofia ile 19 Ocak
1421’de evlenir. Ancak bu evlilik de yürümez. Çünkü aşırı derecede çirkin olan
Sofia’dan İoannis tiksinmektedir. Sofia 1426 yılında İtalya’ya kaçar. Eylül 1427’de
VIII. İoannis Paleologos, Trabzon İmparatoru Aleksios Komninos’un kızı Maria
Komnini ile evlenir. 17 Aralık 1439 tarihinde VIII. İoannis Paleologos’un son eşi
Maria’nın da ölmesiyle, İoannis üç eşinden de çocuk sahibi olamadan ve varis bırakmadan 1448 yılında ölmüştür.
painting by Clavijo, the monastery was decorated with marble decorations and
mosaics.7 The monastery, which comprised many buildings, also had extensive
gardens. The monastery was repaired during the reign of Ioannis VIII Palaiologos
(1425-1448). After the conquest of Constantinople, the control of the monastery
changed to the hands of dervishes. Later, it was included in the Saray-i Amire and
used as a quarry. In 1871, when the railways were being laid, the foundations of
the monastery were completely demolished.8
In addition to the monastery named after Virgin Mary located in Vlakherna, Sfrancis also mentions the Kira Martha Monastery, which is known as the Sekbanbaşı
Ibrahim Ağa Mosque today. Sfrancis also mentions the Ksantopoulos Monastery,
the exact location of which is not known today, and the Kiprianos Monastery in
his work.
One of the major social events in 15th-century Constantinople mentioned in
Sfrancis’ book was the outbreak of infectious diseases. The most important of
these was the plague. In 1405, 1417 and 1467 plague epidemics raged through
the city. We see that the emperor and his family secluded themselves in the
Perivleptos Monastery to avoid the plague. When staying here, the emperor
and other noblemen spent a great deal of time in boar hunting. It can be understood from Sfrancis’ work that during these plague epidemics it was not only the
ordinary folk who succumbed to the disease, but also members of the nobility.
Although the reason why the plague broke out is not mentioned, it can be understood that the city of Constantinople/Istanbul had close trading-links with areas
ranging from the Black Sea and Georgia, to Hungary via the Danube, Euboea,
the Peloponnese in the Aegean, Crete, Agia Mavra and the Kefalonia Islands in
the Mediterranean, as well as Italy, France and Spain; the infectious diseases
from these areas arrived in the city as a natural result of trade. The effect of this
situation on infant and common mortality rates can be seen in the life story of
Sfrancis. Sfrancis married at the age of 37, and as a result of this marriage had
five children, four boys and a girl. His second son lived for 30 days and another
son only survived 8 days. The third son died at the age of 5 years and a month. His
fourth son died at the age of 14 due to the war and his 14-year old daughter died
as a result of infectious disease. All these events show that in the first half of the
15th century, even in upper class Byzantine families affiliated with the palace,
there was a high infant mortality rate. This clearly shows that the city had difficult
living conditions, both economically and socially.
It is known that the Byzantine emperors married more than once for political reasons. We learn from Sfrancis’ work that Emperor Ioannis VIII Palaiologos married
SFRANCİS’İN GERÇEK ESERİNE GÖRE XV. YÜZYILIN İLK YARISINDA İSTANBUL / ISTANBUL IN THE FIRST HALF OF THE 15th CENTURY ACCORDING TO THE ORIGINAL WORK BY SFRANCIS
Sfrancis’in eserinde verdiği bilgilerin belki de en önemlisi İstanbul’un Türkler tarafından nasıl fethedildiği üzerine olanlardır. Sfrancis, İstanbul’un fethi olayını
anlatırken Türklere kızmaz, onlar hakkında kötü sözler söylemez. Hatta onların
başarılarını takdir ile karşılar. Buna karşılık ise, Hıristiyanların ve Bizans’ın kendi
içlerindeki anlaşmazlıkları bir özeleştiri ile değerlendirir.
Sfrancis’in yazdıklarından XV. yüzyıldaki Bizans’ın Osmanlı ve Latin dünyası arasında sıkıştığına ve varlığını sürdürebilmesinin tek yolunun bu iki güç dengesi arasında muvazene politikasına bağlı olduğuna inandığını görüyoruz. Türklere ya da
Latinlere yönelik tek taraflı politikaların Bizans’ı yok edeceğini düşünür. Bu muvazene politikasını başarı ile uygulayan imparator II. Manuil Paleologos’a hayrandır. Ancak onun ölümünden sonra 1425 yılında tahta çıkan oğlu II. İoannis’in Osmanlı karşıtı ve Latin taraftarı politikalarını şiddetle eleştirir. Osmanlı tahtı üzerinde hak iddia eden Düzmece Mustafaları İoannis’in II. Murad’a karşı desteklemesini ve 1438-39 yılları arasında Ferrara-Floransa’da gerçekleşen ve Ortodoks kilisesinin Latin kilisesinin ilkelerine tabi olmasını amaçlayan Konsile katılmasını, İstanbul’un Türkler tarafından fethinin ana sebebi olarak görür. 29 Ma-
three wives, ignoring his likely inability to father children. Ioannis VIII Palaiologos’
first marriage before his coronation was with Anna, the daughter of the Grand
Duke of Moscow, Basil I. He stayed married with her only for four years. In 1417,
Anna died of the plague at the age of 15. His second wife was Sophia, the daughter of the marquise of Monteferranto, who he married on January 19, 1421. However, this marriage did not last, as Ioannis was revolted by Sophia’s ugliness and
in 1426 Sophia fled to Italy. In September 1427, Ioannis VIII Palaiologos married
Maria Komnini, the daughter of the Emperor of Trebizond Alexios Komnenos. On
December 17, 1439 Ioannis’ last wife, Maria, died; and he died in 1448 without
any children from his three wives, therefore leaving no successor.
Perhaps the most important information given in Sfrancis’ work is about the conquest of Constantinople by the Turks. Sfrancis is not negative about the Turks
when narrating the events of the conquest; he does not speak of them in a disparaging manner. In fact, he praises their success. At the same time, he discusses the
disagreements between Western Christians and Byzantium with a high degree
of criticism.
Zeyrek Camii / Zeyrek Mosque
yıs 1453 tarihinde İstanbul’un askeri kuvvet bakımından daha üstün olan Fatih
Sultan Mehmed tarafından fethinden sonra Sfrancis, resmi olarak kiliseler birliğini kabul eden Bizans Devletine yardıma gelmeyen diğer Hıristiyan devletleri eleştirir. Sfrancis’in eleştirdiği Hıristiyanlar arasında Osmanlı tebaası olan Hıristiyanlar, fenalık ve kıskançlıktan dolayı yardımda bulunmayan Venedik dükü
Françesko Fuskaris, Roma kilisesi, Rusya kardinali, Türklere yardım eden Sırplar, Eflak ve Gürcüler, Macarlar, Katalanlar yer alır. Sfrancis, bu Hıristiyan devlet adamlarının İstanbul’un Osmanlıların eline geçmesi konusunda duydukları
endişenin Kahire’deki Müslüman sultanın duyduğu endişe kadar olduğunu ifade eder. Bu çaresiz durum karşısında 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul’un fethi
esnasında ölen son Bizans İmparatoru XI. Konstantinos Paleologos çaresizlik içinde İstanbul’un kurtuluşu için Tanrı’ya sığınır. Sfrancis, imparatorun sadakalar vererek oruç tuttuğunu ve “Tanrı’ya Hıristiyanları Türklerin esaretinden kurtarması
için yalvardığını” söyler ve “fakat tüm bunları, Tanrı hangi günahlar için bilmiyorum, ama dikkate almadı”9 diyerek samimi bir öz eleştiride bulunur ve dolaylı olarak Müslüman Türklerin başarısını onların Tanrı’ya daha yakın olmalarıyla açıklar.
82
We can understand from Sfrancis that the 15th century Byzantium was stuck between the Ottoman and Latin world and believed that the only way to survive
depended on a policy of stability between these two powers. He thinks that a unilateral policy with either the Turks or the Latins would have destroyed Byzantium.
He admires Manuel II Palaiologos for his successful balancing policies. But after
the emperor’s death, in 1425, his son Ioannis II succeeded to the throne; Sfrancis
harshly criticizes the policies that were anti-Ottoman and pro-Latin. He thinks,
that Ioannis’ support of Düzmece (Liar) Mustafa’s claim to the Ottoman throne
against Murad II and his attendance of the Council in Ferrara-Florence between
1438 and 39, where the goal was the subjugation of the Orthodox Church to the
principles of the Catholic Church, were the main factors that led to the success
of the conquest by the Turks. After the conquest of Constantinople on May 29,
1453 by Sultan Mehmet II with an overwhelming military force, Sfrancis criticizes
the other Christian states, which had accepted the official union of the Churches,
for not coming to help the Byzantine Empire. Among the Christians who were
criticized by Sfrancis were Ottoman Christian citizens, Francesco Fuskaris, the
Sfrancis’in “Chronicon minus” yani Küçük Kronik diye bilinen eserinde gerçekler
böyle anlatılırken Muhteşem Süleyman’ın Avrupa içlerine kadar ilerlemesinden
sonra Batıda oluşturulan Türk karşıtlığı çerçevesinde, 1577 yılında yani Sfrancis
eserini kaleme aldıktan 100 yıl sonra yazılan ve ona atfedilen bir eser daha vardır. Bu eser “Chonicon Maius” yani Büyük Kronik veya Pseudo-Francis (Sahte
Francis) diye bilinir ve yazarın adı da Sfrancis’ten Phrantzes’e (Francis) dönüşür.
Bu eser, Monemvasia metropoliti Makarios Melissenos tarafından kaleme alınmıştır ve gerçek Sfrancis’in üslubundan çok farklıdır. Bu kitapta Türkler aleyhinde gerçek Sfrancis’in kaleme almadığı pek çok hakaret dolu cümleler yer almaktadır. Melissenos Makarios yazdığı bu gerçek dışı şeylerin inandırıcı olabilmesi
için de İstanbul’un fethini gören tek Bizanslı tarihçi olan Yorgios Sfrancis’in ismini eserinin yazarıymış gibi göstermekten çekinmez. Bu durumun dünyanın ünlü
Bizantinistleri tarafından yarım asır önce kanıtlanmış olmasına rağmen hâlâ pek
çok kişi muhtemelen bunu bilmeyerek İstanbul’un fethini gerçek Sfrancis’ten değil, Pseudo-Francis’ten okumaya ne yazık ki devam etmektedir.
duke of Venice, who did not help out of jealousy, the Roman Catholic Church, the
Patriarch of Russia, as well as the Armenians, the Wallachians, the Hungarians,
the Catalans and the Georgians, all of whom were opposed to the Turks. Sfrancis
states, that the concern of these Christian statesmen for the fall of Constantinople in Ottoman hands was not more than that of the Muslim sultan in Cairo. In
this desperate situation, on 29 May 1453, the Byzantine emperor, Constantinos
XI Palaiologos, who was to die in the battle, prayed God desperately to save the
city. Sfrancis says that the emperor distributed alms and fasted, “begging God to
set the Christians free from the siege of the Turks”; he goes on to say, “but God
did not take these prayers into consideration because of his sins, although I do
not know which ones.” Here Sfrancis sincerely makes a public self-criticism and
indirectly relates the victory of the Muslim Turks to their closeness to God.
While all this is told in the work of Sfrancis known as the “Chronicon minus”,
there is another work imputed to Sfrancis which has traits of a Western attitude
to the Turks as a result of Süleyman the Magnificent’s progress into the depths of
Europe; this work was written in 1577, 100 years after Sfrancis wrote his original
work. This work, known as Chronicon Maius, or the “Pseudo-Francis”, was written by someone who referred to himself as Phrantzes (Francis). This work was
actually written by Makarios Melissenos, the metropolitan bishop of Monemvasia, and is very different from the original style of Sfrancis. This book includes
many scornful sentences against the Turks which were not actually written by
Sfrancis. Makarios Melissenos does not hesitate to depict Yorgios Sfrancis, the
sole Byzantine historian to have witnessed the conquest of Constantinople, as
the author of his work in order to make his unrealistic depiction more believable.
Although this fact has been established by renowned scholars over half a century
ago, many people are still unaware of this and unfortunately continue to read
about the conquest of Constantinople not from the original Sfrancis, but from the
Pseudo Francis.
FOOTNOTES:
1
2
3
4
5
DİPNOTLAR:
Fenari İsa Camii / Fenari İsa Mosque
Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, çev. Ü. Sayın, İstanbul 2001, s. 209-215; “Pantokrator”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, c. III, New York 1991, s. 1575.
1
Chasianeites Monastery”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, c. III, New York 1991, s. 415.
2
Müller-Wiener, Historical Topography of Istanbul, trans. Ü. Sayın, Istanbul 2001, pp. 209-
215; “Pantocrator”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, vol. III, New York 1991, p. 1575.
Chasianeites Monastery”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, vol. III, New York 1991, p. 415.
R. Janin, Constantinople byzantine, développement urbain et répertoire topographique, Paris 1950, p. 354; T. Macridy, “The Monastery of Lips, Fenari Isa Camii at Istanbul”, Dumbarton Oaks Papers, XVIII (1964), Washington 1964, pp. 249-315. S. Eyice, “Fenari İsa Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, vol. XII, Istanbul 1995, pp. 337-339. J. Freely, Türkiye Uygarlıklar Rehberi 1 İstanbul, Istanbul 2002. p. 172-173. W. Müller-Wiener, op.cit., pp. 126-131.
A. Pertusi, The First Italian Eyewitnesses of Istanbul’s Conquest, trans. M. H. Şakiroğlu, İstanbul 2004, vol. 1, p. 221.
W. Müller-Wiener, op.cit., p. 200.
6
R. Janin, op.cit., p. 208 and 355-356.
Ruy Gonzàles de Clavijo, Anatolia, Middle Asia and Timor, trans. Ö.R.Doğrul, Istanbul 1993, p. 49.
7
8
W. Müller-Wiener, op.cit., p. 136-138.
The Last Witness of the Conquest of Istanbul, Yorgios Sfrancis’ Memoirs “Chronicon Minus”,
trans. and notes. Levent Kayapınar, Istanbul 2009, p. 292.
9
A. Pertusi, İstanbul’un Fethi, Çağdaşların Tanıklığı, çev. M. H. Şakiroğlu, İstanbul 2004, c. 1, s. 221.
3
5
R. Janin, Constantinople byzantine, développement urbain et répertoire topographique, Pa
ris 1950, s. 354; Th. Macridy, “The Monastery of Lips, Fenari Isa Camii at İstanbul”, Dumbar
ton Oaks Papers, XVIII (1964), Washington 1964, s. 249-315. S. Eyice, “Fenari İsa Camii”, Tür
kiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII, İstanbul 1995, s. 337-339. J. Freely, Türkiye Uy
garlıklar Rehberi 1 İstanbul, İstanbul 2002. s. 172-173. W. Müller-Wiener, a.g.e., s. 126-131.
6
W. Müller-Wiener, a.g.e., s. 200.
7
R. Janin, a.g.e., s. 208 ve 355-356.
8
Ruy Gonzàles de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, çev. Ö.R.Doğrul, İstanbul 1993, s. 49.
9
W. Müller-Wiener, a.g.e., s. 136-138.
İstanbul’un Fethinin Bizanslı Son Tanığı, Yorgios Sfrancis’in Anıları “Chronicon Minus”, çev. ve notl. Levent Kayapınar, İstanbul 2009, s. 292.
10
83
HASAN RIZA’DAN ZONARO’YA
FETİH TASVİRLERİ
Ömer Faruk ŞERİFOĞLU
FROM HASAN RIZA TO ZONARO,
DEPICTIONS OF THE CONQUEST
Ömer Faruk ŞERİFOĞLU
HASAN RIZA’DAN ZONARO’YA, FETİH TASVİRLERİ / FROM HASAN RIZA TO ZONARO, DEPICTIONS OF THE CONQUEST
HASAN RIZA’DAN ZONARO’YA,
FETİH TASVİRLERİ
FROM HASAN RIZA TO ZONARO,
DEPICTIONS OF THE CONQUEST
Ömer Faruk ŞERİFOĞLU*
Ömer Faruk ŞERİFOĞLU*
İstanbul, Osmanlılar tarafından fethinden, yani 1453 sonrasında değil, çok daha
önce, Homeros destanları Doğu ile Batı’yı birleştiren köprü olmuştur. İstanbul,
döneminin siyasi güç odağı olan Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti olmasının ötesinde, iki kıtayı, iki denizi birbirine bağlayan stratejik konumu itibariyle
de önemli bir merkezdir. Bu sebeple tarih boyunca bütün kültürlerin, hakim güçlerin ilgi odağı olmuştur.
Constantinople, before its conquest by the Ottomans – that is, long before 1453,
indeed, since Homer’s epics – has acted as the bridge uniting East and West.
More than just being the capital of the center of the political power of the era,
the Eastern Roman Empire, and later that of the Ottoman Empire, throughout
history this city has been a focus of attention for all cultures due to its strategic
position connecting two continents and two seas.
Nitekim, daha 7. yüzyılda İslam peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.): “İstanbul Thus, in line with the noble hadith of the Prophet of Islam, dating from the sevmutlaka fethedilecektir. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fethe- enth century, “Connstantiniyya shall be conquered, and praised is the army and
den ordu ne güzel ordudur.” buyurmuştur. İstanbul’un fethiyle ilgili Hz. Peygam- its leader who shall conquer it,” there has been an eternal love of this conquest in
ber tarafindan verilmis olan bu müjde, müslümanlarin gönlünde vazgeçilmez bir the hearts of Muslims. The armies of Islam carried out many attempts to conquer
fetih sevdasi olusturmustur. İslam orduları pek çok defa Istanbul’u fethetme giri- Constantinople, by 1453 having come to the defense lines eleven times. Sultan
siminde bulunmuş, 1453’e kadar tam on bir
Mehmed II, a youth of twenty-two years, with
kez Istanbul önlerine gelmişlerdir. 22 yaşınthe Ottoman army under his command, realSanat eleştirmeni Ömer Faruk Şerifoğlu geçtiğimiz aylarda tartışda bir genç olan Sultan II. Mehmed ve komuized this ideal and was glorified by the Noble
malara yol açan Zonaro ve Hasan Rıza’nın Fetih konulu tabloları
tasındaki Osmanlı ordusu bu ideali gerçekProphet’s praise for reaching the prophesied
hakkındaki gerçekleri 1453 okurları için yazdı.
leştirmiş ve böylece hadisle müjdelenen hegoal.
For the 1453 readers, art critic Ömer Faruk Şerifoğlu wrote the
defe ulaşarak, Hz. Peygamber’in övgüsüne
With the conquest of Constantinople, the
uunknowns about the similarities of Zonaro’s and Hasan Rıza’s
mazhar olmuşlardır.
integrity of the Ottoman State’s territory in
paintings concerning the conquest of İstanbul.
Anatolia and the Balkans was ensured, Sulİstanbul’un fethiyle, Osmanlı Devleti’nin
tan Mehmed II was given
Anadolu ve Rumelidethe title of “Conqueror”,
ki toprak bütünlüğü sağand Istanbul be-came the
lanmıştır. Sultan II. Mehcapital of the Ottoman
med, “Fatih” unvanını alırState, embarking upon a
ken, İstanbul da yükselme
period of ascension. The
dönemine giren Osmanlı Devleti’nin başkenti yaconquest of Constantipılmıştır. O günün dünyanople was also a turning
sındaki en önemli şehirlerpoint for Western civiliden olan İstanbul’un fetzation: the Middle Ages
hi, Batı medeniyeti için Fatih Sultan Mehmet’in ordusuyla Edirne’den İstanbul’a gelişi-Hasan Rıza / Sultan Mehmed the Conqueror’s March from Edirne drew to a close and a new
to Istanbul with His Army - Hasan Rıza.
de bir dönüm noktası olera began; reform movemuştur; Ortaçağ kapanmış ve yeni bir çağ başlamış, reform hareketleri ve röne- ments, the Renaissance period and geographical discoveries developed as new
sans dönemi, coğrafi keşifler, İstanbul’u kaybeden Batı medeniyetinin yeni çıkış routes for Western civilization, which had now lost this important trade city.
yolları olarak gelişmiştir.
What remains today in the records of the conquest, an event so important for
Hem Doğu, hem de Batı medeniyeti için bu kadar önemli bir olay olan fetih’ten both Eastern and Western civilization? A brief look shows that there are not
bugüne ne kalmıştır? Dönüp geçmişe baktığımızda çok da göğüs kabartıcı bir bi- enough records to be a source of pride. Some Turkish and foreign chronicles (Turrikim olduğunu söyleyemeyiz. Döneminde yazılmış yerli ve yabancı bazı kronik- sun Bey, Venetian Nicolo Barboro, Frantzes, Kritovulos) and fetihnames (Molla
ler (Tursun Bey, Venedikli Nicolo Barboro, Frantzes, Kritovulos) ile fetihnameler
Gürani, Kıvami) and şehnames (Şehdi) that were written in the era can be men(Molla Gürani, Kıvami) ve şehnamelerden (Şehdi) sözedilebilir. Bu kaynaklar, bütioned. As these sources are referenced in all relevant research, good records of
tün araştırmalara kaynaklık ettikleri gibi bazılarının çok iyi baskıları da yapılmıştır.
some of these exist.
Ama görsel kaynak konusunda ciddi bir yokluk ve sığlıkla karşıkarşıyayız. Ulaşabileceğimiz bütün görüntüler daha sonraki tarihlere ait hayali tasvirlerdir. Bu metni The main goal in writing this text is to attempt to refresh our memories in this
kaleme almamızın asıl amacı olarak, zaman zaman akıl ve estetik algımızı zorlayan area, one in which examples that push the boundaries of mental and aesthetic
perception can sometimes be seen as well. The year is 1903… Acting from the
örnekelerin de görüldüğü bu alanda hafızamızı birazcık tazelemeye çalışacağız.
things that Erkan-ı Harbiye (General Staff) Chief Mahmud Şevket Pasha saw durTarih 1903 olmalı. Erkan-ı Harbiye Reisi Mahmud Şevket Paşa’nın Avrupa seing his travels in Europe and his impressions of the museums there, a commission
yahati ve müze izlenimlerinden hareketle Sultan II. Abdülhamid’e önerdiği ve
onayını aldığı Esliha-i Atika [Eski Silahlar]Müzesi için bir komisyon kurulmuştur. for the Esliha-i Atika (Old Weapons) Museum which Mahmud Şevket Pasha had
Mahmud Şevket Paşa’nın riyasetindeki komisyon, İtalyan asıllı saray ressamı suggested to Sultan Abdülhamid II and which was approved of, was established.
(Ressam-ı Hazret-i Şehriyarı) Fausto Zonaro, Ressam Hüseyin Zekai Paşa, Ressam The commission, chaired by Mahmud Şevket Pasha, consisted of Fausto ZonaAli Rıza Bey, Resim muallimi Topçu Sami [Yetik] Bey, Ressam ve muvakkit Ahmed ro, the imperial artist (Ressam-ı Hazret-i Şehriyarı), who was of Italian descent,
Ziya [Akbulut] Bey ve Ressam-Katip Hüsnü [Tengüz] Bey’den oluşmaktadır. İki yıl the artists Hüseyin Zekai Pasha, Ali Rıza, Muallimi Topçu Sami [Yetik], the artist
kadar görev yapan ve sonrasında Askeri Müze’nin temelini oluşturan ciddi bir and muvakkit (time keeper) Ahmed Ziya [Akbulut], and the artist-scribe Hüsnü
* Sanat eleştirmeni
86
* Art critic
koleksiyonun toparlanmasına vesile olan komisyon, Meşrutiyet’in ilanı öncesindeki gerilim ortanımda dağılarak hedefine ulaşamaz. Ancak o günlerde Sultan II.
Abdülhamid, sarayında istihdam ettiği Ressam Zonaro’dan, Tersane kumandanı
Hikmet Paşa aracılığıyla Fatih Sultan Mehmed1 konulu tarihi tablolar yapması talebinde bulunur: “.. bununla ilgili giysileri görmem için bazı eski gravür ve baskıları vererek gerekli incelemeleri rahatça yapabilmem ve Bahriye Müzesi’ne serbestçe girip çıkmamı sağlayan da o oldu. Resimleri bana tahsis edilen Merasim
Köşkü’nde yapacaktım. Dizinin ilk tablosu, meşhur toplarla İstanbul’u fethe hazırlanan II. Mehmed’in resmiydi. İki yüz topçunun kullandığı ve yirmi mandanın
çektiği o dev top, surların önüne yerleştirilmişti ve bu zavallı Bizanslıların içine
korku salmaya yetmişti... O devrin zırhlarıyla ilgili son çalışmalar da tablom için
çok yararlı oldu. Taslaklar yapıyor, yırtıyor, birbiri üstüne desenler çiziyordum.
[Hayalettiğim] tablomu bulana ve yaptığıma güven duyana dek.”2
Zaman içinde, halen Dolmabahçe Sarayı koleksiyonundaki bu tabloların Deniz
Müzesi ve özel koleksiyonlardaki Şehit Ressam Hasan Rıza’nın aynı konulu tablolarıyla benzerliği dikkat çeker. Zonaro’nun tabloları tuval üzerine yağlıboya, Hasan Rıza’nınkiler ise çoğunlukla kağıt üzerine tarama kalemiyle yapılmış
resimlerdir. Eserlerin tarihleri bile incelenmeden, Hasan Rıza’nın
Zonaro’dan kopya çalıştığı iddia edilir.3
Zonaro açıkça kaynaklarını söylemiş ve Bahriye Müzesi’ndeki
eserlere işaret etmiş olsa da biz bu kompozisyonları bir
Türk ressamına yakıştıramayız. Ressam Hasan Rıza Bey
1913’te Balkan Harbi sırasında Edirne’de şehit olduğu
ve atölyesi tarumar edildiği için aksini ispat edecek bir
kayıt bırakamamıştır. Zaman içinde başka ne çıkar bilinmez ama geçen yıllarda yayımlanan başka bir kaynak var ki bütün tereddütlere yok etmektedir.
[Tengüz]. The commission, which served two years and which later led to the
creation of a serious collection that formed the foundation of the Military Museum, was broken up amidst the tense atmosphere that existed just before the
declaration of the First Constitutionalism and was thus unable to attain its goal.
However, in those days, Sultan Abdülhamid II asked the artist Zonaro, whom he
employed, with the assistance of Hikmet Pasha, the shipyard commander, at the
palace to compose historical paintings about Sultan Mehmed the Conqueror1:
“...it was also he who, by giving me some old engravings and prints, ensured
that I would able to comfortably perform the necessary research and enter and
exit the Naval Museum freely. I was to produce the first pictures at the Merasim
Pavilion, which had been set aside for me. The first painting in the series was a
picture of Mehmed II, who prepared Constantinople for the conquest with those
famous cannons. That giant cannon, which was manned by two hundred gunners and drawn by twenty oxen, was set up in front of the city walls; this alone
was enough to strike fear into the poor Byzantines… The most recent studies
regarding the armature of that era were also very beneficial to my painting. I
made drafts, tore them up and drew design after design. [This continued
until] I arrived at the painting [I had envisioned] and felt confident in
what I had produced.”2
There is a serious lack of visual sources for this topic. All of
the images that could be attained are imaginary depictions
belonging to later dates. Are there no contemporary images of the conquest – were there never any? Why did
Sultan Mehmed, the Conqueror, who personally invited
Gentile Bellini to his palace to paint his portrait, not request a composition regarding the conquest; or rather,
did he not do so? There are many more questions that
can be asked.
Esliha-i Atika Müzesi Komisyonu’nda Zonaro ile birIn time, the paintings of Zonaro, which can still be seen
likte görev yapan Ressam Hüsnü Tengüz, orijinali Deas part of the Dolmabahçe Palace collection, were noniz Müzesi koleksiyonundaki “Sanat Hayatım” adlı anıticed due to their resemblance to the paintings of Hasan
defterinde o günlere dair şu cümleleri aktarır: “Bir gün Rıza
Rıza on the same subject, paintings which were housed in
[Hoca Ali Rıza] ve Ahmet Ziya beylerle birlikte Zonaro’nun
the Maritime Museum, the Military Museum and private colBeşiktaş’ta Akaretler’de oturduğu daireye gittik... Biz içeriye
lections. For many years, debates raged about which painter
girdiğimiz zaman, Fatih’in Dolmabahçe’den gemileri karaya çehad made copies of the other. Fausto Zonaro’s paintings are oil on
kişinin tablosunu yapıyordu. Bu tablonun orijinali rahmetli Hasan
canvas, while Hasan Rıza’s are mostly ink sketches drawn on
Rıza Bey’indir. Deniz Müzesi’nin açılışında tarama kalemle müzeFatih Sultan Mehmet - Hasan Rıza
paper. Despite this, it was alleged, without even analyzing the
ye yapmıştı. Hala Deniz Müzesi’ndedir. Zonaro yağlıboya ile yapmakta olduğu tabloda Fatih’in bindiği atın resmiyle meşguldü. Yanında 100 kadar dates of the works, that Hasan Rıza worked by copying Zonaro.3 Even when Zokartpostal, at kafaları resmi vardı. Bu tablo hala saraydadır... Hasan Rıza’nın yaptı- naro plainly stated his sources and referred to the works at the Naval Museum,
ğı ve Deniz Müzesi’ndeki aslından alınarak yapılan klişesi de [12] numaralı Sanayi-i some did not find it fitting to attribute such compositions to a Turkish painter.
Nefise Mecmuası’nda[Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi] basılmıştır. Bu tablo As Hasan Rıza died in Edirne during the Balkan War and his workshop was rangibi aslı Askeri Müze’de bulunan Fatih’in Büyük Topları Edirme’den İstanbul’a Nak- sacked, no records that could prove otherwise survived. It cannot be known what
li tablosu da Hasan Rıza’nındır ve Zonaro tarafından kopya edilmiştir.”
other kinds of information will emerge over time, but there is another already
Hüsnü Tengüz’ün bu satırları bir tartışmayı sonlandırırken başka gerçeklerin dile published source which eliminates all of these doubts.
gelmesine vesile olmaktadır:
The artist Hüsnü Tengüz, who served with Zonaro on the Esliha-i Atika Museum
a) Zonaro, fetih konulu dört tablo çalışmıştır4:
1- Fatih Sultan Mehmed’in Ordusuyla Edirne’den istanbul’a Yürüyüşü (1903). Hasan Rıza’nın aynı konulu çalışması Deniz Müzesi’ndedir.
2- Fatih Sultan Mehmed’in Topkapı’dan istanbul’a Girişi (1903), Hasan Rıza, aynı kompozisyonu birkaç kez çalışmış, 1898 tarihli çini mürekkebi çalışma
sı Deniz Müzesi’nde, yağlıboya bir versiyonu ise özel koleksiyondadır.5
3- İstanbul’un Kuşatılması Sırasında Fatih Sultan Mehmed’in Gemi
lerin Karadan Yürütülmesine Nezareti (1908), Hasan Rıza’nın 1989 tarihli çini mürekkebi çalışması Deniz Müzesi’nde, yağlıboya çalışması ise Edirne Belediyesi’ndedir.
4- Fatih Sultan Mehmed Ordularını Yönlendirirken (1908). Hasan Rıza’nın benzeri bir çalışmasına rastlanmamıştır.
Commission, relates the following in the journal Sanat Hayatım [My Art Life], the
original of which is in the Maritime Museum: “One day, we went to the home
in Akaretler in Beşiktaş, where Zonaro lived with the gentlemen Rıza [Instructor
Ali Rıza] and Ahmet Ziya… When we entered, he was working on a painting of
the Conqueror’s ships being pulled out to sea from Dolmabahçe. The original of
this painting belongs to the late Hasan Rıza. He had made it using an ink pen
for the opening of the Maritime Museum. He made it for the museum where it
still is found today. Zonaro was busy using oil paints to depict the horse that the
Conqueror rode. Next to him were as many as 100 postcards and pictures of the
heads of horses. This painting is still in the palace… And the engraving made by
Hasan Rıza, drawing inspiration from the original in the Maritime Museum, was
printed in number [12] of the Sanayi-i Nefise Journal [Ottoman Painters Society
Newspaper]. As with this painting, Fatih’s Great Cannons, the original of which is
87
HASAN RIZA’DAN ZONARO’YA, FETİH TASVİRLERİ / FROM HASAN RIZA TO ZONARO, DEPICTIONS OF THE CONQUEST
b)Şehit Ressam Hasan Rıza Bey, 12 yılını İtalya’da sanat eğitimi ve görgüsüyle geçirmiş önemli bir ressamdır. Gerçek bir vatanperverdir. Etrafındaki ihtiras rüzgarlarındak kaçarak, Edirne Sanayi Mektebi Müdürlüğü’nü üstlenmiştir. Balkan Harbi’nin sonlarına doğru Edirne’nin bombalandığı günlerde Edirne
Hastahanesi’nin müdürlüğünü de üstlenir. Şehrin işgalinden bir gün önce, bombardıman altındaki kentten, resimlerini kurtarmak üzere atölyesine doğru giderken yolda, şehit edilir. Atölyesindeki resimlerin çoğu parçalanır, bazılarına el konularak götürülür, geriye kalan küçük bir kısmı ise halen Edirne Belediyesi’ndedir.
Öğrencilerinden Sami Yetik ve Mehmet Ali Laga esir alınmalarına rağmen hocalarının eserlerine sahip çıkmaya çalışırlar. Mehmet Ali Laga, Edirne Müşiriyet
Dairesi’nde asılı duran “Fatih’in Edirne’den Toplarla İstanbul’a Hareketi” tablosunu düşman eline geçmesin diye kasnağından çıkararak, esareti süresince vücu-
in the Maritime Museum, and the painting the March from Edirne to Istanbul are
the work of Hasan Rıza, and were later copied by Zonaro.”
While ending one debate, these lines from Hüsnü Tengüz also expressed some
other truths:
a)Zonaro made four paintings about the conquest4 :
1- Sultan Mehmed the Conqueror’s March from Edirne to Istanbul with His Army (1903). Hasan Rıza’s work on the same subject is in the Maritime Mu seum. 2- Sultan Mehmed the Conqueror’s Entrance to Istanbul from Topkapı (1903). Hasan Rıza worked on several versions of the same composition; his India ink work dated 1898 is in the Maritime Museum, while an oil version Solda Hasan Rıza’nın, sağda ise Zonaro’nun; İstanbul’un Kuşatılması Sırasında Fatih Sultan Mehmed’in Gemilerin Karadan Yürütülmesine Nezareti (1908). View of Sultan Mehmed the Conqueror’s Ships
Leaving Land During the Siege of Istanbul (1908).
duna sararak saklar. Bu tablo halen Sabancı Müzesi koleksiyonundadır. İstanbul
Askeri Müze, Deniz Müzesi ve İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’ndeki diğer eserleri, hasan Rıza Bey’in sanat gücünü çok net olarak ortaya koymaktadır.7
Ayrıca, Edirne Karaağaç’taki şehitlikte sonradan yapılan “sembolik” mezarındaki:
“Hasan Rıza Bey - 28.3.1913, Cuma, evini yağmaya giren Bulgar askerleri tarafından öldürülür” ibaresi, sadece Edirne Belediyesi’nin ayıbı değildir!...
c) Ressam-ı Hazret-i Şehriyari Fausto Zonaro’ya adi bir sahtekar muamelesi yapmak büyük bir ayıp olur. Anılarında sözkosu tabloların talep edilmesinden tamamlanmasına kadarki bütün süreci içtenlikle anlatmıştır. Dahası, Fatih’in
Topkapı’dan İstanbul’a Girişi adlı meşhur tabloda Fatih Sultan Mehmed’in solunda yer alan yeniçeri askerini Hasan Rıza gibi kendisi de kendi portresini koyarak
resmetmiştir. Bir nevi imza olarak kabul edilen, Hasan Rıza’nın zerafetine zerafetle mukabelede bulunmuş ve kendini bir yeniçeri askeri olarak hayal edebilmiştir. Bunu da bir tür saygı olarak görmek gerekir. Nitekim, yirmi yıl bu topraklarda
yaşayan ve bu toprakları betimleyen Zonaro’nun İstanbul’a ve Osmanlı toplumuna olan bağlılığı İtalya’ya dönüşünde başına dert olmuş, İtalyan sanat ortamı tarafından dışlanmaya çalışılmıştır.
Ayrıca bu tür tarihi tablolar, gerek gördüğü ilgi sebebiyle, gerekse talep edilen
makamın arzusu doğrultusunda bir çok kez çalışılmıştır. Dolayısıyla bugünkü anlamda sanatsal iddiadan önce, geçmişin gurur tablolarının ölümsüzleştirilmesi ve
mümkün olduğunca çoğaltılması mantığıyla üretilmiştir. Cumhuriyet döneminde de Feyhaman Duran’dan Sırrı Eldem’e, Ahmet Yapuboğlu’ndan İffet Karanis’e
bir çok sanatçı tarafından fetih konulu mevcut kompozisyonlar tekrarlandığı gibi
88
is part of a private collection.5
3- View of Sultan Mehmed the Conqueror’s Ships Leaving Land During the Siege of Istanbul (1908). Hasan Rıza’s India ink work dated 1989 is in the Maritime Museum, while his oil painting is at the Edirne Municipality.
4- Sultan Mehmed the Conqueror Directing His Army (1908). No similar work by Hasan Rıza has been found.
b)The artist Hasan Rıza spent twelve years in Italy receiving training in and
learning the arts. He was a true patriot. Escaping from the winds of ambition
around him, he was appointed to the Edirne Industrial School Directorate. Toward the end of the Balkan War, during the days when Edirne was being shelled,
he undertook the administration of the Edirne Hospital. A day before the siege
of the city, he left the town which was being shelled, to go to his workshop in
Karaağaç to save his paintings and lost his life there. Most of the paintings in his
workshop were destroyed, and some were confiscated and taken away; the few
remaining pieces can be found at the Edirne Municipality. Before being taken
prisoner, his students Sami Yetik and Mehmet Ali Laga tried to save their teacher’s works. In order to prevent them from falling into enemy hands, Mehmet
Ali Laga removed the painting, The Conqueror’s Journey from Edirne to Istanbul
with Cannons, which had been hung inside the Edirne Field Marshal’s Department, from its frame and kept it wrapped around his body for the duration of
his imprisonment. This painting can be seen in the Sabancı Museum collection.
Other works by Hasan Rıza can be found at the Istanbul Military Museum, the
Maritime Museum and the Istanbul Painting and Sculpture Museum; all these
works quite clearly demonstrate his mastery of
art.6
Also, the inscription on the symbolic grave that
was later erected in the martyrs’ cemetery in
Karaağaç in Edirne - “Hasan Rıza Bey - Killed
28.03.1913, Friday, by Bulgarian soldiers entering his home to pillage” is a shame that is not
confined to the Edirne Municipality!
c) It would be a great injustice to treat the
Ressam-ı Hazret-i Şehriyari Fausto Zonaro as
an imitative artist. In his memoirs, he relates
with sincerity the entire process of creating the
paintings in question, from their commission to
their completion. Furthermore, in the famous
painting The Conqueror’s Entrance to Istanbul
fromTopkapı, like Hasan Rıza, Zonaro depicted
himself in the painting, painting himself as the
Janissary soldier on the left of Sultan Mehmed,
the Conqueror. While this is acknowledged as
a type of signature, he affably complimented
Hasan Rıza’s refinement and was able to imagine
him as a Janissary as well. This must be viewed
as a sign of respect for Zonaro’s attachment to
Istanbul and Ottoman society; Zonaro lived in
this area for twenty years and never grew tired of
depicting these lands, although this caused him
trouble, and attempts were made to isolate him
from the Italian art scene.7
Moreover, this type of historical paintings was
created many times, whether due to public interest or because they were in line with the wishes
of the authority who commissioned them. Accordingly, unlike the artistic pretension that exists in the contemporary scene, the pride in the
paintings of the past was created to immortalize them; the artists would try to reproduce the
scene as accurately as possible. Just as already
existing compositions on the conquest were
recreated by artists including Feyhaman Duran,
Sırrı Eldem, Ahmet Yakuboğlu, and Iffet Karanis,
during the Republican period new compositions
were also created. But still, it cannot be said that
a satisfactory collection exists.
With regard to the depictions of the conquest, it
can be said that after the studies of Hasan Rıza
and Fausto Zonaro the most comprehensive and multi-dimensional work is the
Panorama 1453 History Museum, which opened its doors on January 31, 2009.
The museum’s most important element is the image that covers the half-globe
interior surfaces of the museum, which has a diameter of thirty-eight meters and
includes 10,000 figures and measures 2,350 square meters. The painting was the
result of three years of work by eight artists, working between 2005 and 2008.
The assembly of an archive containing all of the written and illustrated sources
on the conquest can be found at the Panorama 1453 History Museum, the first
and only museum centered on Istanbul’s conquest; this is an important acquisition fitting the museum’s purpose. In brief, “art is long, life is short!”8
Fatih Sultan Mehmed’in Topkapı’dan istanbul’a Girişi (1903), Hasan Rıza / Sultan Mehmed the Conqueror’s Entrance to Istanbul from
Topkapı (1903). Hasan Rıza
yeni kompozisyonlar da üretilmiştir. Ancak yine de tatminkar bir birikim olduğu
söylenemez. Fetih tasvirleri konusunda, Hasan Rıza ve Fausto Zonaro’nun etüdlerinden sonra, en kapsamlı ve boyutlu çalışma olarak, 31 Ocak 2009’da açılışı
yapılan Panaroma 1453 Tarih Müzesi tarihe geçmiştir. Müzenin en önemli unsuru olarak, 38 metre çaplı yarım küre müze binasının iç yüzeyini kaplayan resim,
2350 m2 ‘dir. 2005-2008 arasında 8 sanatçının üç yıllık emeğiyle tamamlanan
tabloda 10.000 figür yeralmaktadır.
Hasılı, “sanat uzundur, hayat kısa!”8
89
HASAN RIZA’DAN ZONARO’YA, FETİH TASVİRLERİ / FROM HASAN RIZA TO ZONARO, DEPICTIONS OF THE CONQUEST
Fatih Sultan Mehmet’in ordusuyla Edirne’den İstanbul’a gelişi-Zonaro / Sultan Mehmed the
Conqueror’s March from Edirne to Istanbul with His Army-Zonaro.
Ertuğrul Süvari Alayı’nın Galata Köprüsü’nden Geçişi - Zonaro / Ertuğrul Cavalry Passing the
Galata Bridge-Zonaro.
DİPNOTLAR:
FOOTNOTES:
Sultan II. Abdülhamid, bu dönemde Fatih Sultan Mehmed’in hatırasını canlı tutmaya özen 1
1
göstermiştir. Cuma selamlığında merasim geçişi yapan Ertuğrul Süvari Alayı özellikle Fatih’in Ertuğrul Cavalry Regiment which led the ceremonial march in honor on Fridays, rode on white horses
atı olarak bilinen beyaz renkli cins atlardan oluşturulmuştur. Nitekim Ressam Fausto of the same breed that the Conqueror’s horse had been. The painter Fausto Zonaro gained an imperial
Zonaro, bu alayın Galata Köprüsü’nden geçişini resmettiği tablosu sayesinde, sarayda warrant due to the painting in which he depicts this regiment’s crossing over the Galata Bridge.
görevlendirilmiştir.
Zonaro, bu tablolarından dolayı maaşına zamla ödüllendirilir. Fausto Zonaro, Abdülhamid’in 2
Hükümdarlığında Yirmi Yıl, Çev.: T. Alptekin- L. Romano, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008, s. 261. Zonaro anılarının devamında resimlerindeki Fatih Sultan Mehmed portresinin Sultan II. Abdülhamid’e benzediği gerekçesiyle, padişaha nasıl izah edeceğiz diyen yaverlerin tedirginliğinden sözeder ve onları şu cümlelerle onları sakinleştirir: “Padişah hazretlerine, II. Mehmed’in yüz hatlarını Venedik’te Lajard Galerisi’nde, Venedikli ressam Gentile Bellini’nin yaptığı orijinal tablodan incelediğimi lütfen bildiriniz. Bellini, buraya bizzat II. Mehmed tarafından portresini yapmak üzere çağrılmıştı ve padişahımız Abdülhamid hazretlerine benziyorsa bunda şaşılacak bir şey yoktur. II. Mehmed kendilerinin ataları değil midir?” (s. 262-263). Zonaro, muhtemelen bu diyalogdan sonra Bellini’nin portresinin de bir kopyasını yapmıştır ve halen Topkapı Sarayı koleksiyonundadır.
Bazı araştırmacı ve sanat tarihçiler hızlarını alamayarak, Hasan Rıza’nın bu resimleri 3
yapacak altyapısının olmadığından, bu şavaş sahnelerinin üstesinden ancak Batılı bir
sanatçının gelebileceğinden dem vurulur. Osman Öndeş, “Fausto Zonaro’nun Tabloları”, Popüler Tarih, 29 (Ocak 2003), s. 88-93; Milliyet, 17 Ocak 2003.
Hasan Rıza – Zonaro ilişkisini tam olarak çözemeyen ancak aradaki benzerlikleri daha ayrıntılı 4
2
Sultan Abdülhamid II took care to keep the memory of Sultan Mehmed, the Conqueror, alive. The
As a result of these paintings Zonaro was rewarded with a raise in his salary. Fausto Zonaro,
Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl [Twenty Years during the Reign of Abdülhamid], Trans.:
T. Alptekin-L.Romano, Istanbul: Yapı Kredi Publications, 2008, p. 261. In his memoirs, Zonaro speaks
of how the aides were disturbed by his portrait of Sultan Mehmed, the Conqueror, because of his
resemblance to Sultan Abdülhamid II, saying “how will we explain this to the padishah?” He calmed
them with the following words: “Please inform his imperial majesty, the Padishah, that I examined the
lines of Mehmed II’s face in the original painting by Venetian painter Gentile Bellini at the Lajard Gallery
in Venice. Bellini was summoned here by Mehmed II himself to paint his portrait, and if this padishah
resembles His Highness Abdülhamid, then there is nothing to be surprised about in this. Is Mehmed II
not his ancestor?” (pp. 262-263). Probably after this dialogue, Zonaro made a copy of Bellini’s portrait;
it is still in the Topkapı Palace collection.
Some researchers and art historians find the speed at which these paintings were completed hard
3
to believe, saying that as Hasan Rıza did not possess the background to produce these paintings, only
a Western artist could have been able to surmount [the difficulty of] these war scenes. Osman Öndeş,
“Fausto Zonaro’nun Tabloları” [Fausto Zonaro’s Paintings], Popüler Tarih, 29 (January 2003), pp. 88-93;
Milliyet, 17 January 2000.
For a work that does not entirely solve the Hasan Rıza – Zonaro relationship, but presents a more
inceleyen bir çalışma için bkz: Ahmet Kamil Gören, “Tablolarda Fetih sahneleri Bağlamında 4
Hasan Rıza ve Zonaro’nun İstanbul’un Fethi Tablolarının İlişkisi Üzerine Bir Deneme”, Eyüp detailed analysis of the similarities between them, see: Ahmet Kamil Gören, “Tablolarda Fetih sahneleri
Sultan Sempozyumu VII, İstanbul, 2003, s. 276-291.
Bağlamında Hasan Rıza ve Zonaro’nun Istanbul’un Fethi Tablolarının İlişkisi Üzerine Bir Deneme” [A
Aynı kompozisyonu 1976’da Jean-Joseph Benjamin Constant (Fransa’da Augustins 5
Müzesi’nde) ve yine 1876-1884 yıllarında Stanislaw Chelebowski (Polonya’da Cracow Müzesi’nde) çalışmıştır.
Study on the Relationship between the Paintings of Istanbul’s Conquest by Hasan Rıza and Zonaro as
Related to Conquest Scenes in Paintings], Eyüp Sultan Symposium VII, Istanbul, 2003, pp. 276-291.
5
The same composition was conducted in 1976 by Jean-Joseph Benjamin Constant (found at the
6
Augustins Museum in France) and between the years 1876-1884 by Stanislaw Chelebowski (at the
İstanbul, 1971.
Cracow Museum in Poland).
Daha fazla bilgi için bkz.: A. Süheyl Ünver, Ressam Şehit Hasan Rıza - Hayatı ve Eserleri, F. Zonaro, age, s. 364-366.
6
“Ars longa, vita brevis!” (Latin deyişi, Hippocrates’a atfedilir)
Martyr Hasan Rıza – His Life and Works], Istanbul, 1971.
7
8
F. Zonaro, ibid, pp. 364-366.
Latin saying attributed to Hippocrates.
7
8
90
For more information, see: A. Süheyl Ünver, Ressam Şehit Hasan Rıza - Hayatı ve Eserleri [Artist-
SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI
Söyleşen: Hüseyin SORGUN
THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI
Interview: Hüseyin SORGUN
SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI / THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI
SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI
THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI
Hüseyin SORGUN*
Hüseyin SORGUN*
• Yüzük merakı spesifik bir durum gibi ama son yıllarda da bu durum üzerine yoğun bir ilgi var. İnsanların yüzüğe olan bu ilgilisini neye bağlıyorsunuz?
• Interest in rings seems to be a very spesific thing, but in recent years there has
been an increase in interest. What do you think on this interest?
Yüzük her zaman vardı. Parmağa bir şey takmanın geçmişi uzun yüzyıllara dayanır. İşin içerisindeki Sevan faktörü, yüzüğü büyütmek suretiyle oluştu. Eskiden
baktığın zaman daha küçük, daha konservatif alyanslar; tek taşlar, darlığı 3-5 milimi geçmeyen yüzükler parmaklara takılırdı. İnce bir kolon üzerinde yuvarlak bir
gül deseni falan olurdu. Biz biraz yüzüğü büyüttük. Parmakta biraz daha öne çıkarttık, dikkat çeken noktaya getirttik. Bu biraz da benim yüzüğe olan düşkünlüğümden kaynaklanıyor. Ben gördüğüm bir şeyi ilk önce yüzükleştiriyorum. Bir
ressam bakar resmi görür, bir manav bakar meyveleri görür, mücevherci bir çift
küpe görür. Benim gördüğümse hep yüzük. İkiz binaları görsem “Bu neden yüzük
olmasın?” diyen bir adamım. Her şeyi yüzük olarak hayal etme durumum var. Yüzük benim hayatımda önemli bir şey.
Throughout history there have been rings. The history of wearing something on
one’s finger stretches back centuries. The Sevan factor in this regard was formed
by enlarging the ring. When you look back, you see smaller, more conservative
bands; single-stone rings as narrow as 3 to 5 millimeters being worn on the finger. For example, you could have a round rose design upon a thin band. What we
did was to enlarge the ring a bit. We brought it a bit more forward on the finger,
bringing it to a place where it would draw attention. This arises, in part, from my
affinity for rings. When I see something, I first turn it into a ring. A painter looks
and sees a picture, a greengrocer looks and sees fruit, and a jeweler sees a pair of
earrings. And I always see a ring. For example, if I see twin buildings, I say: “Why
shouldn’t this be a ring?” I have this ability to envision everything as a ring. It is
possible to say that the ring is something important in my life.
Yüzüğü yaptıktan sonra ilk önce kendim takar hayal ederim. Bu yüzükle ben araba kullanıyorum, yürüyorum gibi hayaller kurarım. Yüzük beni rahatlatan bir şeydir. En
Samatya’da çok güzel bir çocukluk geçirdim. Bizim sokağımutlu eden şey yüzüktür. Küpe, kolye, saç tomızda bayram eksik olmazdı. Musevi, Hıristiyan, Müslüman
kası, kemer gibi birçok nesne var firmamızın
her dinden insan vardı, bir yılda yedi sekiz bayram yaşardık.
yaptığı ama yüzük benim için çok önemli.
Onlara Paskalyalar giderdi, bizlere kurban etleri gelirdi.
• Tüm dünya ülkelerinde farklı yüzük geçmişleri var. Bunun içerisinde Türkiye’de ki
yüzük geçmişini nasıl bir kategoride değerlendirmek gerekir. Daha mı iyi, daha mı geniş
bir kültürü var?
I had a wonderful childhood in Samatya. There were many
holidays on our street. There were Jews, Christians, Muslims,
people of every religion, and so we had seven or eight holidays a year. We sent Paskalya (Easter cakes) to others, and
Muslims sent us their Qurban meat.
Aslında sınırlandırılmış bir durumu da vardır
yüzüğün, altının daha doğrusu... İslam kültüründe biliyorsunuz altın erkeğe haram, kadına helal. Baktığınız zaman artık, günümüz erkekleri de kendisini aksesuarla ifade etmek istiyor. Erkeğin kendini en iyi şekilde ifade edeceği şey saat…
Ama kadın o konuda daha zengin. Bu baskılanmış suretin içersinde yavaş yavaş
insanlar aksesuarlarla da kendilerini ifade etmeye başlıyorlar.
• Kadın-erkek diye ayırdığımızda hangi yüzükler üzerine daha ağırlıklı çalışıyorsunuz?
Biz erkekleri de düşünüyorum; o yüzden ciddi bir erkek koleksiyonu da yok değil yani. Tabii dünya kadınlar üzerinde dönüyor. Kendine bir tekne ya da araba
alacak olsan bile kadın tarafından sınırlandırmalar oluyor, evin patronu kadınlar.
• Sizin özellikle Osmanlı motifleri üzerine çalışmalarınız var.
Evet, başlangıçta Osmanlı mücevheri diye bir kavram vardı. Topkapı Sarayı’ndaki
o elmas, hilaller, kolyeler, küpeler aslında İran’dan, Fransa’dan hediye edilmiş
parçalardı. Sonradan saraydaki Ermeni ustalar mücevher üretmeye başladı. Benim çıraklığımda bunlardan biz oturur yapardık ama Osmanlı dönemi bittikten
sonra böyle bulutlara çıkıp yukardan bakarak yapılan bir tasarım hiç olmadı.
• Peki, Osmanlıda bu işi meslek olarak yapan insanlardan söz eder misiniz?
Tabii tabii. Bu işi yapan Ermeni ustalar var; bunlar Saraya bağlı. Saray’da bir bölüm var; o bölüm içerisinde Topkapı Sarayı’na kayıtlı elmas kesim ustası var. Şu
zamanda Kapalıçarşı’da bile yok doğru düzgün kesim ustası. Ama sarayın dışında
da kuyumculuk sektörü geçerli… Sarayın dışında da ustalar var. Ama biz dediğim
gibi Topkapı Sarayı’na, Osmanlı’ya daha yukarıdan bakarak o padişah portrelerini, heykelleri ve onun dışında kendi hayallerimizi yaptık.
* Yazar
92
After making a ring, I imagine first that I will
wear it. I envision things like me driving a car
with this ring on, or walking around with it.
Rings are things that bring me comfort. Rings
bring me the greatest happiness. Our firm
produces many objects, such as earrings,
necklaces, hair pins and belts, but rings are
the most important for me.
• In every country the ring has a different history. In which category should the history of
rings be evaluated in Turkey? Does it have a dif-
ferent or more extensive culture?
There’s a very limited situation when it comes to the ring, or rather, when it
comes to gold… As you know, in Islamic culture gold is prohibited for men and
permitted for women. Today men want to express themselves through accessories. The thing, that best enables a man to express himself is the watch… But
women are more fortunate in this regard. Within these limitations, people are
now slowly beginning to express themselves through accessories as well.
• Do you concentrate more on men’s or women’s rings?
I think (we concentrate on) men as well as women; it is not as if there are no serious male collections. Of course, the world revolves around women. Even if you’re
going to buy a boat or a car, the limits are put by the woman, and women are
the boss in the home.
• Some of your work is specifically concerned with Ottoman motifs.
Yes, there is a concept of Ottoman jewelry. In Topkapı Palace, the diamond, crescents, necklaces, and earrings were actually pieces that came as gifts from Iran
or from France. Later, Armenian master craftsmen in the palace began to produce jewels. During my apprenticeship we would sit and do the same thing, but
after the Ottoman period ended, no more designs were composed by elevating
oneself to the clouds and looking down.
• Could you tell us about the people who were involved in such work during the Ottoman period?
Of course. There were Armenian masters who did this work; they were affiliated
to the palace. There was a section in the palace; here there was a diamond* Writer
• Çıraklık döneminize geleceğiz ama ben merak ediyorum, ilk yaptığınız yüzük
nasıl bir şeydi?
‘’Yeter artık ya bıktım ben ıvır zıvır kopya işler yapmaktan’’ dediğimde ilk yaptığım şey Osmanlı portreleri olan o portreler ve heykellerdi.
• O duyguyu merak ediyorum.
‘’Niye kendi kültürümüzü ortaya çıkarmıyoruz, Fransa’nın, İtalya’nın dünyaya mal olmuş markalarının niye devamlı taklidini yapıp Kapalıçarşı’ya satıyoruz’’ noktasında duyulan bir vicdan azabı var. Hırsızlığın başka bir adı aslında…
Ha modelini çalmışsın, ha kasalarından para çalmışsın. Bunu ifade ederken de
Kapalıçarşı’ya çok haksızlık etmek istemiyorum. Çünkü bunlardan beslenen %95
oranında bir Kapalıçarşı var. Bıçak sırtı bir konu olduğu için insanlar sonrasında tepki verebiliyorlar.
Kapalıçarşı gibi bir yerimiz var, dünyanın en eski alışveriş merkezi olarak geçen. Karakteri ya da bir gözü
olan bir turistin on mağaza gezdikten
sonra hayal kırıklığına uğradığını tahmin ediyor ve biliyorum. Şu beni rahatsız etmiştir her zaman: Esinlenmeye eyvallah, ama katma değerden çalmak değil, katma değer adına yapılırsa problem değil. Bizdeki en büyük
problem bu, diğer şeylerde de böyle; tekstilde mesela. Bizim övündüğümüz şey şu: aynısını ucuza yapmak.
Aynısını ucuza yapmak mı marifet, iyisini yapmak mı marifet? Bu noktada
benim yaptığım işten dolayı, her daim
daha üstüne katabilirim. Markalar bir
noktaya geldikten sonra alt şeylerini kurarlar. Daha özel ne yapabilirim
diye düşünüyoruz.
• Genelde koleksiyonları tek başınıza mı oluşturuyorsunuz?
İlk sorunda bana duyduğun heyecanı anlat demiştin; ben o kısma da geleyim. Sekiz yıl önce ilk parçalarımı
oluşturduğumda az seçeneğim vardı:
Ya dünyada en olmayan taşları toplayacağım ki buna gücüm yani param
yok; ya da elimdeki tek şey olan sanatımı sonuna kadar sömüreceğim. Bir yüzüğün tezgâh ömrü üç saatse, üç gün ise, on gün ise, ben altı ay uğraşayım dedim. Katma değer katacağım tek şey işçiliğimdi. Müthiş heyecanlandırmıştı bu
beni. Hâlâ eski parçalarımı almış olup da bana gösterenlere nerdeyse parası neyse ödeyip alayım dediğim olmuştur. Alıp evde hanıma vermişimdir. Onların heyecanı o gün olduğu gibi bugün de devam etmekte benim için.
• Fransa’dan, İtalya’dan ürünler taklit ediliyor dediniz ya şu an dünyada olan
süreç buraya doğru döndü mü? Yani başka Sevan’lar var mı? Türkiye de bu süreçte ters bir akım oluşturuyor mu?
Komik olan şu oldu, gurur verici bir komedi bu… Biz bunu yaptık. Kuyumculukta hiç yapılmamış şeylerdi, aylarca uğraşıyorduk. ‘’Böyle şey olur mu, satar mı?
diye bizimle dalga geçmeye başladılar. Benim de kaybedeceğim hiç bir şey yoktu
sonuçta. Sıfırdan bunlarla uğraştım ve inanıyordum. Yurtdışından ödüller falan
derken; ismimizin büyümesiyle bu sefer Fransa’yı, İtalya’yı değil beni taklit etmeye başladılar. Ama enteresan olan sadece Türkiye’de değil, yurtdışında da taklit
edenlerin olması. Çünkü fikir olarak yapılmamış şeylerdi ve kültür koleksiyonlarıydı. Yüzükleri elinize aldığınızda gerçekten bir tarihi, ciddi bir geçmişi hissedebiliyorsunuz. Ayrıntıları fark ediyorsunuz.
cutting master. At that time there was no diamond-cutting master, even in the
Grand Bazaar. But there was also a “jewelry sector” outside the palace… There
was also a master jeweler outside the palace. But we, as I’ve said, have looked
at Topkapı Palace and the Ottomans more from above and composed our own
visions that go beyond the portraits and figures of the sultans.
• Before we discuss your apprenticeship, I’m curious, what was the first ring you
made?
When I said “Enough already, I’m sick of imitating others’ work,” the first thing I
made were portraits and figures from portraits of the Ottomans.
• Can you tell me about that feeling?
When one says: “Why aren’t we focusing on our own culture, why are
we continuously imitating the expensive brands of France and Italy and
selling them at the Grand Bazaar?”
there is a pang of conscience. Another word for this could be theft…
Stealing their models is the same as
stealing money from their cash-tills.
However, I don’t want to be too unfair to the Grand Bazaar, because
95% of the Grand Bazaar is supported with such work. This is a delicate
matter and people can sometimes
give negative reactions.
We are lucky to have a place like the
Grand Bazaar, the world’s oldest
shopping center. However, I think
that a tourist with discernment or a
good eye will be disappointed after
looking in the shops. This has always
bothered me: being influenced by
other cultures, that’s fine; but this is
only then not a problem, if one is not
stealing from the ready made, but
rather trying to add value. This is our
greatest problem, and it exists in other matters as well; in textiles, for example.
This is what we are proud of: Making the same product for less. Is it a virtue to
make the same thing for less, or is it better to try to improve the work? Due to
what I do, I find that I am always able to add more. After brands have reached
a certain point, they establish their base. So we think, ‘What can I do that is different?’
• Do you generally design your collections by yourself?
In your first question you asked me about the enthusiasm I feel; let me address
that here as well. When I composed my first works eight years ago, I had a few
options: Either I was going to collect the world’s rarest stones – something that
I didn’t have the power for – that is, the money –, or I was going to take the only
thing I had in hand, that is my art, as far as it could go. I said to myself, it may
take three hours, three days or ten days on the workbench, that doesn’t matter;
I will work at it for six months if I have to. The only value I could add was my
workmanship. This made me incredibly excited. At times, people have shown me
earlier pieces of mine that they have bought, and I had to hardly restrain myself
from saying, forget the money, let me buy it back. I wanted to buy them and give
them to my wife. Today, like then, the excitement [for my pieces] is still there.
93
SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI / THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI
• Tarihten çıkardığınız o şey bambaşka bir şeye dönüşüyor. Mesela Fatih Sultan Mehmed yüzü Fatih olmaktan çıkıyor. Bunu yaparken tarih araştırması yapıyor musunuz? Okuyor musunuz bu nasıl olmalı diye?
• You said that products from France and Italy were copied; have things changed?
That is to say, are there other Sevans? Is Turkey forming a counter-current in this
process?
O da işin başka bir püf noktası… Bu tarihi bir kişi yazmamış ki. Mesela bir tarihçi
anlatımında o çok uzun boyluydu diye bahsederken diğeri orta boyluydu diye tarif edebiliyor. İtalyan’ı Fransız’ı başka yazıyor, İranlı’sı, Türk’ü başka yazıyor. Buna
baktığın zaman hiçbir şey yapamıyorsun. Ben aslında biraz daha Samatya’dan
bakıyorum bu işe. Halk gözüyle bakıyorum. Kendim doğma büyüme Samatyalıyım. Ben Fatih Sultan Mehmed’i ilkokulda okuduğumda nasıl biliyorsam onu
öyle yansıtıyorum.
This is the funny thing, it is a pride-inspiring comedy…We did this. These were
things that had never been done in jewelry, and we’d worked with them for
months. They began to mock us, saying, “Will it be of use; will it sell?” Ultimately,
I had nothing to lose. I worked from scratch and I believed in what I was doing. Then the awards from abroad started to come and with the growth of our
name people stopped imitating France or Italy, and started to imitate me! The
interesting thing is, that there were forgers not only in Turkey, but overseas as
well. These were ideas not seen before, and they
formed cultural collections. When you put the
ring on your finger, you’re able to feel history, the
past. You notice the details.
• So, You have extracted something from history,
that is transformed into something entirely different. For example, the Fatih Sultan Mehmet ring
goes beyond Fatih. When making such rings, do
you carry out historical research? Do you read about how it should be?
That’s another key point… After all, history is not
written by just one person. For example, while
one historian speaks about how Fatih was very
tall, another may describe him as being of average height. One historian describes Italy and
France differently, while the Iranian describes
the Turk differently. Seeing this, there is nothing
you can do. I actually look a bit more from the
aspect of Samatya. I look through the public eye.
I’m from Samatya, born and raised. I reflect Fatih
Sultan Mehmed as I know him from what I read
in elementary school.
• You have an artistic curiosity or perspective.
What did you learn from your master; who was
your master?
• Sizde sanatsal bir merak var, bakış açısı var. Ustanızdan ne aldınız bu anlamda; usta nerede duruyor?
Ustam vefat etti. Benim hayatımın çok önemli bir noktasıydı. Ustamdan ne aldım, biliyor musun? Kuyumculuk sanatından evvel; oturmayı, kalkmayı, konuşmayı, büyüklerime saygıyı aldım. On iki yaşımda beşinci sınıftan çıktım, daha da
okuyamadım. Maddi imkânlarımız benim okumama müsaade etmiyordu. Çalışmam gerekiyordu. Babam tiyatrocuydu. Bu alanlarda bir adım öndeydik ama iki
kere iki konusunda iyi değildim. Halen de iyi değilim. Ustam beşinci sınıftan on
94
My master passed away. This was a turning point
for me. Let me tell you what I learned from my
master: Before making jewelry, I learned how to
sit, to stand up, to speak and respect my elders.
I left school at age 12, in the fifth grade, and I
wasn’t able to study any more. My family’s financial situation didn’t allow me to continue my
education; I had to work. My father was a theater
actor. We were ahead of many people in this aspect, but I wasn’t good at the three R’s. And I’m still not good at them. My master
also went into business life from the fifth grade at age twelve; I had been raised
in a structure in which I was unaware of what was what, not knowing how to
knock on doors, learning the respect and love that comes from the family culture
not from the family, but from friends in adolescence– after all, we are all Anatolian. My master was a great teacher. He taught me many things, like when to sit
and when to stand, how to speak, and how to sell products to customers. May he
rest in peace, he has a very special place in my life.
iki yaşında hayata atılmış, neyin ne olduğunu bilmeyen, kapı çalmayı bilmeyen,
aile kültürünün getirmiş olduğu -ki sonuçta Anadoluluyuz- saygı ve sevgiyi ergenlik döneminde aileden değil de arkadaşlarından öğrenen bir yapıda yetişiyoruz.
Benim ustam büyük bir öğretmendi. Oturmayı, kalkmayı, konuşmayı, müşteriye
gidip ürün satmayı, birçok şeyi bana öğretmiştir. Rahmetlinin benim hayatımda
çok özel bir yeri vardır.
• Ne kadar süre geçirdiniz yanında?
Ustamın yanında aşağı yukarı altı sene çalışmışımdır. Ustam sürekli diyaliz makinesine bağlanıyordu, çalışamıyordu. Kalfam vardı, ustabaşı vardı, ben vardım.
Biz gelen müşteriyi memnun edelim, ustaya bir para getirelim duygusuyla devam etti bir süre idare ettik o şekilde, sonra
abisi ‘’kapatıyoruz bu dükkânı’’ dedi. O aşçı
varsa orada yemek istersin, yoksa istemezsin. Oradan sonra başka bir ustanın yanına girdim, orada devam ettim. Ustam olarak Hovsep Çatak’ın benim hayatımdaki yeri çok özeldir. Aynı sokakta karşı komşumuzdu. Bizde
usta saygısı çok büyüktür. Akşam eve gittiğinde tekrar sokakta karşında ustanı gördüğünde
önünde cümle dahi kuramazdık.
• How long did you stay with him?
I should have worked by my master’s for about six years. My master was constantly connected to a dialysis machine, and wasn’t able to work. I had an apprentice, there was a foreman, and there was me. We continued to work to try to
make the customers, who came to us happy and to earn money for the master;
we went ahead this way for a while, and then his older brother said: “We have
to shut this shop down.” You only want to eat at a restaurant if the chef is working, otherwise you wouldn’t want to be there. Then I began to work with another
master. However, my master, Hovsep Çatak holds a very special place in my life.
He was our opposite door neighbor. Our respect for masters is great. When we
met our master in the street on the way home
in the evening, we could not even say a word
to address him.
• Have we lost these masters in recent years? I know, for example, that there have
been some who have gone to America.
This is something that has also been caused by
the system… Technology is developing. People
are now pushing buttons and rings spill out.
Now, you can get ten rings for the price you’d
pay for one handmade ring. This is a heavy
price to pay. Back in old days, this technology
didn’t exist, and there were the masters. These
no longer exist. We’ve lost skilled masters.
• Bu ustalar da kayboldu mu son yıllarda?
Ben biliyorum, mesela Amerika’ya gidenler
oldu.
Sistemin de getirdiği bir şey… Teknoloji gelişiyor. Artık insanlar düğmeye basıyorlar, yüzük
dökülüyor. Şimdi sen el işçiliğine ödeyeceğin
bedel yerine on tane yüzük alabiliyorsun. O
ağır bir bedel. Eskiden o teknoloji yoktu, onun
yerine ustalar vardı. Şimdi böyle şeyler kalmadı. Ciddi ustalar kaybettik.
Sistem tekrar şimdi geri dönüyor. Nevi şahsına münhasır bir özelliğin varsa farklılığı her zaman arayacaksın. Parmağına yüzük bakarken
herkeste olandan ziyade, daha önce hiç görmediğin bir parçayı aramak isteyeceksin, gönlün ondan yana olacaktır.
• Diyelim biri yüzük almaya geliyor, o parmakta yüzük durmayacak olmaz sana bu
diyor musunuz?
‘’Olmaz sana’’ lafımızla meşhuruz zaten biz. Bunları ben “Hangi kadın takar?”
düşüncesiyle yapmıyorum. Parmağına taktığın zaman nacizane fikrimi söylerim,
bundan 3 kuruş fazla kazanırım mantığıyla hareket etmem, çünkü fiyatlarını da
bilmem. ‘’Bu sende daha güzel durdu’’ derim.
• Kim belirliyor bunu peki?
Fiyatlarımızı sistem belirliyor. Mesela bir yüzük bizim atölyemizde kaç gün geçirmiş.
• Kaç kişi çalışıyorsunuz?
Yaklaşık otuz kişiyi buluyoruz. Ama bunların önemli bir kısmı yaratıcı ustalar.
Kendi dallarında onlar da sanatçı. Bu şekilde sınıflandırırsak sekiz üstün yetenek
var. Bunun dışında zanaatkârlar var. Zaten çalışanların hepsi yorum yapabiliyorlar. Bir ürün benden çıktıktan sonra taş mıhlamaya gidiyor. Taş mıhlama benim
sanatım değil ama nasıl mıhlanacağını ben adama anlatıyorum. Taş üstüne taş
heykellerini kesiyoruz. Hepsinin bizim elimizden çıkması mümkün değil, ben bir
ressam değilim sonuçta.
But now the old system is coming back. If you
have a unique talent, then you will always
look for what is exclusive. When looking for a
ring, rather than choosing what everyone has,
you will search for a piece you’ve never seen
before; this is what your heart will go out to.
• When people come to buy a ring, do you
ever say “this ring doesn’t look good on your
finger, you shouldn’t buy it” ?
Indeed, we’re well-known for our saying
“That’s not for you”. I don’t make these rings
thinking “What woman will wear it?” When
someone places a ring on his/her finger I’ll tell
them what I think– I don’t work with the idea that I can earn 3 more pennies if
I sell this ring; in fact, I don’t know the prices of the rings. I’ll just say: “This one
looks better on you.”
• So who determines the prices?
There is a system to determine the prices. For example, one of the factors is how
many days it takes to make the ring.
• How many people work with you?
We’re a team of about thirty people. But an important part of the team is made
up of creative artists. They are artists in their own fields. That means, we can say
that there are eight extraordinary talents working with us. In addition to this,
there are the craftsmen. As it is, all members of the team have a say. After a ring
leaves my table, it goes to the desk to have the stone set. Setting the stone is not
my responsibility, but I can explain to a person how to set it. We cut figures into
the stone. All of these cannot go through my hand, as I am not a painter.
• How long does it take you to produce a ring?
The simplest ring takes six weeks. A miniature-mosaic product takes up to two
years. These are not for sale, as we are unable to put a price on them. For us, the
95
SON SARAY SANATÇISI: SEVAN BIÇAKÇI / THE LAST COURT ARTIST: SEVAN BIÇAKÇI
• Ürün kaç ayda çıkıyor burada?
En basiti altı hafta sürüyor. Mikro mozaik bir ürün neredeyse iki yıla yakın bir vakit alıyor. Bunlar satılık değil çünkü fiyat da koyamıyoruz. Bizde en değerli katkı zaman… İçimize sinmeyen detayları bozup baştan yaptığımız, üç senedir bitmemiş ürünler var.
• Samatya nasıl bir yerdi? Yaşadığınız çocukluk, o dönemlerdeki bakış açınız
nasıldı?
Benim kafamdaki Samatya Etyemez’e, Yedikule’ye kadar gidiyor. Sadece
Develi’nin oradan ibaret değil. Çocukluğumun Samatya’sı muhteşem bir yerdi.
Sokak çocuğu olarak, sokaklarda top oynayarak büyüdüm. Şimdi evlatlarıma bakıyorum, site içinde yaşamak zorundalar. Sokak kültürü bizde azaldı. Çocukluk
arkadaşlarımla halen arkadaşlığım devam ediyor. Ara sıra toplanıp sohbet ediyoruz, ocak başına gidip muhabbet ediyoruz. Samatya’da çok güzel bir çocukluk geçirdim. Bizim sokağımızda bayram eksik olmazdı. Musevi, Hıristiyan, Müslüman
her dinden insan vardı, bir yılda yedi sekiz bayram yaşardık. Onlara Paskalya’lar
giderdi, bizlere kurban etleri gelirdi.
• Hangi yıllardı?
Benim bahsettiğim 1979-1980’li yıllar. Aile denilen şey mahalleydi. Biz kardeş
kardeşe top oynardık sokakta. Kavga ettiğimiz sebepler ya top patlamasıydı, ya
camı kıran toptu. Annem beni gözü kapalı sokağa salardı. Ne cep telefonu var ne
bir şey. Merak etme durumu yok çünkü bilirdi ki, ben kaybolsam bile iki sokak
ötede beni kulağımdan tutup eve götürecek kadar iyi komşulara sahiptik. Bunun
güveni vardı. Camını tıkladığında bir bardak su uzatabilecek komşulara sahiptik.
Bir tek fakir olduğumuz konu paraydı. Onun dışında dünyanın en zengini bizdik.
Şimdi siteler içinde böyle bir mahalle atmosferi yaratmaya çalışıyorlar. Ama o
eski atmosferi yaratmak, geriye dönmek mümkün değil. Bir dekorda yaşıyor gibiyiz. Çocukken Samatya’da Amerika’dan birinin yeğeni gelir, o kişi bize Amerika’yı
anlatırdı, biz özenirdik. Şimdi de sokağı arıyoruz.
96
most valuable contribution is time… We have produced rings that we have later
destroyed due to details that we didn’t like; some of these took more than three
years to complete.
• What was Samatya like when you were a child? How do you remember your
childhood?
The Samatya in my memoirs stretches as far as to Etyemez, to Yedikule. Not just
around Develi. The Samatya of my childhood was a wondrous place. As a child of
the streets, I grew up playing football in the streets. Now I look at my children,
and they have to live in apartment complexes. Our street culture has died off. My
friendship with childhood friends is still strong. Every so often we come together
and meet, conversing by heart. I had a wonderful childhood. There was many
holidays on our street. There were Jews, Christians, Muslims, people of every religion, and in one year we had seven or eight holidays. We were sending Paskalya
(Easter cakes) to others, and they were sending their Qurban meat to us.
• When was this?
The years I’m talking about were 1979 or 1980. The family for us was the neighborhood. We played football as brothers in the street. The things we fought over
were either the burst of the ball or a window being broken by a shoot. My mother
had no worries about what I was doing in the street. There were no cell phones or
anything like. However, she wouldn’t worry, because she knew that even if I got
lost, we had neighbors two street away, who were good enough to grasp me by
the ear and bring me home! There was that trust. We had neighbors who would
hand you a glass of water when you tapped on their window. Our only poverty
was when it came to money. Other than this, we had the greatest riches in the
world. Now, people are trying to create such a neighborhood atmosphere inside
high-rises. But to create that old atmosphere, to return to it, is impossible. It’s
like we’re living in a theatrical backdrop. In our childhood days in Samatya, when
• Bundan sonrası için daha ileriye dönük planlar var mı? Koleksiyon anlamında.
Bizim yaptığımız her iş tek. Bir tane daha benzerini yapmıyoruz. Bir karakter var,
Sevan karakteri… Eline aldığın iş toprak altından çıkartılmış havası olan modern
antika gibi. Onu bitirdikten sonra ona benzemeyen fakat o karakterde bir şey yaratmak zorundasınız. Her daim koleksiyon kendi içinde evirilerek büyüyor. Yapmak istediğimiz o kadar çok şey var ki o kadar altınımız yok. Hayali ortaya dökmek bir kâğıt bir kalem... Kazandıkça yapmaya, üstüne koymaya devam ediyoruz. Hayalimiz olan bir şey var, inşallah bir sene içindebir saat koleksiyonumuz
olacak. Onun üzerinde çok yoğun zaman geçiriyoruz.
• Sevan karakterinin özellikleri
nedir? Hiç bilmeyen bir insan nasıl anlamalı bunu?
Klasik geleneksel birkaç usta yerine daha fazla ustanın, farklı ustaların işin içine girmesiyle alakalı. Mozaiği dizenden tut, taş
ustalığı, minyatür ustalığı, bunlar geleneksel kuyumculuk içinde olan şeyler değil. Klasik mıhlama ötesinde kendimize ait
buluşlarımız var. Bir taşı yerine
oturtmak için yapılacak şey bellidir. Taşı yerine oturttukta sonra yanlarından 4 çapak çıkartırsın ve o taş tutar. Düz mantık
budur mıhlamada ama biz aynı taşı aynı yerde tutarak daha farklı neler yapabiliriz düşüncesiyle her daim üzerine bir şeyler koyarak fark yaratmaya çalıştık. İşte
Sevan karakterinin özellikleri bu farklı ustaların çalışmalarının aynı yüzük üzerinde bir araya gelmesi durumudur.
• Tiyatro’da hangi rollerde rol aldınız, babanızın tiyatroya olan ilgisi nedir?
Babamın gençliğinde ciddi bir tiyatro hayatı var… Babam da amcam da profesyonel olarak oynadılar. Ben Kocamustafapaşa’da Ermeni okulunda okudum. Bizim
okulumuzun gelenekselleşmiş bir tiyatro bölümü vardır. Orada cemaatin sosyalleşmesini sağlamak amacıyla oluşturulmuştur. Ermeni kültüründe tiyatro önemli bir şeydir. Babam ilginç yeteneklere sahip bir adamdı, amcam da keza öyle. İkisi çok Moliere’in Cimri’sinden Othello’ya kadar oynarlardı. Maddi imkân olmadığı için yönetmen çağıramıyorsun; yönetmenin de kendisi, oyuncunun da kendisi
olduğu bir dünya içerisinde yoğruluyordu. Sağ olsun bana da küçükken roller çıkartırdı. Okulda havalıydım o konuda.
• Bize zaman ayırdığınız için çok teşekkür ediyoruz.
someone’s nephew returned from America, he told us about America, and we
were longing for it. Now we’re searching for these streets again.
• What are your long-term plans, in terms of your collection?
Each job we do is unique. We don’t make any ring that is like another. There’s
a character, the Sevan character… The work you take into your hand is like a
modern antique, it is as if it has been excavated from the ground. After we complete it, we must create another that does not resemble it, but is of the same
caliber. Every collection grows by evolving in itself. There are so many things that
we want to make, but we don’t
have that much gold. A paper,
a pen is enough to present visions… As we earn more, we
continue to do more and add to
our work. One of our dreams is
to create a watch collection this
year. We are putting a lot of
work into this.
• What are the characteristics
of the Sevan creation? How
should a person, who knows
nothing about this character,
perceive it?
The Sevan creation is related to
having a large number of skilled
artists, different artists, involved
in the work, rather than the
classic tradition of only a few
artists. From mosaic laying to stonework and miniature-making; these are things
that lie beyond the realm of traditional jewelry. We have made our own original
discoveries that go beyond the classic settings of stones. What one has to do to
set a stone is clear. After setting the stone, you can extend 4 burrs from the side
to hold the stone. This is just logical; but by thinking what else can be done to set
the stone in the same place, we have tried to add some distinctive features. The
qualities of the Sevan creation are the result of the work of different artists who
work together on the same ring.
• What roles have you played in the theater; what’s your father’s connection
to theater?
There was a serious theater life in my father’s youth… Both my father and his brother acted professionally. I studied at the Armenian school in Kocamustafapaşa.
Our school has a traditional theater department. It was set up to encourage the
socialization of the community there. Theater is an important thing in Armenian
culture. My father was a man of fascinating talents, and my uncle was as well.
They both played everything, from Molière’s The Miser to Othello. There was no
stage manager, due to financial limitations; you were formed in an environment
where you were both director and actor. It is thanks to them that when I was very
young I was able to play roles. I was popular in school because of that.
• Thank you so much for making time for us from your busy schedule.
97
MEHMET AKİF’İN ŞİİRLERİNDE
ANLATTIĞI SOKAKLARDAN BİRKAÇI
Sennur SEZER
THE STREETS OF MEHMET AKİF’S POEMS
Sennur SEZER
99
MEHMET AKİF’İN ŞİİRLERİNDE ANLATTIĞI SOKAKLARDAN BİRKAÇI / THE STREETS OF MEHMET AKIF’S POEMS
MEHMET AKİF’İN ŞİİRLERİNDE ANLATTIĞI
SOKAKLARDAN BİRKAÇI
THE STREETS OF
MEHMET AKIF’S POEMS
Sennur SEZER*
Sennur SEZER*
Her şairin şiirinin anımsattığı bir şehir vardır. Ahmet Hamdi Tanpınar dendiğinde
aklımıza Bursa gelir. Yahya Kemal’in şehri İstanbul’dur. Bakımsız, yoksul İstanbul
sokaklarındaysa aklıma Mehmet Akif düşer. Onun Seyfi Baba’nın evine giderken
su birikintilerinin arasındaki kaldırım taşlarına basması, bunu alaycı bir biçimde
anlatışı. Bu alaycı dizelerin ardında onun acı acı gülümseyişi de sezilir:
Certain cities bring certain poets to mind. The name Ahmet Hamdi Tanpinar conjures up the city of Bursa, the city of Yahya Kemal is Istanbul. Images of the poor,
neglected Istanbul streets bring Mehmet Akif to mind. In one poem, Akif cynically
narrates how he had to step carefully on the stones in order to avoid the puddles
on the way to Seyfi Baba’s house. His bitter smile can be perceived in his mocking lines:
“Sopa sağ elde, kırık camlı fener sol elde;
Boşanan yağmur iliklerde, çamur tâ belde.
Hani, çoktan gömülen kaldırımın, hortlayarak;
“Gel!” diyen taşları kurtarmasa, insan batacak.
Saksağanlar gibi sektikçe birinden birine,
Boğuyordum müteveffayı bütün âferine.
Sormayın derdimi, bitmez mi o taşlar, giderek,
Düştü artık bize göllerde pekâlâ yüzmek!”
A club in the right hand, a broken glass lantern in the left;
Pouring rain in the button holes, mud up to the waist.
Where is the long-buried sidewalk, rising from the dead;
If it were not for the rocks saving one,
crying “Come!” one would be sunk.
While hopping from one to another like a magpie,
I was showering the deceased with praise.
Mehmet Akif Ersoy, “Sur içi”ni ve Fatih’i anlatır. Bu bölgede caddeye yakın sokak- Don’t ask me what happened;
lar bakımlı, arka sokaklarsa bakımsızdır. Bir yağgradually the rocks have vanished,
mur yağdı mı sokakları su basar:
Now it is a must for us to swim in the lakes!
Her şairin şiirinin anımsattığı bir şehir vardır.
“Bizim mahalle de İstanbul’un kenarı demek
Mehmet Akif Ersoy describes the area near the
Bakımsız, yoksul İstanbul sokaklarındaysa aklıma
Sokaklarında gezilmez ki yüzme bilmeyerek!”
city walls in Fatih. In this region, the streets that
Mehmet Akif düşer.
(Küfe)
lie close to the main thoroughfare are well-kept,
Certain cities bring certain poets to mind. Images
while the back streets are neglected. When it
Şair, yaşlı dam aktarıcı Seyfi Baba’nın evine giof the poor, neglected Istanbul streets bring
rains, all the streets are flooded:
Mehmet Akif to mind.
derken böyle bakımsız bir sokaktan geçmektedir.
Elektriği olmayan sokakta elindeki fenerin her an
sönmesinden de korkar. Bir korku filmine dönüşmüştür şairin sokaktan geçişi. Öyküyü anlatan, batan bir gemiden kurtulmaya
çalışmakta gibidir:
“Yakamozlar saçarak her tarafından fenerim,
Çifte sandal yüzüyorduk, o yüzer, ben yüzerim!
Çok mu yüzdük, bilemem, toprağı bulduk neyse;
Fenerim başladı etrafını tek tük hisse.”
Şair artık yorulmuştur, daha doğrusu bezgindir. Fenerin de ışığı azalmıştır. Bu kısık fener ışığı sokaktaki yarı yıkık evleri, kabartılar biçiminde fark edilen sokak köşelerinde yatan evsiz barksızları yarı aydınlatmaktadır. Sokakta bir görünüp bir
kaybolan gölgeler zaman zaman ürkütücüdür. Gündüz ışığında gecenin görüntüleri değişecektir. Haydut gibi görünen, yersiz yurtsuz bir dilencidir. Ama tersi de
mümkündür. Neyse ki karşıdan üç fenerli bir grup gelir, şair onların arkasına takılarak yolu bulmaya çalışacaktır.
Mehmet Akif’in sokağa çıkışı her zaman kimsesiz, hasta bir yoksulu yoklamak için
değildir. Kimi zaman yaramaz çocuğunu avutmak (‘Bizim çocuk yaramaz, evde
dinlenip durmaz,’) kimi zaman da kendi can sıkıntısını dağıtmak için dolaşır. Çevresinde hep bakımdan yoksun, yoksul mahallelerin sokakları vardır:
“Canım sıkıldı dün akşam, sokak sokak gezdim;
Sonunda bir yere saptım ki, önce bilmezdim.
Bitince bir sıra ev, sonra bir de vîrâne
Dikildi karşıma han kılıklı bir meyhâne”
Bu bakımsız mahallelerin keyif çatılacak yeri sayılan meyhanesi de virandır. İçerisi yarı karanlıktır. Meyhanenin masası tabutluktan atılmış eski bir teneşire benzemektedir. Tezgâh da yan devrilmiş bir sandıktır.
* Yazar
100
how to swim! (Küfe)
Our neighborhood also means the edge of Istanbul
One cannot walk on the streets without knowing
The poet walks down such a street on his way to Seyfi Baba’s house. On the
street, which has no electricity, he is afraid that his lantern will go out. His walk
down this street becomes like a horror film, and he resembles someone trying
to get off a sinking ship:
Phosphorescence beams from every side of my lantern,
We were rowing a boat, it rows, I row!
Not sure whether we rowed too much, fortunately we found land;
Then my lantern started to feel land here and there.
The poet grew tired or discouraged. The light of his lantern began to fade. The
low light from the lantern illuminated the half-ruined houses and the homeless
people lying in the shadows of the street corners. The shadows that appear and
disappear were sometimes frightening. In the light of day, the images of the
night would change. The figure who appeared to be a mugger turned out to be a
homeless beggar. But the opposite could also be the case. Fortunately, a group
carrying three lanterns came from the opposite direction and the poet tried to
find his way home by following them.
Mehmet Akif does not always leave his house to visit a sick, homeless person.
Sometimes he consoles a naughty child: “Our daughter is naughty and never
stays at home” and sometimes he walks around to cheer himself up. Untended
streets and poor districts surround him:
I was bored last night, I walked the streets;
I wound up in a place with which I was not familiar.
At the end of a line of houses is a ruin
Before me stood a tavern disguised as an inn.
* Writer
“Yanında hurdası çıkmış bir eski püskü sedir.
Sakat, bacaksız on on beş hasırlı iskemle,
Kırık dökük şişeler, bir de çinko tepsiyle
Beş on kadeh, iki üç testi.. ”
İçmeye gelenler ise evde ekmek bekleyenlerden kaçıp buraya sığınmış dar gelirlilerdir. Burada bulunmalarıyla, evde kalmayışlarıyla birbirlerine övünürler. Benzer keyif mekânlarından biri de bir mahalle kahvesidir. Şiirde anlatılan kahvenin
eşiğinden başlayarak okur yoğun bir kirlilikle karşılaşır. Kahvenin eşyaları da
eski ve pistir, kara bir mangal, peykeler, kirli dominolar. Zemini kaplayan tozun
altındaki toprak mı taş mı belirsizdir. Mehmet Akif, acı acı gülümseyerek kahvenin tekir kedisinin de kulaksız olduğunu fısıldar.
Mehmet Akif’in dolaştığı sokakların büyük bölümü Fatih bölgesindedir. Kimi yerlerde şehrin öteki bölümlerinde karşılaşılmayan manzaralarla karşılaşılır:
“Bizim çocuk yaramaz, evde dinlenip durmaz,
Geçende, Fatih’e çıktık ikindi üstü biraz
Kömürcüler kapısından girince, biz, develer
Kızın merakını celbetti, daima da eder;
O yamru yumru beden, upuzun, o bacak,
In this neglected neighborhood, the only place to enjoy oneself is the tavern that
is in ruins. The inside is dark and the tables resemble a type of bench where
corpses are washed. The counter is an overturned trunk.
Next to it is a worn-out, shabby coach.
Ten to fifteen wobbly, legless matted stools,
Broken bottles, and a zinc tray
Five to ten cups, one to two pots.
The people who come here to drink are the poor, avoiding their families who are
waiting at home for them to bring food. They are proud to be here instead of at
home. Another place where people like to spend time is the local coffeehouse.
Starting from the threshold , the poems describe the filthiness of the coffee house
for the reader. The items in the coffeehouse are also old and dirty: the black
brazier, benches and dirty dominos. It is uncertain if the floor under the layer of
dust is soil or stone. With a bitter smile on his face, Mehmet Akif whispers that
the tabby cat in the coffeehouse has no ears.
Most of the streets that Mehmet Akif wanders through are located in the Fatih
district. In some places, he sees things that probably will not be seen in other
parts of the city:
101
MEHMET AKİF’İN ŞİİRLERİNDE ANLATTIĞI SOKAKLARDAN BİRKAÇI / THE STREETS OF MEHMET AKIF’S POEMS
O arkasındaki püskül, ki kuyruğu olacak.
Hakikaten görülecek şey değil mi ya?”
Our daughter is naughty and never stays at home,
Recently, we went to Fatih in the late afternoon for a while
Küfe şiirinin acı havasını başta bu deve görüntüsüyle dağıtmayı bilen Mehmet
Akif, Safahat’taki bakımsız sokakların verdiği boğuntu ve kötümserliği, insanoğlunun kurduğu güzel yapıların görüntüsüyle, Fatih Camii’nin ve Süleymaniye’nin
anlatımıyla dağıtır.
When we went through the Coal Dealers Gate, the camels...
Attracted her attention; to her everything is noticeable;
The gnarled body, the size, the legs,
The tassel hanging down the back must be the tail.
Indeed, isn’t this a spectacle to see?
Şair bizim bir karşılaştırma yapmamızı ister gibidir. O toprağın buğusu gökyüzüne
yükselirken bir inci gibi donup kalmışa benzeyen, bulut mu kubbe mi diye düşünülen mabetleri insanlar inşa etmiştir; o kahve ile meyhaneyi de. Kahvede, meyhanede pinekleyenler de, camide namaz kılanlar da insandır. O halde?
Bu soruyu yanıtlamak Mehmet Akif’in değil okurlarının işidir. Onun yazdıklarından hayatımıza dair yeni sorular üretmek de bu soruları yanıtlamak da onun
okurlarından beklediği bir görevdir.
Mehmet Akif uses the description of the camel at the beginning of the poem
“Küfe” to transform the bitter atmosphere. The description of the beautiful Fatih
and Suleymaniye Mosques distract from the despair and pessimism emanating
from the squalid streets of Safahat.
It is as if Akif is encouraging his readers to make comparisons. While mist rises
from the earth to the sky, sanctuaries are being built that lead people to wonder
whether they are clouds or domes; at the same time, coffeehouses and taverns
are also being built. Both the people who doze off in the coffeehouses and the
taverns and those praying in the mosques are human. So?
Answering this question is not the responsibility of Mehmet Akif, but that of his
readers. Generating new questions inspired by his writing about life and answering these questions is a task Akif awaits from his readers.
102
MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ
RAHMİ EYÜBOĞLU’NUN EVİ
Betül EREN
THE BLUE TURTLE:
BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
Betül EREN
MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU / THE BLUE TURTLE: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
THE BLUE TURTLE: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
Betül EREN*
Betül EREN*
Yazma, seramik, vitray, mozaik, heykel gibi birçok sanat dalında eser veren Bedri
Rahmi Eyüboğlu’nun 100. doğum yılı dolayısıyla Ocak ayında New York’ta, Şubat
ayında da İstanbul’da açılan sergilerle başlayan etkinlikler; Haziran ayında düzenlenecek Geleneksel Yazma Şenliği’nin hazırlıklarıyla devam ediyor.
The activities to honor the 100th anniversary of the birth of Bedri Rahmi Eyüboğlu,
the producer of many artworks in a variety of disciplines, such as wood-block
printing, ceramics, stained glass, mosaics and sculpture, began this year with
exhibitions in New York and in Istanbul; with preparations continuing for a traditional wood-block printing festival that will be held in June.
*
*
Artık, bahçesinde maviye boyanmış kabuğuyla ağır ağır dolaşan bir kaplumbağa görünmese de, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Kalamış’ta, vefatından sonra kendi isminin verildiği sokakta, bahçe duvarına Mavi Kaplumbağa adı oyulmuş evi
hâlâ yaşayan/yaşanan bir mekân. Birçok yazar, şair ve sanatçının öldükten sonra unutulup kendi haline bırakılan yahut müzeye çevrilen evlerinin aksine Bedri
Rahmi’nin evi, Eyüboğlu ailesinin sahip çıkmasıyla, yazma sanatının devam ettirildiği bir atölyeye ev sahipliği yapıyor.
1958 yılında mimar Turgut Cansever tarafından yapılan ev, aslında bir atölye olarak tasarlanmış. Bu sebeple evde banyo ve tuvalet dışındaki odalarda kapı bulunmuyor. Bedri Rahmi Eyüboğlu evin tamamlanmasından bir yıl sonra eşi Eren hanımla birlikte buraya
taşınmış. Daha sonra iki yıl Amerika’da kalan çift 1962
yılında yeniden eve yerleşmiş ve 1975 yılındaki vefatına kadar sanatçı yaşamını burada geçirmiş.
Even though we can no longer see the turtle with its blue-painted shell wandering ponderously in Bedri Rahmi Eyüboğlu’s garden, there is still a blue turtle
carved into the garden wall at his house, located in Kalamış, on a street named
after this artist and poet, still vivid and alive. Unlike the houses of many other
writers, poets and artists, forgotten, abandoned or turned into museums, the
house of Bedri Rahmi is used as a wood-block printing
studio thanks to his family’s efforts to conserve it.
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Turgut Cansever tarafından bir atölye olarak tasarlaThis house, built by the architect Turgut Cansever in
nan Mavi Kaplumbağa adlı evinde kuşak1958, was actually designed as a studio. It is for this
lardan beri yazma sanatının icrası sürdüreason that only the bathroom and toilet have doors.
rülmektedir.
Bedri Rahmi Eyüboğlu moved here with his wife, Eren
Bedri Rahmi Eyüboğlu’s house which is naHanım, one year after the house was completed. Later
med as the Blue Turtle is designed as an
on, in 1962, after staying in America for two years, the
atelier by Turgut Cansever. The art of cloth
painting is performed here till generations.
couple moved back; and they spent the rest of their
life here, until Eyüboğlu’s death in 1974.
Daha sonra, eve yapılan bazı ilavelerden sonra Bedri
Rahmi Eyüboğlu’nun yazma sanatçısı oğlu Mehmet Eyüboğlu eve taşınmış ve vefat ettiği 2009 yılına kadar ailesiyle burada yaşamış.
Dört kattan oluşan evin giriş katı, eskiden olduğu gibi günümüzde de yatak odası
ve yemek odası olarak kullanılıyor.
Duvarlarda Bedri Rahmi Eyüboğlu’na ve eşi Eren Hanım’a ait eskizler, tablolar,
Bedri Rahmi’nin Güzel Sanatlar Akademisi diploması, Yahya Kemal’in kendisine
imzaladığı bir fotoğraf; sehpaların üzerinde seramik işleri, Mehmet Eyüboğlu’nun
biriktirdiği deniz kabukları, yazma örtüler, Mari Gerekmezyan ve Kadıköy Belediyesi tarafından yaptırılan Bedri Rahmi büstleri ve ailenin gezdikleri yerlerden
topladıkları çeşitli nesneler yer alıyor.
Üst kat, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun yatak odası ve aynı zamanda çalışma odası
olarak kullandığı bir alan. Bugün halen muhafaza edilen Bedri Rahmi’nin yatağı-
After some time, annexes were made to the house, Bedri Rahmi Eyüboğlu’s son,
Mehmet Eyüboğlu, also an artist interested in wood-block printing, moved in;
and lived here with his family until his death in 2009.
The ground floor of the house, composed of four floors in total, is still used as
sleeping and dining quarters, as it was in the past.
Sketches belonging to Bedri Rahmi Eyüboğlu and his wife, Eren Hanim hang on
the walls, along with paintings, Bedri Rahmi Eyüboğlu’s diploma from the Academy of Fine Arts and the photograph that Yahya Kemal signed for him; on the
tables, we can see ceramic works, sea shells, Mehmet Eyüboğlu collected, handprinted material, busts of Bedri Rahmi that by Mari Geremezyan made for the
Municipality of Kadıköy, and various objects that the family collected from the
places they had travelled to.
dilerde buradan evin bahçesindeki ağaçlar görünse de hemen ardından yüksek
The top floor consists of Bedri Rahmi Eyüboğlu’s bedroom, also used as office.
Above the head of Bedri Rahmi’s bed, no longer used but preserved today, hangs
a painting that he made in 1958, called “Yavuz is coming, Yavuz or Gülcemal”.
The importance of this painting, still hanging at the same place, is mentioned
in his poem “The Epic of Istanbul”; for Bedri Rahmi this painting is significant
because he was inspired by the ship Gülcemal, carrying soldiers during the armistice years. On the other wall of the bedroom hang ceramics, Bedri Rahmi
made with his own hands. There is also an index, started by the artist himself,
continued by one of his students; in this index we find not only the numbers of
the grocer’s and the LPG delivery service, but also the numbers of people like Hıfzı
Topuz and Vitali Hakko. We learn that instead of working at the desk, located
next to his bed, Eyüboğlu preferred to write his poems and paint pictures while
sitting on the floor.
*Yazar
*Writer
nın başucunda, 1958 yılında yaptığı “Yavuz geliyor Yavuz yahut Gülcemal” adlı bir
tablo bulunuyor. O tarihten beri yeri değişmeyen tablonun Bedri Rahmi için önemi, “İstanbul Destanı” şiirinde de bahsettiği, mütareke yıllarında asker taşımakta kullanılan Gülcemal isimli gemiden esinlenmiş olması. Yatakodasının diğer duvarında kendi eliyle yaptığı seramik işler bulunuyor. Odada kendi eliyle yazmaya başladığı ve bir öğrencisi tarafından doldurulmaya devam edilen, Hıfzı Topuz,
Vitali Hakko gibi isimlerin yanında, bakkalın ve tüpçünün telefon numaralarının
bulunduğu bir fihrist yer alıyor. Eyüboğlu’nun, yatağının yanında bulunan masada çalışmak yerine; şiirlerini ve resimlerini yerde oturarak yazıp çizdiği biliniyor.
Evin atölye olarak kullanılan kısmı yüksek tavanlı, boydan boya cam kaplı. Şim-
104
binaları seçmek zor değil. Oysaki o zamanın
Kalamış’ında buranın resim yapmaya uygun,
bol ışık alan doğa manzarası varmış.
Yüksek duvarlara asılan rengârenk tablolar,
yazma perdeler, kitaplar, dergiler, kataloglar,
Salonun diğer bir köşesinde şu anda Rahmi
Bey’in kullandığı çalışma masası, duvarda ise
Bedri Rahmi’nin vefatından hemen önce hastaneye gitmeden başladığı ama tamamlayamadığı tablo yer alıyor.
Evin dördüncü katında, ressam ve mozaik sanatçısı Eren Hanım’ın yatak odası bulunuyor.
Özellikle Çanakkale seramiklerine meraklı
olan Eren Hanım’ın odasında birçok seramik
örneği, Amerika’dan getirdiği büyük cam şişeler, büyük bir ayna ve seramik çalışmalarından
örnekler bulunuyor. Odanın bir bölümü, ailenin günümüze ait ergilerde kullandığı malzemelere ayrılmış.
Evin dış cephesinde üç kuş figüründen oluşan büyük bir mozaik var. Bahçedeki mozaikler ise, 1958 yılında Brüksel’de açılan sergi
için yapılmış. Bahçenin iç duvarları yine Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun oyma çalışmalarıyla dolu. Bahçede bulunan yazma atölyesinde
tahta ve strafordan oyulmuş yüzlerce Bedri
Rahmi-Eren Eyüboğlu motif kalıbı var. Her yıl
Haziran ayının ilk haftası düzenlenen Geleneksel Yazma Şenliği’ne hazırlanan atölyenin başında Hugette Eyüboğlu bulunuyor.
Verimli bir döneme tanıklık eden bu evde 1972
yılında Bedri Rahmi’nin çalışmalarının olduğu katta çıkan yangınla sanatçının birkaç yıllık
yağlıboya tabloları, eskiz defterleri, desenleri, düşüncelerini not aldığı defterler kül olmuş.
Yangından sonra sanatçı çiftin üzüntüsünü
Bedri Rahmi şöyle anlatıyor “Yangından sonra koskoca, acayip bir boşluk. Yap, yap, alev alsın götürsün. Bunca uğraşı, bunca çaba... boşa.
Eren için daha da güç. Evden daha bir sorumlu
olduğuna inanıyor. İlk günlerin sükûnetinden
sonra, şimdi bir çöküntü içinde…”
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun evinin kapılarını
cömertçe açan Rahmi Eyüboğlu, bu evi Müze
Ev olarak muhafaza etmek istediklerini, evin
yanında bir de galeri kurmayı planladıklarını
söylüyor. Ailenin, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun
doğumunun 100. Yılı Etkinlikleri kapsamında Kültür Bakanlığı ve İstanbul Büyükşehir
Belediyesi’yle ortak gerçekleştirmek istedikleri projeler de bulunuyor.
The part of the house that was used as a
studio has a high ceiling and is completely
glassed in. Even though nowadays we can see
the large trees in the garden, we also see the
tall buildings behind those trees. However, in
Kalamış at that time, this was a place where
nature and light were abundant, making it a
suitable place for painting.
Colorful paintings and block-printed curtains
hang on the high walls, while books, magazines and catalogues are scattered over Rahmi Bey’s work table, which is positioned in the
other corner of the room. On the wall, there
hangs a painting that Bedri Rahmi started
right before his death, but never had a chance
to complete.
On the fourth floor we find the bedroom of
Eren Hanım, a painter and mosaic artist.
Having a special interest in Dardanelle ceramics, Eren Hanım’s room preserves many
samples of ceramics, large glass bottles that
she brought from America, a large mirror and
examples of her own ceramic works. A part of
the room has been set aside for the materials,
the family uses in exhibitions.
Outside the house, at the facade, there is a
large mosaic composed of three birds. Other
mosaics in the garden were made for an exhibition, opened in Brussels in 1958. Again,
the inner side of the garden walls are decorated with the sculptures/carvings of Bedri
Rahmi Eyüboğlu. In the wood-block printing
studio, located in the garden, we find hundreds of Bedri Rahmi-Eren Eyüboğlu molds
that were carved from wood and/or polystyrene. Hugette Eyüboğlu is the head of the studio, preparing for the traditional wood-block
printing festival held during the first week of
June every year.
After a productive era, a fire broke out in this
house in 1972; the floor full of works of Bedri
Rahmi was burned down, and oil paintings,
sketch books, motifs and the notebooks of
many years, with the artist’s thoughts written in the latter ones, were lost. Bedri Rahmi
expresses the sadness, the couple felt after
the fire, as follows: “There is an awkward,
huge emptiness after the fire. You make and
make, and then the fire takes it all away. All
this struggle, all these efforts… It is harder for
Eren. She feels more responsible for the house.
After the quietness of the first couple of days,
she has fallen into a great depression…”
105
MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU / THE BLUE TURTLE: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
106
107
MAVİ KAPLUMBAĞA: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU / THE BLUE TURTLE: BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
Her köşesinde sanatın farklı alanlarından çalışmalar bulunan bu ev; geçmişi tüm
sıcaklığı, renkleri ve emeğiyle bugüne taşıyan, halen yaşadığını hissettiren çokzamanlı bir mekan.
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun evini anlatacak en güzel ifadeler ise, dostu Fazıl
Hüsnü’nun mısralarında…
Opening the doors of Bedri Rahmi Eyüboğlu’s house with a generous heart,
Rahmi Eyüboğlu tells us, how they want to turn this house in a museum, and
how they are planning to open a gallery next to the house. The family also has
projects to jointly carry out with the Ministry of Culture and the Istanbul Metropolitan Municipality for the 100th anniversary of Bedri Rahmi Eyüboğlu’s birth.
With works from a variety of disciplines to be found in every corner, the house is
a keepsake of all times, carrying the past to today, bringing with it a generous
amount of warmth, color and effort, making one feel that the house is still alive.
The most beautiful expressions describing the house of Eyüboğlu can be found
in the lines of Fazıl Hüsnü Dağlarca…
THE HOUSE OF BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU
When you enter through the door by pulling at the childish rope
From under the lush leaves your heart emerges pure
The great forest, the garden’s part of, is happy with you
Climb the logs, step by step
They were built quietly so no one step will tire you
The feet becoming pigeons climbing
Soldan sağa / From left to right: Hasan Işık, Rahmi Eyüboğlu, Betül Eren, Ömer Faruk Şerifoğlu
Perhaps loving turns to understanding
BEDRİ RAHMİ EYÜBOĞLU’NUN EVİ
The paintings in the decorations, from old to new
Çocuksu ipi çekip kapıdan girdin mi
Fade away, sorry while searching with longing
Yüreğin yemyeşil dallar altından ak çıkar
There is a chime… Maybe you will hear the ones coming
Koptuğu ulu orman mutludur seninle
How can I know where this house is close to
Kütükler basamak basamak çıkar
And where my brother, Eyüboğlu, has gone so far away?
Yavaş yapılmıştır tek adım bile yorulmazsın ki
Fazıl Hüsnü Dağlarca
Güvercin olmuş ayak çıkar
Nice yaşamalarımız doluşur yukarı
Sevmek belki de anlamak çıkar
Yenilerden eskilere boyaları bezeklerin
Özlemle aramalarına yanarak çıkar
Çınlar azıcık… Duyarsınız beklersiniz gelecekleri
Ne bileyim bu ev nerelere yakın
Kardeş Eyüboğlu nerelere uzak çıkar
Fazıl Hüsnü Dağlarca
108
Many our lives fill the upstairs
MISIR VİLAYETİ’NDEN DERSAADET’E
BİR ZÜRAFA HİKAYESİ
Yusuf ÇAĞLAR
A GIRAFFE’S TALE: FROM EGYPT
TO SUBLIME PORTE
Yusuf ÇAĞLAR
109
İSTANBUL’DA MISIR VİLAYETİ’NDEN DERSAADET’E BİR ZÜRAFA HİKAYESİ / A GIRAFFE’S TALE: FROM EGYPT TO SUBLIME PORTRE
MISIR VİLAYETİ’NDEN DERSAADET’E BİR ZÜRAFA HİKAYESİ
A GIRAFFE’S TALE: FROM EGYPT TO SUBLIME PORTE
Yusuf ÇAĞLAR*
Yusuf ÇAĞLAR*
Osmanlı Devletinin Cihan hakimiyetini kurduğu zamanlarda, Derssadet’te dünyanın farklı kıtalarından gelen ve pek meşhur hikâyeler içinde yer alan hayvanların var olduğunu biliyoruz. Çoğu zaman bu hayvanların minyatürlerde, taş baskısı halk resimlerinde, gravürlerde, kartpostallarda ve fotoğraflarda suretlerine
rast gelmişizdir.
In high days of the Ottoman Empire, animals were imported for fun from different continents. These animals featured famous legends of the Sublime Porte
(‘the Gate of Happiness’ = Istanbul). They are also often seen in miniature art,
lithography, engravings, postcards and photographs.
İstanbul’da yaşayan ve sosyal tarih konularına merakı olan bir yayıncı olarak ben
de bu hayvan hikâyelerinden nasibini fazlasıyla alanlardanım. Benim Mısır’dan
deniz yoluyla İstanbul’a Sultan II. Mahmud (1808-1839) zamanında gelen ve gelişi pek tantanalı hadiselere yol açan Zürâfa hikâyesinin peşine düşmem pek de
uzak bir zamana rastlamaz.
Her şey 2004 yılında Eminönü Belediyesi’nin yayımladığı İstanbul’un İlkleri ve Enleri kitabı’yla başlıyor. Kitabın 112. sayfasında ‘İstanbul’da İlk Zürafa’ başlığı dikkatimi çekmiş olmalı. (Zira bu başlığın ‘ilk zürafa’ vurgusu tamamıyla yanlış.) O günden sonra bir parağrafı geçmeyen bir malumat üzerinden ‘Padişaha Gülümseyen
Zürafa’ masalının satırlarıyla uğraştım durdum.
Pek Kolay gibi görünen ve hayâlen inşa edilen Zürafa Masalı bir türlü kendini satırlarda göstermeyince, araya mesafeler girmiş ve bu bahis unutulup gitmişti. İstanbul’un Taksim, Kadıköy ve Beyazıt semtlerinde sıralanmış sahaflara sıkça uğrayan bir müdavim olmanın verdiği avantajla, unutulup giden Zürafa bahsinin yeniden gündeme gelmesi zor olmadı.
İki yıl önce Babil Sahaf’tan satın aldığım Hayat Tarih
Mecmuası ciltleri arasında bu konuyu ‘İstanbul’a
Bir Zürafa Geldi’ başlığıyla okumak nasip oldu. Hikmet Feridun Es’in Şubat 1967’de Hayat Tarih Mecmuası okurları için kaleme aldığı makale Zürafa’nın
II. Mahmud döneminde İstanbul’a gelişi ile ilgili pek
keyifli malumatları peşpeşe sıralıyordu:
Both as a publisher living in Istanbul and someone interested in social history, I
am familiar with the legends of these animals. I recently investigated the story
of the giraffe that was shipped from Egypt to Istanbul during the reign of Sultan
Mahmud II (1808-1839); the arrival of this animal caused a series of grandiose
events.
The heading “The First Giraffe in Istanbul” in the book “Istanbul’un İlkleri ve Enleri” (Istanbul’s Firsts and Bests), published by the Municipality of Eminonu in
2004, caught my attention. While the giraffe described in this book was actually
not the first one in Istanbul, I nonetheless became engrossed in the short story of
the giraffe who “smiled” at the Sultan.
Yusuf Çağlar, II. Mahmud zamanında deniz yoluyla tantanalı bir biçimde İstanbul’a gelen zürafaanın öyküsünü kaleme aldı..
Yusuf çağlar wrote the story of the giraffe which
shipped from Egyptto İstanbul in a grandiose
way during the reign of Mahmud IId
Unfortunately, this tale was soon forgotten. However, as I frequent the used-book stores in Taksim,
Kadikoy and Beyazit, it wasn’t long before I came
across the forgotten giraffe story again. Two years
ago, I stumbled upon the giraffe in a volume of Hayat Tarih Mecmuasi [Life History Magazine], which
I had purchased from the Babil Second Hand Bookstore. Titled “Istanbul’a bir Zurafa Geldi” [A Giraffe
Came to Istanbul], this article, written by Hikmet
Feridum Es in the February 1967 issue of Hayat
Tarih Mecmuasi, detailed the arrival of the giraffe
during the reign of Sultan Mahmut II.
Âmeden-i Zürâfe ez-taraf-ı Vâlî-i Mısır - The Giraffe Sent
by the Governor of Egypt. Hızır Ilyas tells this tale in such
an exquisite and enjoyable fashion in his book, that we
can see that the arrival of a giraffe in Istanbul attracted
far more interest than the arrival of a head of some state.
“Âmeden-i Zürâfe ez-taraf-ı Vâlî-i Mısır. Yani Mısır Valisi
tarafından gönderilen zürafanın gelişi!... Hızır İlyas Efendi kitabında bunu öyle tadlandıra ballandıra anlatmış ki,
bundan, zürafanın İstanbul’a gelişi bir hükümdarın memlekete gelişinden çok daha ehemniyet ve alâka ile ele alındığı anlaşılıyor.
According to Ilyas, the day of the arrival of the giraffe was
truly spectacular. It was a Sunday, the 23rd of Rabi’ulAwwal, the third month in the Islamic calendar. In the
Memalik-i Mahrusa (Imperial Domains), it was heard by
all that an animal, the like of which had never been seen
before, was about to arrive. This incomparable animal
was to be shipped to Istanbul by the governor of Cairo,
the Stately Mehmet Ali Pasha. The Sultan had mandated
that upon the animal’s arrival it would be taken to the
Çiniliköşk Square.
İlyas Efendi’nin yazdığına göre İstanbul o gün hakikaten
fevkalâde bir gün yaşamıştır. Şöyle ki:
Rebiülevvel ayının yirmi üçüne tesadüf eden pazar günü
idi. ‘Memalik-i mahrusada şimdilere dek görülmedik bir
hayvan-ı adîmü’l-emsâl’in gelmekte olduğu cümle âlemce
duyulmuştu. Bu misli görülmemiş hayvanı o zamanki KaAbdi Bey
However, many people wanted to catch a glimpse of the
hire vilayeti valisi devletlû Mehmet Ali Paşa Hazretleri
bahren (deniz yolu ile) İstanbul’a gönderiyordu. Vakıa Padişah hayvanın karaya çıkarıldık- animal. For this reason, many rushed to the docks in order to catch sight of the giraffe, an
tan sonra Çiniliköşk Meydanı’na getirilmesini emrü ferman buyurmuştu. Buyurmuştu ama,
animal whose name was known, yet whose appearance remained a mystery. When the
birçok kimseler:
animal finally set foot on land, it was brought to the Çiniliköşk Square on orders of the
Sultan. It was a great day, not for the Sultan, but for all of the “Aghas of the Enderun”
- Bu gibi hayvanlar vâcibü’s-seyirdir!... kaziyesine uyarak ve bir an evvel görmek için acele
ederek deniz kenarına, iskeleye koşmuşlardı. Herkes ‘ismi var ise de cismi mefkut olan zü- (Gentlemen from High Ottoman Bureaucracy) and the residents of the Imperial Palace. The
appearance and majesty of the giraffe inspired the remembrance of the omnipotence of
rafa nam hayvân-ı mübârek-endâmı’ görmeğe akın akın gidiyordu.
the Divine. While the animal resembled a horse, its head was like that of a young ox and its
Nihayet karaya çıkarılan hayvan, Padişahın emri üzerine, Çiniliköşk Meydanı’na getirildi.
torso was similar to that of a tiger.
Hünkârla birlikte, bütün enderun ağaları, saray mensupları için büyük bir gün oldu. Hayvanın hey(b)et ve kıyafetini her kim görürse, kuvvet ve kudret-i İlâhiye’yi tefekkürden hâli kal- The entertainers around the Sultan likened the animal to many! Its manners and walk resembles that of this Gentleman, or his running resembles that of the other one! Its looking
mıyordu. Zâhir ve bahir şöyle bargir (beygir) şeklinde görünürken başı nev’ama öküze ve
gövdesi kaplana benzemekteydi.
is like that of that Agha, or ...
* Yazar
110
* Writer
111
İSTANBUL’DA MISIR VİLAYETİ’NDEN DERSAADET’E BİR ZÜRAFA HİKAYESİ / A GIRAFFE’S TALE: FROM EGYPT TO SUBLIME PORTRE
Padişahın etrafındaki musahipler zürafayı nelere benzetmediler ki! Hayvan-ı mübarek’in
etvar ve reftarı filancaya, koşuşu falancaya, bakışı filan ağaya, duruşu filan kimseye aynen
benzemiyor mu?
Nihayet Padişah herkese izin verdi. Saray mensupları odalarına çekildiler ama iş bununla
bitmemişti. Sarayın o günden sonra en mühim mevzuu Mısır’dan İstanbul’a gelen zürafa
idi. Zürafa aşağı, zürafa yukarı...
O kadar çok konuşuldu ki, Padişah bir kere daha bu mübarek hayvanı huzura kabule karar verdi.
Bu sefer günlerden çarşamba idi. Cemaziyelevvel’in altısı idi. Padişah Gülhane Meydanı’nda
toplanılmasını emretmişti. Evvelemirde Tomak oynanacaktı. Sultanın en sevdiği spor bu
idi: Tomakbâzî!...
Nihayet Padişah oyunun başlamasını istedi. Tomakbazlar ortaya atılarak
yekdiğeriyle vuruşmaya başladılar.
Canla başla döğüşüyorlardı.
Bunları seyredenler arasında sarayın en renkli simalarından musa-hib-i
şehriyarî Küpeli Abdi Bey de vardı. Geçen sefer zürafanın gelişinde Küpeli
Abdi Bey’in bu vahşi hayvandan ödü
patlamıştı. Nihayet Hünkâr ‘Küpeli
Abdi Bey’in tevahhuş ettiği vahşi hayvandan zürafa nam mübarek endamın
hafifçe huzûr-ı hümâyun’a gelmesine’ irade buyurunca olan oldu. Küpeli Abdi Bey titremeye âğaz eyleyerek:
The Sultan granted the people a day off. The residents of the imperial palace retreated to
their rooms, but the matter was not finished yet. Talk of the giraffe continued to be heard
in the palace.
On a Wednesday, the sixth of the month of Jumada al-Awwa, the Sultan ordered everyone
to convene in Gülhane Square where the game tomakbazi (played with a wooden ball),
the sultan’s favorite sport, was to be played. The Sultan ordered the game to start and the
competitors rushed to the center and began to fight with all their might.
Among those watching the game in the crowd was Küpeli Abdi (Abdi, the Earringed). The
arrival of the giraffe had put Küpeli Abdi in a state of horror. When the Sultan asked Küpeli
Abdi to approach the animal, Küpeli Abdi began to shiver, “Oh my Sultan, this animal won’t
stand still. It’s quite mischievous!”
However, no one listened to him.
Furthermore, the entertainers of the
Sultan came together and designated
Habeş Agha their leader, stating, “The
giraffe is a blessed and lucky animal.
Any Muslim who takes him for a walk
will never experience any pain or suffering in this world.”
Habeş Ahmet Agha addressed both
the entertainers around him and
Küpeli Abdi: “Let a Muslim come forth
and take the giraffe for a walk. Whoever takes this animal for a walk will
enter Paradise.”
The sultan, looking at them approvingly, said, “It is likely.”
Küpeli Abdi turned toward the sultan
and began to plead: “Pity my Sultan!
For your Majesty’s sake, do You not
Gibi sözler söyledi ise de kimse kenbelieve them! If ever every step of my
disine kulak asmayıp, üstelik musahip
ride gives me the blessing of a Hajj, I
ağalar birlik olup, başlarına da Habeş
cannot dare! I even cannot come close
Ağa’yı getirip:
to it! You see your Highness, even utSurname’den sayfalar / Pages from Surname
- Zürafa müteyemmen ve mübarek bir
tering its name made my face pale!”
hayvan olup onu eliyle tutarak bir kere gezdiren Müslüman yeryüzünde hiçbir zarar ve ziWhile Küpeli Abdi pleaded his case before the Sultan, the other Aghas brought the giraffe
to the square. The Aghas grabbed Küpeli Abdi and put him on the giraffe. The giraffe was a
yan görmez... dediler.
harmless animal, but Küpeli Abdi’s screams spooked the poor creature, who took off, headHabeş Ahmet Ağa, yanındaki bütün muhasiplere, tabiî bu arada Küpeli Abdi Bey’e de:
ing for the Ishakiye Mansion, as Abdi continued to scream. He had forgotten the etiquette
-Haydi... Müslüman olan gelsin, zürafayı şöyle bir gezdirelim... Kim bu hayvanı gezdirirse
of addressing the Sultan as he yelled from atop the animal, “Forgive me of any wrong I
cennete gidecektir... dedi.
may have done to you, my Sultan! My first destination is the deathbed! I am on my way
there. Farewell!”
Padişah da onlara tasvip eden bakışlarla bakarak:
- Aman Padişahım, bu hayvan pek durmaz... Yaramazdır!
- Memuldür... buyurdular.
Bunun üzerine Küpeli Abdi Bey, Padişaha dönerek yırtınıp yakınmaya başladı:
- Aman Sultanım... Aziz başın için inanma efendim!... Kulunuz her hatvesine bir Hac sevabı yazılsa dahi yine gönül rızasıyla gezdirmeye cesaret edemem... Yanına bile sokulamam...
Baksanıza Efendim, lakırdısıyla bile benzim soldu... (Küpeli Abdi Bey) Hünkâr huzurunda
yırtına dursun, müsahipler çoktan zürafayı meydana getirmişlerdi bile... Nihayet ağalar hep
birden Küpeli Abdi Bey’i kaptıkları gibi zürafanın üzerine bindirdiler. Vakıa zürafa zararsız
bir hayvandır ama sırtına bindirilen telaşlı adamın avaz avaz bağırıp çırpınması biçareyi de
ürkütmüştü, birden bire huysuzlandı, hıza geldi ve İshakiye Köşkü’ne doğru bütün süratiyle
koşmaya başladı. Abdi Bey çığlıklar savuruyordu. Her türlü teşrifat kaidesini unutmuş, hayvanın üzerinde Hünkâr’a seslenmekte idi.
-Ahiret hakkını helâl eyle efendimiz!... İlk menzilimiz ecel beşiğidir! İşte bindim gidiyorum.
Elveda!...
112
Everyone, including the Sultan, was doubled over in laughter. Finally, the Arab groom in
charge of the animal managed to tame the giraffe. With Küpeli Abdi still on the animal,
he brought the giraffe back to the Sultan. As they helped Abdi dismount the animal, they
continued to ridicule him. The Sultan had a great deal of fun. He bestowed a great favor on
Küpeli Abdi. It was such a great favor that Ali is reported to have said later: “It is evident
that the giraffe is a blessed animal from the grace we received thanks to it.”
The first part of these events, narrated by Hikmet Feridun Es, are detailed under
the heading “Âmeden-i Zürâfe ez-taraf-ı vâlî-i Mısır nadiratü’l-asr” by Hızır İlyas,
the author of Letaif-i Enderun. However, this book does not include the events
that unfolded in Gülhane. A careful examination of Letaif-i Enderun may result in
the addition of more details to this story.
Ibrahim Alaettin Gövsa’s single volume of the “Türk Meşhurları Ansiklopedisi”
[Famous Turkish People Encyclopedia], completed in 1946, is one of the books
found at every bedside of those, who frequent secondhand bookstores. Gövsa
wrote the following lines about Abdi:
Padişah dahil herkes gülmekten kırılıyordu. Nihayet zürafaya tahsis edilen Arap seyis koşup
hayvanı zaptetti, Küpeli Abdi Bey üstünde olduğu halde Padişahın önüne getirdi ve burada
yine alayla Küpeli’yi zürafanın üzerinden aldılar.
Hünkâr son derece eğlenmişti. Bu macerada çok korkan Küpeli Abdi Bey’e büyük bir ihsanda bulundu. Bu ihsan o kadar esaslı idi ki, Abdi Bey’in sonradan:
-Zürafanın mübarek bir hayvan olduğu, onun yüzünden gördüğümüz keremden belli!... dediği rivayet edilir.”
Hikmet Feridun Es’in rivayet ettiği bu hadiselerin ilk bölümü, Letaif-i Enderun’un
müellifi Hızır İlyas Efendi sayesinde pek tafsilatlı bir şekilde bizlere, eserin 284.
sayfasında, ‘Âmeden-i Zürâfe ez-taraf-ı vâlî-i Mısır nadiratü’l-asr’ başlığı altında anlatılıyor. Gülhane’de yaşanan hadiseler ve Abdi Bey’in
ahir ömründe Zürafa’nın kendisini zengin ettiğine dair mevzuların kaynağı ise henüz kendini bize göstermiyor. Belki de
Letaif-i Enderun’un sayfaları arasına biraz daha dikkatlice
bakılsa bu rivayetlerin teferruatına da rastlamak imkânımız
olacaktır.
“Abdi (d. 1833), one of the Aghas of the Imperial Palace, was known for his wit;
he lived during the reigns of Selim III (1789-1808) and Mahmut II (1808-1839). He
grew up in the Seraglio and became its Kapıcıbaşı [Head Janitor]. He is also known
by his nickname, “Küpeli Çavuş” (Earringed Sergeant). A rotund, congenial and
elegant man, Abdi was famous for the jokes and games he performed with his
friend Hayali Said, who was known for his musical talent. Abdi is buried in Eyüp.”
In order to find more information about İlyas, the author of Letaif-i Enderun, we
turn to another work by Ibrahim Alaettin Gövsa, particularly the third volume
of the encyclopedia entitled “Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi” (Ansiklopedik
Sözlük) [Illustrated New Dictionary and Encyclopedia]. Gövsa explains:
“İlyas Effendi (d. 1830) is known for his work the “Letaif-i Enderun” (Funny Events
İbrahim Alâettin Gövsa’nın Yedigün neşriyatı için 1946’ta
tamamladığı tek ciltlik Türk Meşhurları Ansiklopedisi sahaf müdavimlerinin başucu kitaplarındandır. Gövsa, Zürâfa
hikâyesinin baş kahramanlarından olan Abdi Bey için şu satırları kaleme almış:
“Abdi Bey (ölm. 1833), Üçüncü Selim (1789-1808) ve İkinci
Mahmud (1808-1839) zamanlarında nükteleriyle tanınmış
saray musahiplerindendir. Enderun’dan yetişmiş, kapıcıbaşı
olmuştur. ‘Küpeli Çavuş’ lâkabı ile de anılır. Şişman, sevimli
ve zarif bir adam olup musikideki değeriyle de tanınmış olan
arkadaşı Hayalî Said Efendi ile birlikte yaptıkları lâtifeler ve
oyunlarıyla meşhurdur. Abdi Bey Eyüp’te gömülüdür.”
Letaif-i Enderun’un müellifi İlyas Efendi’nin hayatı hakkında
malumat almak için de İbrahim Alâettin Gövsa’nın bir başka
eseri imdadımıza yetişiyor. İskit Yayınları’ndan Resimli Yeni
Lûgat ve Ansiklopedi (Ansiklopedik Sözlük) ismini taşıyan
eserin üçüncü cildinde yer alan bölümü birlikte okuyalım:
“İlyas Efendi (ölm. 1830), Letaif-i Enderun adlı eseriyle tanınmış ve tarih ile uğraşmış âlimlerimizden olup Emin
Şükûhi Efendi’nin oğlu, Abdülhak Molla’nın kardeşi ve Abdülhak Hâmit’in büyük amcasıdır. Atâ Bey’in beş ciltlik Enderun Tarihi’ne esas teşkil eden eseri basılmıştır.”
Sosyal tarih araştırmacıları için pek çok heyecan verici mevzuları içinde barındıran Zürafa bahsinde son söz yerine mühim bir hatırlatma yapmak isterim. 1582
yılında Sultan III. Murad’ın (1574-1595) şehzadesi III. Mehmed için düzenlediği sünnet düğününde geçit yapan hayvanlar arasında Zürafa bulunuyor. Bu munis ve mübarek hayvanın hâlen Topkapı sarayında muhafaza edilen Sûrnâme-i
Hümâyun’un minyatürleri arasında tasviri de var. Bu merasimin inceliklerini 40
Gün 40 Gece’de kaleme alan Metin And’ın, 1582’deki sünnet merasiminde meydana çıkan Zürafa için aktardıkları ise şöyle:
“1582 şenliğinde başka hayvanlar da vardı. Önce dört tane eğitim görmüş aslan
bulunuyordu. Biri zürafa ve biri küçük öteki büyük iki fil ve daha başka hayvanlar
oyunlar gösteriyorlardı. (...) Meydanda zürafa da gezdiriliyor, şehir yollarında yürütülüyor, zürafa başını evlerin pencerelerinden içeri sokuyordu...”
in Seraglio) and his preoccupation with history. He was the son of Şükûhi, the
brother of Abdülhak, and the oldest uncle of Abdülhak Hâmit (famous Turkish
writer). His work formed the basis of Ata Bey’s five-volumes Enderun Tarihi [The
History of the Enderun].”
In lieu of making final remarks about the giraffe, which remains a subject of
great interest to many social scientists, I would like to share the following story.
At the circumcision festivities held for Prince Mehmet III, son of Sultan Murad III
(1574-1595), the giraffe, among another animals, was part of the procession.
This blessed and friendly animal is depicted in the miniatures of the Sûrnâme-i
Hümâyun that are on display at the Topkapı Palace. Metin And, who explained
the intricacies of this procession in the “40 Gün 40 Gece” [Forty Days and Forty
Nights], describes the appearance of the giraffe at the circumcision ceremony in
1582: “There were other animals in the celebration in 1582. First, there were four
tamed lions. There were animals performing tricks: one giraffe, two elephants
-- one small and one large – in addition to the other animals. The giraffe was paraded around the square and on the city roads; it poked its head in the windows
of homes.”
113
NEVZAT DİNDAR İLE
İSTANBUL’UN FAYTONLU YILLARI
Söyleşen: Hasan IŞIK
THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH
NEVZAT DİNDAR
Interview by Hasan IŞIK
NEVZAT DİNDAR İLE İSTANBUL’UN FAYTONLU YILLARI THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH NEVZAT DİNDAR
NEVZAT DİNDAR İLE İSTANBUL’UN FAYTONLU YILLARI
THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH NEVZAT DİNDAR
Söyleşen: Hasan IŞIK
Interview: Hasan IŞIK
• Sayın Nevzat Dindar, Koska oldukça köklü bir kurum; siz kaçıncı kuşaksınız?
• Koska is a very long-standing institution; which generation are you from?
Bugün Koska ailesi üçüncü ve dördüncü kuşağın yönetiminde… Ben üçüncü kuşağım. Benim çocuklarım dördüncü kuşak oluyor. Hatta beşinci kuşak var, kimisi daha yuvaya gidiyor, kimisi ilkokula gidiyor. Benim dedem 1907 yılında böyle bir işletme kurmuş. Babam da yanında bu işletmeye dâhil olmuş, mesleği iyice öğrenmiş.
Today, the Koska family is under the management of the third and fourth generations… I am from the third generation. My children are the fourth generation.
There is even a fifth generation; some of whom are going to kindergarten, and
others are in primary school. My grandfather established this business in 1907.
My father became involved with the business, working alongside my grandfather, learning this profession well.
• Dedeniz ilk nerede kurdu işletmeyi?
Denizli’de... Birinci Dünya Harbi başladığında babam harbe gidiyor, sekiz yıl Arap • Where did your grandfather first establish the business?
ülkelerinde askerlik yapıyor. Bir yıl da Şam’da kalıyorlar. Babam astsubay olduğu In Denizli at first… Then, he went to fight during the First World War; he served as
için saat beşten sonra izinli oluyor. Oranın en meşhur, en büyük, en güzel tatlıcı a soldier for eight years in the Arabian Peninsula. He also stayed in Damascus for
dükkânına gidip, ücret almadan yardım etmeyi teklif ediyor. Onlar da kabul edi- a year; because my grandfather was an officer, he was off-duty after five o’clock.
He went to the largest, most famous confectionery
yorlar. Orada aşağı yukarı bir yıla yakın çalışıyor ve bir
store there and he offered to help without salary.
sürü yeni tatlı çeşidi öğreniyor. 1930’larda İstanbul’a
Şişli’den faytona binerdik, Mecidiyeköy’e
They accepted. He worked there for approximately
geldiğinde Beyazıt ile Laleli arasında Koska denen bir
dut bahçesine giderdik. O dut ağaçlarının ala year and he learned how to make various kinds of
semt vardır, orada dükkân açıyor. Öğrendiği bu çeşittında piknik yapardık. Florya’da denize gisweets. When he came back to Istanbul in the 1930s
leri orada yapmaya başlıyor.
rerdik. Bunlar İstanbul’un güzel taraflarıydı.
he opened a store in a neighborhood called Koska, loWe used to get on the phaeton from Şişli and
• Baba’nız Denizli’ye tekrar dönmüyor, bu arada aile
cated between Beyazıt and Laleli. He started making
go to the mulberry garden in Mecidiyeköy.
nerede kalıyor?
the different sweets he learnt in Damascus.
We had picnic under the mulberry trees. We
Evet, dönmüyor. Aile de İstanbul’a geliyor. Fakat baswam in the sea at Florya. These were the
• He didn’t go back to Denizli, did he? Where was his
bam Manisa’ya gidip orada evleniyor. Ben Manisa’da
good parts of old Istanbul
family staying?
doğmuşum, altı aylıkken İstanbul’a gelmişim. Ondan
No, he didn’t; the family came to Istanbul. However,
sonra İstanbul’da yaşamaya başladık. Babam Koska’da
yaptığı ürünlerle çok iyi ün kazanıyor. Babamın yaptığı Şam usulü baklavalar, tat- my father went to Manisa and got married there. I was born in Manisa and I
lılar çok rağbet görüyor. Müşterilerin 20-30 metre kuyruk oluşturduğunu bilirim. came to Istanbul when I was six months old. After that, we started to live in
Istanbul. My father became well-known for the products he made at Koska. The
Helvayı babam bizzat kendisi yapardı. Sonrasında işler artınca yanına ustalar aldı,
Damascus style baklava and deserts that my dad made were in high demand. I
çoğalttı satışı. Ben okul yıllarında babama yardım ederdim. Mesleğin bütün inremember days when customers formed queues that stretched for 20 or 30 meceliklerini babam öğretmiştir. Baklavadan başka helva da dâhil olmak üzere bü- ters. My father made the khalva himself. Afterwards, when the business started
tün çeşitleri yapabilirim. Hem formülü bilirim hem de uygulamalı olarak yapabili- to grow, he employed good cooks and thus increased the sales. Later on, when
rim. İnsan ne iş yaparsa onu bilmeli. Çocuklarıma da hep aynı şeyi söylerim. Hat- I was going to school I helped my father. My father taught me all the intricacies
ta araba kullanırken bile “lastik değiştirmesini bil, motordan anla” derim. Bizim of the profession. I can make all the different sweets, baklava, khalva... I know
işler de öyledir. Çocuklarım yapmamıştır ama inceliklerini bilirler.
the khalva formula and can make it. Whatever job you do, you have to do it well.
That is, what I tell my kids. When they drive a car, I tell them “know, how to
• İlk fabrikanızı nerede kurdunuz?
change tires, how to diagnose an engine failure.” With our job, it is the same. My
İlk fabrikamızı 1970’lerde Topkapı’da kurduk. Daha sonra Merter Keresteciler kids haven’t done my job, but they know how to do it.
Sitesi’nde daha modern bir fabrika kurduk ağabeyimle birlikte… O zaman küçük
• Where did you establish your first factory?
kardeşimiz bizden ayrıldı, aynı isim altında üretim yapmaya başladı.
We established our first factory in the 1970s in Topkapı. Afterwards we estab1998 yılında Merter’de ki fabrikadan haramiderede ki fabrikayı satın alarak geçiş
lished a more sophisticated factory at Merter, Keresteciler Sitesi with my older
yaptık. Fabrikayı aldığımızda bu kadar büyük ve güzel değildi, eski bir yağ fabribrother… During those days my younger brother separated from us and started
kasıydı. Büyüttük, ilaveler yaptık, modernleştirdik ve burada üretimimizi sürdüproducing his own products under the same name.
rüyoruz. Birtakım çeşitler de ilave ettik. Türkiye’de ilk defa modern ve otomasyona dönük bir tahin fabrikası kurduk. Az kişiyle çalışan, susamdan tahini en pra- In 1998, after buying this factory we moved from the factory in Merter to the one
tik ve hijyenik şekilde oluşturan bir üretim tesisine sahip olduk. Kapasitemizi ar- in Haramidere. When we bought it, the factory was not this big or modern; it was
tırdık, ilk defa diyabetik helvayı yaptık. Diyabetik olarak; lokum, badem ezme- an old oil factory. We expanded it, made some additions, modernized it and we
si, reçel çeşitlerini yaptık. Son bir yıldır da hem organik şekersiz ürün yapmaya, continue our production here. We also made some changes. On the same land,
hem de organik reçel, tahin, pekmez gibi ürünler yapmaya başladık. Organik hel- for the first time in Turkey we established a modernized and automated sesame
va da deneme sürecinde. Yaptığımız bir ürünü hemen piyasaya çıkarmayız, en az oil factory. Thus, we were able to create a factory that made sesame oil in the
most practical and hygienic way. We increased our capacity and we made the
iki üç aylık deneme sürecimiz vardır. Çünkü yapılan ürünler hemen satılmaz, birfirst diabetic khalva. We started to make Turkish delight, marzipan and different
kaç ay rafta kalabilir.
*Yazar
116
*Writer
117
NEVZAT DİNDAR İLE İSTANBUL’UN FAYTONLU YILLARI THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH NEVZAT DİNDAR
Kardeşimle ayrı şirketler olarak Koska markasının Kullanıyoruz. Biz bu sene firma
ayrımının yapılabilmesi için koska logomuzun “o” harfinin içine bir nazar boncuğu ekledik.
• Şu an kaç şubeniz var?
Bizim beş tane mağazamız var. Ancak bizim çalışan sayımız yedi yüze yakındır. İhracatımız çok iyidir. Dünya’da 52 ülkeye ihracat yapıyoruz. Türkiye’nin her yerinde ürünlerimiz bulunur. Anadolu’nun muhtelif yerlerinde bölge müdürlüklerimiz
bulunur. Bu anlamda geniş bir ağımız var. Yüz elli civarı bayiimiz var. Yine 700 civarı bayii aracımız var.
• Birçok köklü firma Cumhuriyet’in 100.yılına yönelik hedeflerini açıklamaya başladı. Peki, ileriye dönük hedefleriniz doğrultusunda kariyer planlamanızı nasıl oluşturuyorsunuz? Ürün pazarlama ve satışa yönelik çalışmalarınız neler?
Şimdi efendim, devletin beş yıllık
planları vardır, 7. beş yıllık planında
ben de bulundum. Bizim hedeflerimiz daha kısa, birer yıllıktır. Ayda
bir defa yaptığımız genel toplantıda grafiklerle neredeyiz, ne yaptık,
neyimiz var, ne şekilde oluyor diye
etütlerimiz vardır. Grafik hep yüksektir. Üç aylık dönemlerde de geçen yılla bu sene arasındaki mukayeselerimizi yaparızGeçtiğimiz senelerde %18 bir artışımız oldu fakat bu sene o artışın %35 kadar olacağını tahmin ediyoruz. İhracatımızı genişlettik. Allah sağlık verirse
2023 yılına çok daha iyi şekilde gireceğimizi ümit ediyorum.
• Sizden sonraki kuşaklar etkin olarak işin içerisinde mi?
Etkin olarak işin içinde iki oğlum,
bir kızım ve yeğenlerim var. Biz hep
birlikte aynı şirketteyiz. Aile şirketi anayasamız var. Ünlü bir profesör olan bir danışmanımız var. Burada herkesin bir iş bölümü var. Büyük oğlum İngilizce işletme bitirdi.
Küçük oğlum Florida Üniversitesi’ni
bitirdi. Kızım, Koç Üniversitesi Sosyoloji Bölümü mezunudur. İnsan
Kaynakları üzerine yüksek lisans
yaptı ve şirket açısından çok büyük
faydalar kazandık bu anlamda. Dolayısıyla çocuklarım iyi bir koordinasyon içinde yeğenlerimle birlikte. Herkesin ayrı iş bölümü var, herkes işine hâkim, haftada bir toplanıp müşterek kararlar alırız.
• Eski bir İstanbullu olarak o dönemin İstanbul’unda neler yaşadınız?
Çocukluğumdan hatırlıyorum, babam gezmeyi ve gezdirmeyi çok severdi.
Şişli’den faytona binerdik, Mecidiyeköy’e dut bahçesine giderdik. O dut ağaçlarının altında piknik yapardık. Florya’da denize girerdik. Bunlar güzel taraflarıydı.
118
types of jam for diabetics. Moreover, during the last year, we have started to
make not only organic and sugar-free products, but also products such as organic jam, sesame oil and molasses. Organic khalva is still in its trial phase. We
don’t immediately launch a new product; rather, we have a trial process for at
least two to three months. That’s, because the products don’t sell straight away,
they can stay on the shelves for a couple of months.We use the same trademark
with my brother. To distinguish our mark from his, we put a talisman in the letter
“o” of our logo of “Koska”
• How many branches do you have at the moment?
We have five stores. However, the number of our workers is close to seven hundred. We also have very good export figures. We export to 52 countries throughout the world. Our products can be found all over Turkey. We also have regional
directorates in various places throughout Anatolia. Thus, we have a very wide
network. We have approximately
one hundred and fifty dealers. We
also have approximately 700 vehicles.
-Many established firms started to
announce their goals for the 100th
anniversary of the Republic. How
do you carry out planning in line
with your goals? What kind of action do you take in the sales and
marketing of your products?
Now, as you may know, the government has five-year plans; I was
involved in the 7th five-year plan.
Our goals, on the other hand, are
more short-termed; we plan for a
year. At the general meetings we
have once a month, we study our
position, what we have done and
what we have in hand via graphs.
The graphs are always positive. At
trimester meetings, we compare
the position we are in now with
the previous year. We have had
an 18% increase in recent years;
however, we expect this increase
to reach 35% this year. We have
expanded our exports. If God blesses us with health, I hope that we
will enter the year 2023 in a much
stronger position.
• Are the younger generations actively involved in the business?
I have two sons, a daughter and
nephews, who are actively involved
in our business. We all are involved
in the same company. We are a family business. We have a consultant who is
also a famous professor. Here, everyone has a share in the work. My eldest son
graduated from business administration and my younger son graduated from
University of Florida. My daughter is a graduate from the sociology department
of the Koç University. She wrote her master’s degree on human resources and
as a company we have greatly benefited from this. Patisserie is what we also
do. We used to make 40 to 50 cakes a day. We decided to sell our products at a
Bir de güzel olmayan tarafları vardı. Türkiye çok büyük sıkıntılar yaşadı. İki metre
Amerikan bezi verirlerdi, kefenlik derlerdi, bazen de pazen ya da basma verirlerdi yine metreyle… 1944-45 yıllarında şeker sıkıntısı oldu. Her aileye ayda yarım
kilo şeker veriyorlardı. Biz de şekerle ilgili ürünler yaptığımız için şeker olmayınca
babam helvayı üzümden yapmaya başladı. Kamyon kamyon üzüm gelirdi, suyu
sıkılır, suyundan pekmez yapılırdı, pekmezden helva yapılırdı. Koska daki dükkanımızdan biraz aşağıda; Hüseyin efendi diye bir çaycı vardı.Çayı çok meşhurdu,
beğenilirdi. O da çayın yanına şeker yerine 4 adet üzüm koyardı. Çok iyi hatırlıyorum, Laleli’de bir usta vardı, francala üretirdi. Babam oraya bir tezgâhtar gönderdi, on tane francala aldırdı. Francalanın beş altı tanesini dükkânda yedik, 4-5
tanesini de eve götürdük. Evde pasta gibi yendi çünkü daha önce yediğimiz ekmek taş gibi sert ve esmerdi.
Eski İstanbullu olarak bu devirleri de yaşadık.
• Osmanlıcaya karşı özel bir ilginiz var sizin.
Baban bana eski Türkçe yazmayı öğretti. Süleymaniye Camii’nde bir Şevket Hoca
vardı, oraya gönderirdi bizi, din dersi aldırtırdı. İslam’ın şartlarını, kurallarını, namazı öğrettirirdi. Ben eski Türkçe el yazısını da öğrenmeyi istedim. Biz babamla eski Türkçe olarak mektuplaşırdık fakat ben eski Türkçe kitapları da okumak
istiyordum. Birlikte Sahaflar
Çarşısı’na gittik. Eski tarih kitabları, eski şiirler vardı. Bir takım
seyahatnameleri, Osmanlı padişahlarının kitaplarını aldık. Her
akşam onları bir yarım saat okurdum. Daha sonraları bunu bıraktım. Şimdileri eski Türkçe bir iki
satır yazarım, harfleri bilirim, bir
takım bilgilerim vardır yazı çeşitlerine dair. Özel ilgi alanı olarak
sevdiğim bir şeydir. Hangi padişahın tuğrası nasıl olur, diye ilgim vardır.
• İstanbul, 2010 Avrupa Kültür
Başkentiydi. Uluslar arası camiada birçok insana kültürümüzü ve
ülkemizi tanıtma fırsatını yakaladık. Firma olarak sizlerin ne gibi etkileşimleri oldu bu anlamda?
Tabii bu çok sevindirici bir olay...
Türkiye’nin tanınması, İstanbul’un güzellikleri açısından, Türk kültürünün tanınması bakımından çok güzel bir olay… Çünkü Türkleri halen fesli, çarşaflı, hamallık yapan insanlar olarak biliyor ve gösteriyorlar. Ama İstanbul’u gelip görmeleri, yakından tanımaları, kültürümüzü tanıtmak açısından çok önemli… Türk sanatını görmeleri çok önemli… Biz yalnızca Doğulu değil aynı zamanda Batılıyız. Batı
musikisine, Batı kültürüne karşı açığız. Biz kendimizde müessese olarak ve kişiler olarak bunu takdir ediyor ve katkıda bulunuyoruz. Çeşitli organizasyonlarda
ve toplantılarda kendi ürünlerimizden küçük paketler hazırlayıp tanıtımlarını yapıyoruz. Çok kere baelediye başkanı ve valimiz tarafından da bir takım hediyeler
hazırlatıldı. Türk lokumu, helvası, pişmaniye gibi ürünler... Bunların bazılarını ücretsiz hazırlayarak katkı sağlamaya çalıştık.. Bir takım toplantı ve konferanslarda
stant açıp ve ürünlerimizi tattırdık.
• Kültür sanatla ilgili özel ilgi alanlarınız ve hobileriniz neler?
Hobilerim arasında en çok gezmeyi ve araba seyahatini severim. Gençliğimde Batı
ve Türk klasik eserlerini çok okumuşumdur. İş hayatımdan sonra okuma işi ya-
50% discount after 6 pm, and this led to a great increase in our sales. We started
to make two to three thousand cakes a day. This number increases on holidays.
My children work well with my nephews. Everyone has a share in the work and
they are all competent at what they do. We meet once a week and we take joint
decisions.
• As a long-term resident of Istanbul, what have been your experiences in old Istanbul?
I can remember from my childhood that my father loved to travel and to take
people on trips. We used to get on the horse-drawn carriage from Şişli and go
to the mulberry garden in Mecidiyeköy. We had picnic under the mulberry trees.
We swam in the sea at Florya. These were the good things. There were also
parts that were not that good. Turkey has gone through truly difficult times. They
used to give people just two meters of a material called “American rag”, which
was also referred to as “shroud cloth”. Also, sometimes they would give cotton
flannel or printed cotton, again only a few meters… In 1944-1945 there was a
scarcity of sugar. Each family was given half a kilo of sugar once a month. Since
we were making our products with sugar and there was no sugar, my father
started to make khalva from grapes. Grapes were brought in on trucks, the grape
juice was squeezed out and molasses was made from that. Finally, we made
khalva with that molasses. There
was a tea house down the street;
the owner was called Hüseyin Effendi. His tea was famous and
many people loved it. Instead of
sugar, he gave four grapes with
tea; he put them on the edge of
the plate. Back then, bread could
only be bought with a ration
card. Each member of the family
had coupons and everyday you
could buy half a loaf of bread
with those coupons. The bread
was dark brown in color and it
was flat; it wasn’t puffy or light. I
remember a baker in Laleli made
French bread. They said that this
was the first time French bread
was being made. My father sent
a clerk there and he bought ten
French loaves. We ate five or six
of them at the store and then
took the remainder home. It was
like eating cake, because we
were used to the stiff and brown bread. This is the kind of time that we have
lived through. As long-time residents of Istanbul, we have lived through these
eras as well.
• You have a special interest in Ottoman Turkish.
My father taught me to write Ottoman Turkish. There was a teacher called
Şevket at Süleymaniye Mosque, and my father sent all of us there for religious
instruction. He made sure that we understood the basics of Islam, as well as the
prayers. I wanted to learn how to write Ottoman Turkish as well. My father and I
used to exchange letters in Ottoman Turkish, but now I wanted to read Ottoman
Turkish books too. Together, we went to the Sahaflar Çarşısı (second-hand book
bazaar). There were old history books and poems. We bought some old travel
books and books about Ottoman sultans. I used to read them half an hour every
night. Later on I stopped doing this. Today, I can write a line or two in old Turkish,
I know the letters; and I understand the different types of script. It is a special
hobby of mine. I am also interested in the tuğra (monograms) of the sultans.
119
NEVZAT DİNDAR İLE İSTANBUL’UN FAYTONLU YILLARI THE PHAETON YEARS OF İSTANBUL WITH NEVZAT DİNDAR
vaşlamış fakat devam etmiştir. Teknolojiye karşı özel ilgim var.. Şu anda David
Taylor’ın Şeffaf Lider isimli kitabını okuyorum, çok beğendim. İş adamları ve yöneticilere ısrarla tavsiye ettiğim bir kitap… Günlük gazete ve köşe yazılarını, ekonomiyi, siyaseti takip ederim. Beş şirketin yönetim kurulu başkanıyım. Sabahları
işe çok erken gelirim. Sabah altı on beşte evden çıkar, öğleye kadar işlerimi toparlarım. Öğleden sonra saat birden üç buçuğa kadar dinlenme odamda dinlenirim.
• Sizin bir koleksiyon merakınızda var.
Ben evlendiğim gün sigarayı bıraktım. Ama pipo ve puro içerim. Güzel bir pipo
koleksiyonum var. Çakmak koleksiyonum var, bayağı zengin... Çakı koleksiyonum
var. Bir de kullandığım otomobillerin küçük maketlerini biriktiriyorum.
• Musikiye olan ilginizden biraz bahseder misiniz?
Türk musikisine karşı derin bir sevgim ve ilgim var. Bir enstrüman çalamam ama
iyi anlarım. En çok beğendiğim, Münir Nurettin Selçuk, Zeki Müren, Ahmet Özhan… Şan sineması vardı, yandı. Orada eskiden bir hafta Türk sanat musikisi konseri, bir hafta Batı müziği konseri yapılırdı; ben her ikisine de giderdim. Batı müziğini çok severim. Çaykovski, Beethoven, Mozart…
• In 2010 Istanbul was the European Capital of Culture. We had a chance to introduce our culture and country to many people in the international arena. As a firm,
what kind of activities did you carry out in this area?
Of course, this was a very satisfying event… The publicity of Turkey is such a wonderful opportunity, with respect to the beauty of Istanbul and the recognition of
Turkish culture… Most people still think of Turks as wearing the fez and chador,
working as porters…and this is how they depict us. However, it is of great importance that they come and see Istanbul, get to know it up close, and recognize our
culture… It is important that they see the Turkish arts… We are not only Eastern,
but also Western. We are open to the music and culture of the West. We, as a nation and as individuals, appreciate this and contribute to this. We prepare small
packets of our products and promote them at a variety of organizations and
meetings. Our mayor and governor ordered several gifts from us on many different occasions. Products like Turkish delight, khalva and Turkish candy floss… We
tried to make a contribution by preparing some of these free of charge. We set
up stands at some conferences and meetings to make people taste our products.
• What are your special fields of interest and your hobbies, as far as culture and
arts are concerned?
I trek and travel a lot. When I was young I read a lot of Western and Turkish classics. After I started in business, I had to slow down in reading, but I still continue.
I am particularly interested in technology. The latest book that I have been reading is by David Taylor, the Transparent Leader (Şeffaf Lider); I am enjoying it a
lot. I recommend this book to business people and managers … I follow the daily
newspapers and editorials, keeping up-to-date with the economy and politics.
Right now I am chairman of the board in five different companies. I come to work
early in the morning. I leave home at six-fifteen and I finish my work by noon. In
the afternoon, I rest in my room from one to three o’clock.
• You are also interested in collecting?
I quit smoking the day that I got married. But I still like to smoke a pipe or cigar
if I am not indoors… I have a lovely pipe collection. I also have a very rich lighter
collection… I have a pocket-knife collection too. I also collect models of the automobiles I have used.
• Could you please talk about your interest in music a little?
Münir Nurettin Selçuk, Teşviki-ye’de otururdu; biz de orada oturduğumuz için
onu arada bir görür ve konuşurdum. Oradaki evinde vefat etti zaten. Türk sanat
musikisini en iyi şekilde icra eden, en iyi besteleri olan kişidir. Yahya Kemal şiirlerini en güzel bir biçimde bestelemiştir.
• Yahya Kemal ile tanışmışsınız sanırım.
Orta okuldayken Emirgan’da çınaraltı kahvesine giderdim. Bir gün orada çay
içerken denize dönük, fötr şapkalı yaşlı bir bey bastonu çenesine dayamış, kımıldamadan denizi seyrediyordu. Garson ‘’Tanıyor musun bu beyi, Yahya Kemal
Beyatlı’dır’’ dedi. Şaşırdım tabii. Daha sonra Ayazpaşa’da olan Park Otel’in -şu an
yıkılmıştır- alt tarafında “Cennet Bahçesi” adında gençlerin takıldığı bir çay bahçesi vardı. Arkadaşlarla oraya gidiyorduk. Baktık Yahya Kemal o otelde kalıyormuş. Biz de gittik tanıştık, ufak bir iki sohbetimiz oldu. En beğendiğim şairlerden
biridir. Şiirlerinde ne bir kelimenin yerini ne de kelimeyi değiştirebilirsiniz. Aruz
vezni ile o kadar güzel yazmıştır ki… Onunla birlikte Cahit Sıtkı Tarancı’nın, Orhan
Veli’nin şiirlerini de çok severim. Çoğunu da ezbere bilirim. Şiire karşı büyük ilgim vardır. Şiir yazmam ama delikanlılığımızda bazı kişilere akrostiş yapmışızdır.
Ayrıca Tiyatroyu da çok severim. Evlendiğimizde eşimle pazarlık yaptık, kendisi sinemayı severdi. Bir hafta sinemaya bir hafta tiyatroya gittik uzun bir süre.
I am closely interested in Turkish music. I can’t play any instruments, but I understand music pretty well. The musicians I admire the most are Münir Nurettin Selçuk, Zeki Müren and Ahmet Özhan… Ther was the Şan Cinema, she burnt
down; in her heydays Turkish classical music concerts were given here for a week,
and then Western music concerts would be given for another week. I used to go
to both. I like Western music as well; Tchaikovsky, Beethoven, Mozart… Münir
Nurettin Selçuk lived in Teşvikiye, and since we also were living there I saw him
from time to time and spoke with him. He passed away in his house there. He
was the most talented classical Turkish music composer as well as a great performer. He composed beautiful music for the poems of Yahya Kemal.
• Have you met Yahya Kemal?
I saw Yahya Kemal for the first time when I was in secondary school. I got off
at Emirgan and went to the Çınaraltı coffee house there. While I was drinking
tea, I saw an old man with a hat, looking at the sea without moving, his chin on
his walking stick. The waiter said: “Do you know who he is? He is Yahya Kemal
Beyatlı”. I was surprised of course, I was so young; just a kid. Then, there was a
tea house called Cennet Bahçesi under the Park Hotel – it has probably been torn
down– where the young people hung out. My friends and I used to go there. We
learnt that Yahya Kemal stayed at the Park Hotel. So, we went and met with him
and we chatted a bit. He is one of the poets whom I admire the most. You can’t
change the position of one word, or the word itself in his poems. He wrote such
beautiful in aruz prosody… I also like the poems of Cahit Sıtkı Tarancı and Orhan
Veli. I know most of these poems by heart. I have a great interest in poetry. I
don’t write poems now but I wrote in acrostic when I was younger.
• Bize zaman ayırdığınız için çok teşekkür ederiz.
I also like the theater a lot. When we got married, my wife and I made a deal: My
wife loved cinema, so, for a long time, we went to the cinema one week and then
to the theater the next week.
Ben teşekkür ederim.
• Thank you for having time with us.
You’re welcome.
120
ERGUVAN
Uğur AKTAŞ
CERCIS
Uğur AKTAŞ
ERGUVAN / CERCIS
ERGUVAN
CERCIS
Uğur AKTAŞ *
Uğur AKTAŞ*
Boyu ortalama iki üç metredir, ancak sekiz on metreye kadar boylanabilen yaşlı
erguvanlara da rastlanabilir. Diğer ağaçlarla kıyaslandığında erguvanın en önemli
özelliği, tıpkı dişbudakta olduğu gibi yapraklanmadan önce çiçeklenmesidir. Beş
altı yaşlarındayken çiçeklenmeye başlar; yeni çiçekler bir önceki sene çiçek açan
yerde açar. Çiçek açısından oldukça cömert olan erguvan, şayet dallarında yer
bulamamışsa gövdesindeki eski ve uyuyan gözlerden de çiçeklenir. Erguvanın çiçeklerinin rengiyle ilgili Avrupa’da ilginç bir inanış vardır. Yahuda ağacı adıyla da
(Judas tree) anılan erguvanla ilgili inanışa göre, Hz. İsa’yı ihbar eden Yahuda sonradan pişman olur ve kendisini erguvan ağacına asar. Bu olaya kadar ağacın beyaz olan yaprakları, kandan ve utançtan pembeleşir.
Cercis siliquastrum, or Istanbul’s symbol tree cercis is also known as Judas tree,
redbud, love tree, gainer and tumbleweed. One could frequently find this tree all
around Istanbul, particularly on the hillsides above the Bosporus. One of spring’s
harbingers, cercis almost ends at the northern boundary of the PaşabahçeTarabya line. It grows very thin to the north of this line since it is negatively influenced by northern winds. Its most common locations around the Bosporus are
the areas to the south and around the center; you could see cercis trees almost
anywhere in these areas. Native to the Mediterranean, cercis siliquastrum has
commonly spread around Asia Minor, Greece, Syria, Lebanon, and western Iran.
In Asia Minor, it usually grows individually or in small groups in southern Marmara and in Aegean forests.
Kalkerli toprağı seven ve büyüyeceği yer konusunda pek seçici olmayan erguvan,
taşlık topraklarda, kaya çatlaklarında da filizlenebilir. Köklerindeki yumrular sayesinde azotu bağlayarak yanındaki ağaçlara da fayda sağlar. Yaprakları yürek,
meyveleri bakla biçimindedir; bazı Avrupa ülkelerinde hafif ekşi çiçek tomurcukları salataya katılır.
People of Istanbul used to plant cercis trees in old village cemeteries; later, the
tree got adapted to the city’s climate, starting a natural growth pattern. It begins blooming around the beginning of April. The species’ height is two or three
meters on average, but older trees may grow as tall as eight or ten meters. Compared to other trees, cercis siliquastrum has a most distinctive feature: just like
Günümüzde olduğu gibi, tarih boyunca da İstanbul denince akla gelen ilk ağaç er- in the ash tree, it blooms before foliation. It starts to produce flowers at about
guvandır. İstanbul’un simge ağacı olan erguvan, baharın müjdecisi sayılır. Mayıs five to six years; new flowers sprout from the older growth of the previous year.
aylarında başka ağaçlar henüz çıplakken erguvan göz alıcı çiçekleri ve rengiyle di- As a generous species when it comes to flowering, the cercis tree produces new
ğerlerinin arasından çoktan sıyrılmış olur.
shoots at the old and dormant growth buds on its trunk if it fails to find a place
for them on its branches. Europeans have an interesting belief about the color
*
of cercis flowers: In this belief about the cercis
Erguvan, Bizans döneminde hanedanın resmi
also known as Judas tree, Judas who betrayed
Erguvan,
Bizans
döneminde
hanedanın
resmi
ağacı
gibidir.
ağacı gibidir. Yeni doğan her hanedan üyesi “ErJesus later repented and hung himself on a cerYeni doğan her hanedan üyesi “Erguvanlar içine doğdu”
guvanlar içine doğdu” diyerek karşılanır; “ergucis tree, after which the tree’s white flowers
diyerek karşılanır; “erguvanlar içi”nden kasıt İstanbul’dur.
vanlar içi”nden kasıt İstanbul’dur. Yine Bizans
changed their color to purple because of the
Cercis siliquastrum appears to have been the official tree
döneminde erguvanla ilgili bir başka ilginç bilblood and shame.
of the Byzantine dynasty. Every newborn member of the
giyse, erguvanın kendine has renginin sadece
dynasty was welcome by the phrase “born in the purple”;
The cercis likes calcareous soil and is not very
imparatorlar tarafından kullanılmış olmasıdır.
“in the purple” meant in the city of Istanbul.
picky about its growth spot; so you may see it
Erguvan rengi doğal yolla en zor elde edilen
sprouting on stony grounds, even from
renkler arasındadır, bu iş için bir tür decracks in rocks. It also helps nearby
niz kabuklusu kullanılır; bir elbise boplants grow by binding nitrogen through
yayabilecek kadar erguvan rengi için
the tuberoses at its roots. Its leaves are
yaklaşık on iki bin deniz kabuklusu geshaped like hearts and its fruits like horse
rekir. Erguvan renginin elde edilmebeans; in some European countries, its
sinin zor ve zahmetli oluşu ve ağacın
sourish buds are added to salads.
İstanbul’la özdeşleşmiş olması, bu renAs it is still so, Istanbul has been associatgin İstanbul’a hâkimiyet ve zenginlik işaed with cercis trees throughout history.
reti olarak yorumlanmasına neden olur
As one of Istanbul’s symbols, cercis trees
ve sadece hükümdarların kullandığı bir
are regarded as spring’s harbingers. In
simgeye dönüşür.
May when other trees are still naked,
cercis has already distinguished itself
with its spectacular flowers and color.
Osmanlı döneminde erguvanla ilgili pek
fazla bilgi olmasa da her bahçede bir erguvan ağacının bulunduğu ve bu rengin Osmanlı tarafından severek kullanıldığı söylenebilir; Hürrem ve Hafize sultanların erguvan rengi elbiseler giymekten hoşlandıkları çeşitli kaynaklarda belirtilmiştir. Ayrıca belki de Bizans’taki
önemini anıştıran bir gelenek olarak Osmanlı döneminde erguvan renkli kese
taşıyan birinin parayla ilgili tüm dertleri halledebileceğine inanılır.
* Yazar
122
*
Cercis siliquastrum appears to have been
the official tree of the Byzantine dynasty. Every newborn member of the dynasty was welcome by the phrase “born in
the purple”; “in the purple” meant in the
city of Istanbul. From another interesting anecdote from the Byzantine period,
we also learn that only emperors used
the peculiar color of the cercis.
* Writer
ERGUVAN / CERCIS
Osmanlı dönemine ait erguvanla ilgili bir başka bilgiyse, İstanbul’daki ilk müzenin
kurucusu olan Tophane Müşiri Fethi Ahmed Paşa’yla ilgilidir. 19. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Fethi Paşa, her Mayıs ayında İstanbul’un erguvan açısından
en zengin korularından biri olan ve günümüzde de kendi adıyla anılan korusunda erguvan şenlikleri düzenlerdi. Köşklerinde çalışan kadınlara erguvan rengi elbiseler giydirir, bu kadınlar şenlik günleri boyunca ellerinde kandillerle erguvanlar arasında gezinerek eğlenirlerdi.
It is very difficult to produce the purple color of cercis flowers by natural means;
a species of marine crustaceans is used to do that. About twelve thousand crustaceans are required to produce enough of this purple color to dye a dress. Both
due to the difficulty in producing the color of cercis flowers and the fact that
cercis tree is commonly associated with Istanbul, the color came to symbolize
Istanbul with connotations of power and wealth and became a symbol only used
by emperors.
İstanbul’da onlarca sokağa, işyerine, yarışmaya ve etkinliğe isim vermiş erguvan,
günümüz İstanbul’unun en önemli simgesidir.
Although we lack information about cercis during the Ottoman period, it is
known that a cercis tree was planted in every garden and the Ottomans loved to
use its color. Various sources noted that Hürrem and Hafize Sultans liked to wear
purple dresses. Furthermore, perhaps as a tradition reminiscent of the tree’s importance for the Byzantines, the Ottomans also enjoyed a belief that anyone who
carried a purple pouch would avoid any trouble regarding money.
KAYNAKÇA:
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi
Mataracı, Tuğrul, Ağaçlar, Tema Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002
Yaltırık, Faik, Efe, Asuman, Uzun, Adnan, Tarih Boyunca İstanbul’un Park, Bahçe ve Koruları, Egzotik Ağaç ve Çalıları, İsfalt Yayını, İstanbul 1997
124
Another curious anecdote about cercis from the Ottoman period concerns Fethi
Ahmed Pasha, Marshal of the Imperial Arsenal, who founded the first museum
in Istanbul. Fethi Pasha, who lived during the first half of the 19th century, used
to organize cercis festivals every May in his grove, which is one of the richest
in cercis trees all around Istanbul and is still known by his name. He ordered
his female servants employed in his mansions to wear purple dresses and these
women used to entertain themselves during festival days by walking among cercis trees holding candles in their hands.
Having lent its name to tens of streets, workplaces, contests and activities in
Istanbul, cercis is one of the most important symbols of Istanbul today.
REFERENCES:
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi
Mataracı, Tuğrul, Ağaçlar, Tema Vakfı Yayınları, Istanbul, 2002
Yaltırık, Faik, Efe, Asuman, Uzun, Adnan, Tarih Boyunca İstanbul’un Park, Bahçe ve Koruları,
Egzotik Ağaç ve Çalıları, İsfalt Yayını, Istanbul 1997
Beyaz erguvan / White cercis
125
ERGUVAN / CERCIS
126
SİNEMADA BİR ÖMÜR: NECİP SARICI
İhsan KABİL
A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
İhsan KABİL
SİNEMADA BİR ÖMÜR:NECİP SARICI / A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
SİNEMADA BİR ÖMÜR:NECİP SARICI
A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
İhsan KABİL
İhsan KABİL
Bazı insanlar vardır ki hayatları bağlı oldukları meslekle anılır. Altmış yılı aşkın- There are some people whose lives are remembered by the work they devoted
dır sinemayla beraber yaşayan ve Yeşilçam’ın belkemiğini oluşturan siyah-beyaz themselves to. Entering into the cinema industry in 1949, Necip Sarıcı (Necip
filmlerde sesçi sıfatıyla çoğu zaman Necip Sarıcıoğlu olarak gözüken Necip Sarı- Sarıcıoğlu) was a man who has lived with cinema for more than sixty years and
cı, 1949’da girdiği sinemada, İzmir’de üç yıl çıraklıktan ustalığa geçiş süreci yaşar. who is known as the “sound man” of the black and white movies that formed the
backbone of Turkish cinema. He experienced a transition period that lasted for
1952’de İstanbul’a geldikten sonra Şan sineması ve And Film’de çalışır. 1957’de,
three years, going from apprenticeship to mastery in Izmir. After he had arrived
sıkı bir imtihandan geçirilerek Lale Film’e girer. Bundan sonrası Necip Bey için Istanbul in 1952, he worked at Şan Cinema and And Film. In 1957, after undergobinlerce yerli filmin ses, müzik ve efekt kayıtlarıyla geçecek bir kariyer demek- ing a tough period of testing, he began to work for Lale Film. For Sarıcıoğlu, his
tir. Daha sonra 1973’te, Yeni Stüdyo Ses ve Laboratuarları adıyla kendi işini ku- life after that day consisted of career that is recorded in the music and sound efrar. Bundan böyle Arzu Film, Uğur Film, Erman Film, Erler Film, Akün Film gibi fects of thousands of Turkish films. Afterwards, Necip Sarıcı established his own
business under the name Yeni Stüdyo Ses ve
büyük Yeşilçam şirketleriyle çalışacak, onların
Laboratuarları (New Sound Studio and Laboyapımlarına katkıda bulunacaktır.
İstanbul’un son klasik film stüdyosu olan Lale Film stüdyosu,
ratories). From this time on, he continued to
1979’da Lale Film Stüdyosu’na sahip Filmer
Necip Sarıcı’nın sinema sanatına sevgisinin bir nişanesi olarak
work with large Turkish cinema companies
ayakta durmaktadır.
ailesinin stüdyoyu devretmeleriyle Necip Salike Arzu Film, Uğur Film, Erman Film, Erler
Film and Akün Film, making serious contriburıcı burayı Yeni Lale Film Stüdyosu’na dönüşThe Lale Film Studio, as the last classical film studio in
tions to their productions.
türecek ve mekân, 800 m2’ye yayılan alanıyla,
İstanbul, still stands as the mark of Necip Sarıcı’s love to the
art
of
cinema.
içinde barındırdığı birçok tarihi sinema, fotoğAfter the Filmer family, the owner of Lale
raf ve laboratuar malzemesiyle bugüne kadar
Film Studio, sold their studio in 1979, Necip
Sarıcı transformed this place into the New
bir müze kimliğine bürünecektir. Bugün itibaLale Film Studio. With an area covering 800
riyle, İstanbul’da ayakta kalan tek klasik film
square meters and all the historical cinema,
stüdyosudur ve dublaj stüdyoları, moviolaphotography and laboratory materials it conlar, birçok filmin negatifi ve pozitif kopyalatained, this studio would soon become like a
rı, ses kayıtları, birçok film afişi, kamera armuseum. Today, this is the only classical film
kası fotoğrafları ve binlerce fotoğrafın negastudio that still exists with its dubbing studios,
tifiyle Necip Bey’in sinemaya ve sinema sanamoviolas, the negatives and positives of many
tına olan sevgisinin bir nişanesi olarak ayakta
films and thousands of photos from behind
the scenes. It still stands as the mark of love
durmaktadır.
that Sarıcı feels towards the art of cinema.
Necip Sarıcı, ses teknisyenliğinin yanı sıra yaIn addition to being the “sound man”, Necip
pımcı olarak da Türk sinemasında belli bir çizSarıcı occupies an important position in the
gi tutturmuştur. Bu filmlere bir göz attığımızTurkish cinema as a producer. When we take
da, ‘Kuyu’ (Metin Erksan, 1968), ‘Karagün’
a look at the films he has made, ‘Kuyu’ (Metin
(Bilge Olgaç, 1971), ‘Yusuf ile Kenan’ (Ömer
Erksan, 1968), ‘Karagün’ (Bilge Olgaç, 1971),
Kavur, 1978), ‘Ah Güzel İstanbul’ (Ömer Ka‘Yusuf ile Kenan’ (Ömer Kavur, 1978), ‘Ah Güzel İstanbul’ (Ömer Kavur, 1981), ‘Kırık Bir Aşk
vur, 1981), ‘Kırık Bir Aşk Hikayesi’ (Ömer KaHikayesi’ (Ömer Kavur, 1981) and ‘Çökertme’
vur, 1981) ve ‘Çökertme’ (Tunca Yönder,
(Tunca Yönder, 1997) come to the fore. Also
1997) öne çıkar. Ayrıca ‘Çağdaş Nasredhe was the producer of documentaries such
din Hoca Aziz Nesin’ (Feyzi Tuna, 1976) ve
as ‘Aziz Nesin, the Modern Nasreddin Hodja”
‘Anadolu Selçuklu Çini Sanatı’ (Ertem Göreç,
(Çağdaş Nasreddin Hoca Aziz Nesin - Feyzi
1988) gibi belgesellere de yapımcılık yapmış,
Tuna, 1976) and the “Anatolian Seldjuk Ce‘Dublaj Tarihi’, ‘Türk Sinemasında İstanbul’
ramic Art” (‘Anadolu Selçuklu Çini Sanatı’
belgesellerini bizzat yönetmiş, ‘Dua Tanele- Ertem Göreç, 1988), as well as personally
directing documentaries like ‘Dublaj Tarihi’
ri’ adlı bir kitap yayınlamış ve ayrıca belgese(History of Dubbing) and ‘Türk Sinemasında
lini yapmıştır.
İstanbul’ (İstanbul in the Turkish Cinema); he
Şimdiye kadar birçok kişisel ve festival sergialso published the book ‘Dua Taneleri’ (Drops
leri açmış, Türvak Sinema Müzesi’ne ve Türsak Vakfı’na belge, kitap, afiş, maki- of Prayer) which he followed up by making a documentary of this work.
ne ve senkron masalarıyla katkıda bulunmuş, belgesellere arşiv kayıtları vermiş, He held many personal and festival exhibitions and contributed to the Türvak Cinüniversitelerin sinema bölümlerine her türlü desteği vermekten çekinmemiştir.
ema Museum and Türsak Foundation with documents, books, posters, machines
Necip Sarıcı, sinemayla dolu hayatına yaraşır şekilde, çeşitli üniversite, kurum ve
kuruluşların onur ödüllerine layık görülmüştür.
and synchronous tables, as well as donating archival records for documentaries.
And Necip Sarıcı has never refrained from providing the cinema departments of
universities with any kind of support they needed.
To honor a life full of cinema, Necip Sarıcı was granted many awards by various
universities, institutions and organizations.
* Sinema Eleştirmeni
128
* Critic of cinema
YENİ LALE FİLM STÜDYOSU
NEW LALE FILM STUDIO
Lale Film Stüdyosu 1 Mayıs 1952 tarihinde Mecidiyeköy Büyükdere Caddesi 42 numarada 50 ağaçlı bir dutluk içindeki muhteşem bir köşkte kuruldu. Kurucu Filmer
ailesinin ayrıca Kandilli’de 200 dönüm içinde Padişah Sultan Mecid’in kızı Cemile Hanım Sultan adına muhteşem kasrı, Kalamış’ta bir yalıları ve Mecidiyeköy’de
köşkleri bulunmaktaydı. Yazlık olarak kullanılan bu mülklere ilaveten kışlık ikamet
Ayazpaşa’da Hayırlı Apartımanı’ndaydı. 33 Sinema sahipliği, Warner Bros’un Türkiye temsilciliği… Sinema tarihinin en güzel yapımcılığı, “Allahaısmarladık”, “Yavuz Sultan Selim”, “Beş Hasta Var”, “Kalbimin Şarkısı”, “Soygun”, “Ölmüş Bir Kadının Evrâkı Metrukesi” vs. vs… Kendi ihtiyaçları için Mecidiyeköy’deki köşk Siemens ARRI tarafından büyük yatırımlarla stüdyoya çevrildi. 1958 yılında Amerikan, İtalyan sinemacılarla açılışı gerçekleştirildi.
The Lale Film Studio was established in a magnificent manor that was surrounded by 50 mulberry trees; the address is Mecidiyeköy, Büyükdere Main Road, No.
42 and the studio was established on May 1, 1952. The founding Filmer family
also had a magnificent manor built on 200,000 m2 in Kandilli; this structure was
named after Sultan Mecid’s daughter Cemile Hanim Sultan. They also owned a
seaside residence in Kalamış and a mason in Mecidiyeköy. In addition to these
summer houses, their winter residence was Hayirli Apartment in Ayazpaşa. As
owners of 33 cinemas and the Warner Bros Turkish Agency… as well as producing the best films in the history of cinema, including “Allahaısmarladık”, “Yavuz
Sultan Selim”, “Beş Hasta Var”, “Kalbimin Şarkısı”, “Soygun”, “Ölmüş Bir Kadının
Evrâkı Metrukesi”, etc… the mansion in Mecidiyeköy was turned into a studio by
Siemens ARRI with huge investments. In 1958, the grand opening was held with
American and Italian movie makers.
Necip SARICI
1958’de tonmayster sesçi olarak görev aldığım stüdyoda 1973’e kadar binlerce
yabancı ve yerli filmin ses, müzik ve efekti ile uğraştım. Sonra kurduğum yeni
stüdyoda 700’e yakın yerli filmin ses ve renkli laboratuarlarında işverendim.
1973 – 1979 yılları arasında Gayrettepe’deki şu anki yerinde Lale Film Stüdyosu hizmet verdi. Ben de Beyoğlu ve Bomonti’de Yeni Stüdyo’da Yeşilçam sinemasıyla iç içe oldum. Lale Film ailesi bu mekânda altı yıl çalıştıktan sonra yaşlılık ve ekonomik sıkıntılar dolayısıyla bir vasiyet gibi satışı bana teklif edildi. Eski
patronum ve öğretmenim merhume Sabahat Filmer hanımefendinin desteğiyle
Necip SARICI
When I was hired as sound engineer in 1958, I worked on the sound, music and
visual effects for thousands of foreign and Turkish movies in the studio until 1973.
Later, in the new studio that I established, I employed sound and color laboratories for about 700 movies.
Between 1973 and 1979 I worked in the present location of the Lale Film Studio.
I worked with Yeşilçam movies in Yeni Studio in Beyoğlu and Bomonti. After the
129
SİNEMADA BİR ÖMÜR:NECİP SARICI / A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
feyz aldığım, okulum olan kurumun sahibi oldum. Burada yirmi beş yıl reklamlara, dizilere, yerli ve yabancı filmlere hizmet verdik. Yeni teknolojiye geçmedik.
Hakkıyla eskidik, önce müzelik sonra müze olduk. Ayrıca eskilerimizden saygıdeğer Türker İnanoğlu Bey’in Kavacık’taki müzesine ciddi katkılarda bulunarak; müzenin girişine ismimizin yazılması şerefini kazandık. Biraz da belgeleri seslendirerek devam edelim:
LÂLE FİLM STÜDYOSU
… Artık yerli filmler tek tük de olsa piyasaya çıkmaya ve seyirci toplamaya başlamıştı. Necip Erses’in stüdyosunda biz de bazı dublaj filmleri yaptırmıştık. Halk
bunlara çok rağbet etti. Türkçe sözlü filmler tutuluyordu. Daha önceden gezdiğim ve gördüğüm için bir stüdyo kurma fikri bende yerleşmeye başlamıştı. Ama
bu nasıl olacaktı?
Evimizi Ayazpaşa’daki daireye taşımıştık; ailece orada oturuyorduk. Mecidiyeköy’deki köşk boş duruyordu. Orası hanımın üzerineA tapulu olduğu için kendisine şöyle bir teklifte bulundum: Bir yeni anonim şirket (Lâle Film Şirketi) kurulacak, %51’i kendisinin olacak, ben ve çocuklarım da ortak olacaktık.
130
Lale Film family had worked in this location for six years, as a result of age and
economic problems, I was offered to the opportunity to purchase the place; these
seemed like a Godsend. With the support of my ex-employer and teacher, the late
Sabahat Filmer, I became the owner of the establishment that had acted as my
school and which was a place I had admired. Here we worked on advertisements,
television series, as well as Turkish and foreign movies for twenty-five years. We
did not use new technology. Thus we became old, first becoming worthy of being a museum then becoming a museum itself. In addition, we made important
contributions to the commemorative Turket Inanoglu Bey museum in Kavacik;
we were greatly honored by having our names written over the entrance of the
museum. Let us look at some documents now and see what they have to say:
LÂLE FILM STUDIO
… Turkish movies began to be seen in the market here and there, and they began
to pull in spectators. We also did some dubbing of movies in Necip Erses’s studio.
The public liked these films a lot. Movies with Turkish dubbing were very popular.
As I wandered around the city and saw the studios, I got the idea of establishing
my own studio. But how could I do this?
Mutlaka bir stüdyo kurmak gerekiyordu, sinemanın gidişatı onu gösteriyordu.
Böylece şirketi kurduk. Vehbi Koç’un kayınbiraderlerinin makine ithalatı yapan
Türkeli şirketine giderek gerekli teçhizatın maliyeti, getirilmesi, çalıştırılması hakkında bilgiler aldım; siparişler verdim. Mimar damadımın tavsiye ve görüşleri ile
köşkü bir stüdyo şeklinde tadil ettik. Sonunda aletler getirildi, yerleştirildi. Bir
de yabancı uzman istemiştim. Meslekten anlayan Fuat Bey’i bu uzmanın yanına
koydum. Adam bir yıl kalacak ve gerekli işleri bizimkilere öğretecekti. Küçük oğlum da bu arada stüdyoda kalacak, aileden biri olarak işlerin nasıl yürüdüğü hakkında bilgi sahibi olacaktı.
Bu şekilde çalışmaya başladık. Eşim Sabahat Hanım lisan bilgisi ve edebiyat fakültesi mezunu oluşu sayesinde dublaj işinde çok büyük başarılar gösterdi, yardımcı oldu. Bizim Lâle Film Stüdyosu o devirde Türkiye’de kurulan en modern
stüdyo idi. Bizden sonra İpekçiler, Murat Köseoğlu ve başkaları stüdyo kurdular.
İpekçiler’inki çok büyük ve geniş idi. Onlar yerli film işine de girmiş olduklarından
stüdyoya ihtiyaçları yoktu.
Ben stüdyoda önceleri kendi getirdiğim filmlerin dublaj işlerini yaptırdım. Daha
sonraları dışarıya iş yaptırmaya başladık. Dublaj işinde Şehir Tiyatrosu sanatçıla-
We moved to our apartment in Ayazpaşa, where we were living as a family. The
mansion in Mecidiyeköy was not being used. My wife had the deeds to the mansion, so I told her my plan: let’s establish a new incorporated company (Lale Film
Company). She would own 51%, and myself and our children would be partners
as well.
The direction of cinema made it compulsory that we establish a studio. I went to
the machine importation company of Vehbi Koc’s brothers-in- law, the Türkeli
company, and got information about the cost, the delivery and operation of the
necessary equipment; I placed the orders. With the advice and opinions of my
son-in-law, we transformed the mansion into a studio. In the end the equipment
was delivered and installed. I also asked for a foreign expert. I put Fuat Bey, who
had experience, to work with this expert. The expert was to stay for a year and
teach our employees the necessary information. At this time, my younger son
stayed in the studio and he was the family member who would get information
about how the equipment was used.
Thus, we started working. Thanks to her education in language and the fact that
she had graduated with a literature degree, my wife Sabahat Hanim was greatly
successful and helped us greatly with the dubbing. The Lale Film Studio was a
leading studio among those established in Turkey. The İpekciler, Murat Köseoğlu
and others established studios after us. The İpekciler’s studio was vast, enormous. They did not need a studio, as they were in the Turkish movie business.
First we dubbed the movies that I brought to the studio. Later, we had the films
dubbed outside the studio. The artists of City Theater worked on the dubbing.
Sacide Keskin worked as the dubbing director with us for many years.
With the support of Lale Film I was able to get through the occasional financial
crises in the studio.
ON THE WAY TO TURKISH CINEMA
As I was working on the idea of making Turkish movies, I prepared a project
to take to Esat Mahmut Karakurt; I was with him every day during Abdullah
Lokantası, and we made the movie “Allahaısmarladık” together. We talked
about it for days in our apartment in Ayazpaşa and we sifted through the work.
My wife also helped in the preparation of the script.
My main idea was to include the “Sultanahmet Mitingi” film, which I had shot
earlier, in this movie. The film was in the Military Cinema Department. Once the
script had been completed, it was time to select the cast. We chose the favorite
artists of that time, Suavi Tedu and Gulistan Guzey. Sami Ayanoglu was the director. 20 million people in my country of 35 million people watched this film.
Cemil FİLMER, Hatıralar(Memories), 1984
rı çalışıyordu. Sacide Keskin hanımefendi yıllarca bizde dublaj rejisörü olarak çalıştı.Stüdyonun zaman zaman düştüğü mali krizleri ben Lâle Film’in desteği ile
karşıladım.
YERLİ FİLME DOĞRU
Yerli film yapmak düşüncesini geliştirirken Abdullah Lokantası’nda her gün birlikte olduğumuz Esat Mahmut Karakurt ile konuşmak ve eserlerinden Allahaısmarladık’ı çekmek için bir proje yaptım. Birlikte günlerce bizim Ayazpaşa’daki dairede oturup konuştuk, eseri tetkik ettik. Eşim de senaryo çalışmalarına katıldı.
Benim asıl düşüncem bu filmde eskiden çekmiş olduğum Sultanahmet Mitingi filmini de göstermek idi. Film Ordu Sinema Dairesi’nde bulunuyordu. Senaryo tamamlandıktan sonra sıra oyuncu seçimine gelmişti. O zamanın gözde oyuncularından Süavi Tedü ile Gülistan Güzey’i seçtik. Rejisörlüğünü Sami Ayanoğlu yaptı.
35 milyon nüfuslu ülkemde filmi 20 milyon kişi izledi.
Cemil FİLMER, Hatıralar, 1984
DUBBING
… Our studio was equipped with the best and most modern equipment of the
time and we started working very rapidly. Everybody liked our dubbing and we
received many phone-calls and letters. American companies did not allow us to
dub every movie in Turkish; even after all our insistence, we were only allowed
to make two movies.
One day, we were going to dub the movie “The Guns of Navarone” a film from
Warner Film Company. The color of the movie was mainly red and the timing
was very difficult. Experts could only make the timing through rehearsals and
with the published copy. We put the film on the table in the projection room and
waited for the meeting. At that moment I saw the manager of the Near East, Mr.
Hummel, coming through the door. Despite my surprise, I was happy; he was a
receptive man and he liked us.
“This was such a pleasant surprise. My dear friend, has your wife come with
you?” I asked. He said yes and added that they were staying in the Park Hotel.
131
SİNEMADA BİR ÖMÜR:NECİP SARICI / A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
132
DUBLAJ
… En son, en modern teçhizatla donanan stüdyomuz, çok hızlı çalışmağa başlamıştı. Herkes tarafından beğenilen dublajlarımız, telefon ve mektuplarla tebrik ediliyordu. Amerikan şirketleri aldığımız filmlerin hepsini Türkçeleştirmemizi kabul etmiyorlardı; ısrarımız üzerine ancak iki film yapmamıza izin vermişlerdi.
Bir gün Warner Film Şirketi’nin “Navarone Topları” adlı filminin dublajını yapacaktık. Kırmızı rengi çok olan bu filmin ayarı zordu. Uzmanlar provalar yaparak
ayarını buldular ve kopyesini bastılar. Filmi prova için projeksiyon salonunun masasına koymuştuk, toplanmamızı bekliyorduk. O anda Yakın Şark Müdürü Mr.
Hummel’in kapıdan içeri girdiğini gördüm. Hayret etmekle beraber sevindim de;
anlayışlı, bizi seven bir kimseydi.
“Bu ne güzel sürpriz? Kıymetli dostum eşiniz de beraber mi?” diye sordum. Evet
dedi ve Park Otel’de olduklarını ilâve etti.
Yunanistan’dan geldiğini, orada dublajı yapılan “Navarone Topları” filmini gördüğünü söyledi ve “Berbat etmişler, hiçbir şey görünmüyor” diye ilâve etti. Birden heyecanlandım. “Şimdi biz de o filmi seyredecektik, buyurun beraber görelim” dedim.
He said he had come from Greece and that they had watched the dubbed version
of the movie “The Guns of Navarone”. He said “They ruined it, it was impossible
to see anything.” Suddenly I was very excited. “Now we are about to see the same
movie; let’s watch it together,” I said.
The section managers, experts and chief technician of our studio came; when
my son came in with the guests he said “Show me the 5th and the 8th parts first.”
These were war scenes with artillery. When the first part was shown, I felt great
relief, because it seemed pretty good. When the second part had been shown,
Mr. Hummel only said “enough”. The lights came on and he congratulated the
experts, shook hands with our chief technicians and complimented everyone. He
said “From now on I give the dubbing rights of all of my movies to you; it seems
even more lively than the original.” So, our success led us to have the rights to dub
all the movies and this made us very happy.
I had a lot of different type of work. I was assigned to be a member of the jury at
the Adana Altın Koza Film Festival for 3 consecutive years. I once had the chance
to share this pleasure with my dear friend Muazzez Berkant.
Stüdyonun kısım âmirleri, uzmanlar ve teknik şefimiz geldiler, oğlum da misafirlerle içeri girince, “Bana
evvelâ 5-8’nci kısımları gösterin”, dedi. Bunlar harp
sahneleri, top atışı olan kısımlardı. Birinci parti gösterilince biraz ferahladım, çünkü pekâlâ görünüyordu. İkinci parti de gösterilince “kâfi” dedi. Işıklar yandı, uzmanlarımızı tebrik etti, teknik şefimizin elini sıkarak iltifat etti. Bize de “Artık bütün filmlerimizin dublaj hakkını size veriyorum, daha bile canlı olmuş” dedi.
Bu suretle başarımız bize bütün filmlerin dublajını
yapmak imtiyazını kazandırmış oldu. Hepimizi mutlu
etti.
Çalışmalarım çok çeşitli idi. Bunların arasında 3 yıl
arka arkaya Adana Altın Koza Film Festivallerinin büyük jürisinde görevlendirildim. Bir seferinde bu zevki
kıymetli arkadaşım Muazzez Berkant’la paylaşmak da
nasip oldu.
En iyi stüdyo, en iyi dublaj mükâfatı olan Altın Koza
Altın Portakal armağanlarından 5 tanesini kazanmak
zevkini tatmıştık. Senelerce bu başarı hâtıraları, masamızla beraber, gözlerimizle, göynümüzü de süslemişti.
Bu şerefli mâzimizin bir de altın değerinde olan bir misafir imza defteri vardı.
Bunda milletlerarası kıymetli sanat uzmanlarının, değerli sanatkârların, güzellikten anlayan otoritelerin, nihayet her iyi işi takdir edenlerin imzası bulunuyordu.
Evet, tatmin olmanın huzuru içindeyim. İş saham beni sevindirdiği kadar, anlık
vazifemi de yaptığıma inanıyorum. Yüksek tahsil devrelerinde de başarılı, milli
hislerinde çok kuvvetli, hayat yolunda azimli olan bir kızımla iki oğlumun mevcudiyeti benim en kuvvetli hayat bağım, çalışma kaynağım oldu.
Yine de mücadeleye karşı doymazlığım var. Bazen de boş durmanın yarı ölüm sayılacağını düşünerek kendime işler arıyor, benim için çok kıymetli olan mazimin
hâtıralarını yazılarımla yaşatmağa uğraşıyorum. Böylece, tatmin olmanın gönül
huzuru ile o günleri tekrar yaşıyor, geleceği ümitle beklemeğe hazırlanıyorum.
Sabahat FİLMER, Atatürk Yolunda Büyük Adımlar, 1983
We had the pleasure of receiving 5 Altın Koza Altın Portakal awards for best studio and best dubbing. For many years, the memories of this success have blessed
our eyes and hearts, as well as our tables.
Our glorious past also includes many valuable signatures; here are the signatures
of international art specialists, important artists, and experts who value beauty;
in short, everyone who appreciates art.
Yes, I am satisfied and at peace. Not only does my work make me happy, I feel
that I have fulfilled a duty for my time. Successful in higher education, devoted to
their country and resolute in their lives, my daughter and two sons are my strongest link to life and a source of inspiration.
However, I am always willing to continue working. Sometimes, I think being passive is equal to death and I look for work; I try to keep my precious memories alive
by putting them into words. Therefore, I get satisfaction from the peace in my
heart as I relive these memories; I am prepared to wait for the future with hope.
Sabahat FİLMER, Atatürk Yolunda Büyük Adımlar, 1983
133
SİNEMADA BİR ÖMÜR:NECİP SARICI / A LIFE TIME IN CINEMA: NECİP SARICI
AYSEL GÜREL İLE BİR HATIRA
A MEMORY OF AYSEL GÜREL
4 Nisan 2005… Güzel bir İstanbul bahar gününde, Lale Film’in telefonu çaldı. Açtım, bir ses: “Ben Aysel Gürel... Necip Bey sizi iki dostumla ziyaret etmek istiyoruz, uygunsa gelelim mi?”… “Büyük bir şeref benim için” diyerek saat verdim, bir
hazırlık yaparak heyecan içinde beklemeye başladım. Çok büyük hayranlık duyduğum bir kişiydi ve talebesi Serkan
ve annesi Melike Hanım’la geldi.
April 4, 2005 - On a beautiful spring day in Istanbul, the phone at Lale Film rang.
I answered, and a voice replied: “This is Aysel Gürel. Necip Bey, my two friends
and I would like to visit you. If you are free, could we come by?” “It would be an
honor,” I responded; this was someone I greatly admired. I began to wait in anticipation. She arrived with her student Serkan and his mother Melike.
Seslendirme bölümüne indik. Çaylar, pastalar ve sohbet… Aşk ve şevkle Aysel Hanım’ı dinliyoruz. “Ben bir
savcı kızıyım. Ankara’nın Solfasol
Köyü’nde doğdum.” deyince, “Aysel
Hanım, elinizi tekrar öpeyim çünkü
siz şeyhim Hacı Bayram Veli hazretlerinin hemşehrisisiniz. Veli, büyük şair
ve Türkçenin Yunus gibi, Hacı Bektaş,
Süleyman Çelebi gibi çok güzel ifade
edeniydi.” dedim.
“Şairiyetiniz, yazdığınız binlerce şiirşarkı sözlerinde; Türkçe’nin bu kadar
muhteşem kullanımı Bayram Veli’nin
suyundan, toprağından geliyor. Belki de soy kütüğünüz Veli hazretlerine
dayanıyor.” deyince çok hoşuna gitti.
Hoşbeşten sonra genç kızlığında seyrettiği bir filmi anlattı… Nelson Eddy,
Jeanette MacDonald’ın oynadığı ‘Balalayka’ filminin bir şarkısından etkilenmiş, Türkçesi de yapılmış, İbrahim
Özgür okumuştu. “Bütün gün onu
dinlerdim.” dedi. Ben kalktım, belli etmeden masaya gramofonu kurdum.
Taş plağı koydum, çalmaya başladım.
Aysel Hanım bir çığlık attı. Kalktı sarıldı bana, “inanamıyorum” dedi. Dinledi, duygulandı. Ben de “keşke bir çuval altın isteseydiniz” dedim: böyle bir
duygunun, bu kadar temiz bir kalbin
sahibine…
Aysel’i mutlu ettiğim için çok sevindi.
Mekânın cennettir mutlaka. Nur içinde yat.
Necip SARICI
We went to the sound recording department. Tea, cake and conversation… We listened to Aysel Hanim
with love and enthusiasm. She began: “I am the daughter of a public
prosecutor. I was born in the village
of Solfasol in Ankara.” When she
said that, I added, “Aysel Hanim,
let me kiss your hand for the second
time because you are from the same
village as my sheikh, Hadji Bayram
Veli. Veli is a respected poet whose
use of the Turkish language is like
that of Yunus, Hadji Bektaş, and
Süleyman Çelebi.” I continued: “The
thousands of poems and lyrics in
your speech, this magnificent use of
Turkish, come from the same place
as Bayram Veli. Maybe your lineage
is the same as his.” She was pleased
to hear this.
After a short chat, she told us about
a film she had seen when she was
younger. She had really enjoyed the
film Balalaika with Nelson Eddy and
Jeanette MacDonald. She was very
affected by a song in the movie,
which was translated into Turkish
and performed by Ibrahim Ozgur. “I
listened to it all day long,” she said.
I got up and put a record player on
the table. I placed a record on it and
it started to play. Aysel Hanim let out
a scream. She got up and hugged
me. “I can’t believe this,” she said.
She became very emotional as she
listened to the song. “If only you had
asked for a pot of gold,” I remarked.
Only such a clean heart could have
felt in this way.
Aysel was very happy that she had
been able to hear that song. I know
that she is in Heaven. May she rest
in peace.
Necip SARICI
134
TÜRK PROJESİ
Türk Tarihini, Kültür ve Medeniyetini
Araştırma Projesi
Hasan Celal GÜZEL
THE TÜRK PROJECT
The Turkish History, Culture and Civilization
Research Project
Hasan Celal GÜZEL
TÜRK PROJESİ Türk Tarihini Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi / THE TURK PROJECT The Turkish history, culture and civilization research project
TÜRK PROJESİ
THE TURK PROJECT
Türk Tarihini, Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi
The Turkish history, culture and civilization research project
Hasan Celâl GÜZEL*
Hasan Celâl GÜZEL*
Türkler, dünya tarihinin en eski ve en köklü kavimlerinden biridir. Bilinen tarihin
her devresinde Türkler var olmuşlardır.
Turks are one of the oldest and longest-standing ethnic groups in world history.
Turks have existed throughout every known historical era.
Binlerce yıllık Türk tarihinin başlangıç noktasını tespit etmek kolay değildir. Arkeolojik ve antropolojik araştırmalar neticesinde ortaya çıkarılan, milattan önce
4000 yıllarına kadar inen ve Orta Asya’nın en eski kültürü olan Anav kültürünün
Proto-Türkler ile ilgili olması ihtimali yüksektir.
It is difficult to determine the exact starting point of the thousands of years of
Turkish history. There is a high probability that Central Asia’s oldest culture, the
Anav culture, dating back to 4,000 BC, was related to the Proto-Turks.
Devirler yakınlaştıkça, Kelteminar ve Afenesevo (M.Ö. 3000), Andronova (M.Ö.
1700), Karasuk (M.Ö. 1200), Tagar ve Taştık (M.Ö. 700) kültürlerinin ProtoTürklerle ilgisi açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Başta Pazırık ve Issık kurganlarındaki arkeolojik buluntular olmak üzere bu konuda çok çeşiatli bilimsel deliller mevcuttur.
Over time, the ties between the Proto-Turks and the Kelteminar and Afanasevo
(3000 BC), Andronovo (1700 BC), Karasuk (1200 BC), Tagar and Tashtyk (700 BC)
cultures became increasingly apparent. A variety of scientific evidence exists in
support of this, beginning with the archaeological findings at the Pazyryk and
Issyk cairns.
On the other hand, as a result of the most recent research, the dominant view
Diğer taraftan, yapılan son araştırmalar neticesinde, M.Ö. VIII. yüzyılda tarih sah- has been that the Scythians or Scyths, who emerged in the 8th century BC, were
nesine çıkan Sakalar/İskitler’in bir Türk İmparatorluğu olduğu görüşü ağırlık ka- a Turkish Empire. Meanwhile, there is not much hesitation amidst the global scientific community over the belief that both
zanmaktadır. Ancak, M.Ö. 318-M.S. 216 tathe Great Hunnic Empire, which ruled for
rihleri arasında beşyüz yıl hüküm süren Bü‘Türkler’ isimli eserimiz, üç takım halinde toplam 37 cilt ve
500 years between 318 BC and AD 216, and
yük Hun İmparatorluğu’nun ve Çin kaynak35.000 sayfalık bir külliyattır. İngilizce özet mahiyetinde buthe Proto-Huns were in fact Turkish; this has
larına göre kesinlik kazanan ondan öncelunan ‘The Turks’ bir yabancı dilde Türkler hakkındaki en
gained certitude through Chinese sources.
ki Proto-Hunların Türklüğü konusunda dünkapsamlı eserdir.
The story of Mete Khan (Modu Chanyu, who,
ya bilim âleminde pek fazla bir tereddüt kalaccording to legends is Oghuz Khan), the
Our
work
entitled
“Türkler”
(The
Turks)
is
a
collective
work
mamıştır. Büyük Hun İmparatorluğu, Batı
comprising
three
sets
of
37
volumes,
and
totaling
35,000
emperor Khan of the Great Hun Empire, is
Hun İmparatorluğu ve özellikle Avrupa Hunpages. “The Turks,” a summarized English translation of the
well known, as is the Turkish conqueror Atları batılı tarihçiler tarafından da geniş şework is the most comprehensive work on Turks in any foretila the Hun, who instilled fear in Europe. The
kilde incelenmiştir. Büyük Hun İmparatoru
ign language.
European Huns changed the course of world
Mete Han (destanları göre Oğuz Kağan) ve
history by starting the Migration Period.
Avrupa’yı yıllarca titreten büyük Türk Hakanı
Atilla’nın hikâyesini herkes bilmektedir. Avrupa Hunları, sebep oldukları kavim- The oldest known history of the Turks dates back to the Göktürks -- and it was
the Göktürks who first used the title “Turk” as the state’s official title. Later, the
ler göçü neticesinde dünya tarihini değiştirmişlerdir.
Uyghurs, representing one of the best examples of Turkish sedentary civilization
Türklerin en iyi bilinen eski tarihi Göktürklere dayanır. ‘Türk’ adını devletin resmî
as well as other Turkish tribes in Central Asia, like the Kyrgyz, Karluk, Turgish,
sıfatı olarak ilk kullananlar da Göktürkler olmuştur. Bundan sonra, yerleşik Türk
Tatar and the Khazars, who transformed their country into a center of trade,
medeniyetinin en güzel örneklerini veren Uygurlar; Orta Asya’daki diğer Türk the Bulgarians, who shaped today’s Eastern Europe, the Oghuz, Eurasian Avars,
boyları Kırgızlar, Karluklar, Türgişler, Tatarlar ve ötekileri; ülkelerini bir ticaret Pechenegs and Cumans all made their mark on Turkish history.
merkezi haline getiren Hazarlar; bugünkü Doğu Avrupa’yı şekillendiren BulgarTurks established 113 states; 16 of these were great empires. During various
lar, Oğuzlar, Avarlar, Peçenekler, Kumanlar, Türk tarihinde yerlerini almışlardır.
historical eras, these states and empires ruled the world. The legend of Oghuz
Türkler, tarihte 16’sı büyük, 113 devlet kurmuştur. Bu devletler ve impara- Khan emphasizes the “brave” disposition of the Turks who espouse the notion of
torluklar tarihin çeşitli devirlerinde dünyaya hâkim olmuşlardır. Oğuz Kağan the state, the ideal of global hegemony and the brave ‘’hero” archetype. It can
Destanı’nda, Türklerde devlet fikri, cihan hâkimiyeti mefkûresi ve fütûhat yapan be acknowledged with pride that this propensity toward institutionalization and
kahraman ‘alp’ tipi vurgulanmıştır. Şunu iftiharla kaydetmek mümkündür ki, bu state building has not been granted to any other nation in the world.
teşkilâtçılık ve devlet kuruculuğu kabiliyeti dünya tarihinde hiçbir millete nasip
olmamıştır.
Türk tarihinin dönüm noktalarından birisi hiç şüphesiz, Türklerin İslâmiyeti kabul
edişleridir. Türk kültür ve medeniyeti İslâmla şereflendikten sonra daha fazla derinlik, ihtişam ve mânâ kazanır. Mete Han’ın ve Atilla’nın kızıl elması artık gazâ
ile zenginleşerek Alparslan’ın, Fatih’in ve Kanunî’nin kızıl elması’na dönüşmüştür.
Türkler, Orta Asya’dan, Atayurttan taşıdıkları kültür potasında, fethettikleri güzellikleri İslâmın ölçüsüyle tartarak ve eriterek yepyeni, orijinal ve zengin bir medeniyet inşâ etmişlerdir. İnsanımız, bu mucizevî oluşun sırrını temelindeki manevî
harçla izah etmiştir. Artık Oğuz Kağan’ın yiğit alpleri, Hoca Ahmet Yesevî’nin ‘alperenleri’ olmuştur ve bu ‘oluş’ dünya tarihini derinden etkilemiştir.
One of the turning points in Turkish history is undoubtedly the juncture at which
Turks accepted the religion of Islam. After being graced with Islam, Turkish culture
and civilization gained increased depth, magnificence and meaning. The ‘red apple’ of Mete Khan and Atilla the Hun was enriched through expeditions, becoming
the ‘red apple’ of Alparslan, Mehmet the Conqueror and Süleyman the Magnificent. The Turkish cultural repository preserved since the time of Central Asian ancestral homes, was weighed on the Islamic scale, so new bounties conquered and
worked with the newly acquired Islamic faith to create and shape an entirely new,
unique and rich civilization. Our people explained the secret of this miraculous accomplishment through the spiritual formation inherent in its core. With this spirit,
Oghuz Khan’s brave heroes had become the “alperens” of Khoja Akhmet Yassawi,
and this transformation bore a profound influence upon world history.
* Gazeteci
*Journalist
136
Mevcut araştırmalara göre, bugünkü Türk dünyasının müşterek tarihi HunGöktürk-Uygur çizgisinde düğümlenmektedir. Bütün Türklerin ilk zaman tarihlerini meydana getiren bu eksenden üç kol ayrılmıştır. Birinci kolu oluşturan
Oğuzlar-Türkmenler batı istikametinde ilerleyerek, başta Büyük Selçuklu İmparatorluğu olmak üzere, Atabeylikler, Doğu Anadolu Türk Devletleri, Harezmşahlar Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti, Anadolu Türk Beylikleri, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri, İran’daki Türk Devletleri ve hanedanları (Safevîler, Avşarlar,
Kacarlar), Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Hanlıkları,
Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkmenistan Cumhuriyeti gibi arka arkaya birçok
devletler kurarak, on asırdan fazla süren bir devirde dünya Türklüğünün en büyük temsilcileri olmuşlardır. Kazak, Kırgız, Özbek ve Doğu Türkistan kolu Orta
Asya coğrafyasında, Türklerin Atayurdunda, Türkistan’da kalmışlar ve günümüze kadar varlıklarını muhafaza etmeyi başarmışlardır. Üçüncü kolda olan Tatar,
Başkurt, Avar, Kıpçak, Bulgar, Peçenek ve Kumanlar ise Karadeniz’in kuzeyinde
etkili olarak Doğu Avrupa siyasî coğrafyasının şekillenmesinde rol oynamışlardır.
Osmanlı Cihan Devleti, ‘Devlet-i Âliyye’, Türklerin kurdukları medeniyetin zirvesinde yer almıştır. Roma İmparatorluğu’ndan
sonra tarihin en uzun ömürlü, hanedân olarak
en uzun süre yaşayan, üç kıt’ada en büyük coğrafyada hükümran olan Osmanlı İmparatorluğu, ‘Pax Ottomana’yı tesis etmiş ve bir ‘huzur
medeniyeti’ olmuştur. Devletin kurucusu Osman Gazi’den Hz. Peygamber’in hadîsine mazhar olarak İstanbul’u fethedip çağ açan, çağ kapayan Fatih’e, Viyana kapılarına kadar dayanan
Kanunî’ye ve yıkılıştan önceki dönemde bile diplomasi dehasıyla İmparatorluğu uzun yıllar ayakta tutan Sultan Abdülhamid’e kadar uzanan altı
asırlık dönemde dünya tarihinde söz sahibi olan
Osmanlılar, kültür zenginlikleri ile muhteşem bir
medeniyetin zirvesine erişmişlerdir.
Lâkin Balkan Savaşlarından sonra tükenen Osmanlı, son gücünü de Cihan Harbi’nde kullanmış
ve Çanakkale’de binlerce şehid pahasına dünya
tarihinin akışına tesir eden bir zafer kazanmıştır.
Ancak bu mücadele, İzmir ve İstanbul’un işgali
ile noktalanan sonucu değiştirememiştir. Buna
karşılık, Türk Milleti teslimiyeti kabul etmemiş;
Kuvâ-yı Millîye ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini kurarak millî direniş hareketlerine girişmiş ve en kötü günlerde Anadolu’nun
bağrında yeni bir Ergenekon destanı yazılmıştır. Yokluk içindeki bir milletin büyük fedakârlıkları ile Başkomutan Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa’nın önderliğinde zaferler kazanılarak Anadolu işgalci güçlerden temizlenmiş ve 29 Ekim
1923’te Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.
Diğer taraftan, Türk Cumhuriyetleri, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra 1991 yılından itibaren bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Bağımsız Türk Cumhuriyetleri,
Federe ve Muhtar Türk Cumhuriyetleri, Türk Toplulukları ve Türk Yerleşimleri
ile Türk Dünyası, günümüzde beş kıtaya yayılmış 300 milyon nüfustan meydana gelmektedir.
•••
Türkler, tarihin en eski devirlerinden beri var olmuşlar ve binlerce yıldan beri
dünya tarihinde birinci derecede önemli rol oynamışlar; kurdukları devletler ve
imparatorluklar ile çok geniş bir coğrafyada hüküm sürmüşler; hem siyasî bakımdan hem de geliştirdikleri kültür ve medeniyet ile tarih sahnesinde yerlerini almışlardır.
According to research, the common history of the contemporary Turkish world
converges upon the Hun-Göktürk-Uyghur timeline. Three main lines stemmed
from this axis, which formed the earliest history of all Turks. The Oghuz-Turkmen
line headed West, founding numerous states in succession, beginning with the
Great Seljuk Empire, the Atabegs, the Turkish states of eastern Anatolia, the
Khwarezmian State, the Turk Seldjuk State, the Anatolian Turkish Beyliks (Earldoms), the Kara Koyunlu and Ak Koyunlu states, the Turkish states in Iran, the
Han kingdoms and the republics of Azerbaijan and Turkmenistan, all of which
became hallmarks of the Turkish world for a period of 10 centuries. The Kazakh,
Kyrgyz, Uzbek and East Turkestan line remained in Central Asia -- Turkestan -,the homeland of the Turks, preserving their identity through time to the present.
The third line comprised the Tatars, Bashkirs, Eurasian Avars, Kipchaks, Bulgarians, Pechenegs and Cumans, who played a role in shaping the political geography of Eastern Europe by asserting themselves north of the Black Sea.
The Ottoman world power, known as Devlet-i Aliyye (the Supreme Commonwealth), was the pinnacle of the civilization established by the Turks. As the
longest-standing dynasty after the Roman Empire, the Ottomans ruled on three continents
with a massive expanse of land under their
reign, becoming “an empire of harmony” that
established the “Pax Ottomana.” During those
600 years of rule -- spanning from state founder
Osman Gazi, Sultan Mehmet the Conqueror,
who in his Conquest of Istanbul sealed one
era, began another, and realized a promise of
Prophet Muhammad, to Sultan Süleyman the
Magnificent, whose expeditions reached as far
as Vienna, to Sultan Abdulhamid, whose diplomatic genius managed to keep the empire on its
feet in a chaotic period before its fall -- the Ottomans carved a place for themselves in world
history through their cultural wealth, achieving
the zenith of a magnificent civilization.
However, following the Balkan Wars, the Ottomans were weakened, consuming their last
power in the First World War. Although they
scored a victory, they suffered the loss of hundreds of thousands of men at the Battle of Gallipoli, a battle that influenced the course of global events. Yet this battle did not change the outcome of events that culminated
in the occupation of Ottoman cities Ðzmir and Istanbul. Despite this, the Turkish
people did not succumb to submission, establishing the Kuvâ-yı Millîye Hareketi
(Turkish Patriotic Movement) and Müdafaa-i Hukuk (Defense of Justice) organizations in order to mobilize a popular resistance that would re-write the (old
Turkish) Ergenekon Legend in the heart of Anatolia, during that worst days. Under the leadership of commander-in-chief Mustafa Kemal (Atatürk), and with the
personal sacrifices of a people entrenched in poverty, Anatolia was purged of the
occupation forces, and the Republic of Turkey was established on Oct. 29, 1923.
Later, starting in 1991, the Turkic republics began to gain independence following the collapse of the former Soviet Union. Independent Turkic states, federal
and autonomous Turkish republics, Turkish communities and settlements made
the Turkish world grow to span five continents with a total population of 300
million.
•••
137
TÜRK PROJESİ Türk Tarihini Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi / THE TURK PROJECT The Turkish history, culture and civilization research project
Ancak, Türk tarihini, bütünlük içerisinde başlangıcından günümüze kadar inceleyen bilimsel bir çalışma henüz yapılmamıştı. Ne yazık ki, Türkler hakkındaki araştırmaların ve yayınların yetersizliği sebebiyle bu konuda millî tarihimizde ve dünya tarihinde büyük bir boşluk bulunmaktaydı. Türk tarihini arkeolojik devirlerden
itibaren ele alarak günümüze kadar inceleyen ve bütün Türkler bakımından topluca değerlendiren bilimsel araştırma ve yayınlar yoktu.
Bunun için Türk Milleti’nin tarihini, kültür ve medeniyetini ortaya koyacak büyük bir araştırma projesinin daha fazla gecikilmeden gerçekleştirilmesi zorunluydu. Kısaca ‘Türk Projesi’ adını verdiğimiz ‘Türk Tarihini, Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi’ bu zarûretten kaynaklandı. Uzun ve meşakkatli çalışmalar
neticesinde Türk Projesi, dünyanın en büyük tarih ve kültür araştırma proje olarak gerçekleştirildi.
Türk Projesi ile başlangıçtan günümüze kadar Türk Milleti’nin kurduğu devletlerin ve inşa ettiği emsalsiz medeniyetin; siyaset, teşkilât, toplum, ekonomi, düşünce, dil, edebiyat, kültür ve sanat açılarından, dönemler itibariyle ve bütün
yönleri ile değerlendirilmesi yapılmıştır.
•••
‘Türkler’ isimli eserimiz, üç takım halinde toplam 37 cilt ve 35.000 sayfalık bir külliyattır. Ana
eser olan ‘Türkler’, birisi İndeks olmak üzere 21
cilt, 21.000 sayfadan, İngilizce özet mahiyetinde
bulunan ‘The Turks’ -ki bir yabancı dilde Türkler
hakkındaki en kapsamlı eserdir- 6 cilt, 6.000 sayfadan ve ana yazıların kronolojik bir bütünlük içinde
değerlendirilmesi ile hazırlanan ‘Genel Türk Tarihi’
10 cilt, 8.000 sayfadan meydana gelmektedir. Eserde toplam olarak 30.000 civarında görüntü malzemesi (resim, fotoğraf, harita, tablo, minyatür vs.) kullanılmıştır.
‘Türkler’, konuların alfabetik şekilde maddeler halinde sıralandığı
klâsik bir ansiklopedi değildir. Eserin hazırlanmasında ve editörlüğünde, Türk tarih ve medeniyeti bir bütün olarak kabul edilmiş; sadece Türkiye Türklerinin değil bütün Türklerin, başlangıçtan günümüze kadar uzanan tarih ve medeniyeti akademik şekilde hazırlanan bilimsel makalelerle incelenmiştir. Bu eser, Türkiye’de yaşayan Türklerin olduğu kadar bütün Türk Dünyası’nın
da müşterek tarihleri bakımından önemlidir.
Bilimsel tasnifte, şekilde ve muhtevada yeni bir yöntemle hazırlanan eser, Türkiye tarihi
bakımından Cumhuriyet’in başlangıcından günümüze kadar uzanan bir dönemde tarih
yazma denemesi yapan ilk çalışmadır.
‘Türkler’in 1-3. ciltlerinde İslâm Öncesi Türk Tarih ve Medeniyeti; 4-8. ciltlerinde Orta Zaman Türk Tarih ve Medeniyeti; 9-15. ciltlerinde Osmanlı Türk Tarih ve
Medeniyeti; 16-18. ciltlerinde Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemi ve 19-20.
ciltlerinde Türk Dünyası incelenmiştir.
•••
Bu proje, bugüne kadar bütün dünyada hazırlanmış en geniş muhtevalı ve katılımlı araştırma projesidir. Hazırlık safhasında, Türkiye’nin ve dünyanın Türkoloji
ile ilgili bütün akademik çevreleri ile temas sağlanmış; önde gelen bütün Türkologların ve Türk tarihçilerinin görev aldığı çalışmada, önce Türk tarihi ve medeniyeti konusunda dünyanın en önemli bilim adamlarından meydana gelen, uluslararası bir ‘Yayın Kurulu’ ve bir ‘Danışma Kurulu’ teşkil edilmiştir.
138
Turks have existed since ancient times and have played a prominent role in world
history for thousands of years. Through the states and empires they founded,
they maintained sovereignty over a large expanse of land, finding a place of their
own on the global scene with their political vision as well as the culture and civilization they established.
However, until the “The Turk Project” which we began, no scientific study was
conducted that analyzed Turkish history as a cohesive unit. Unfortunately, there
were major deficiencies in both our popular history and world history due to the
inadequacy of research and publications about Turks. There was no scholarly
research or publications examining Turkish history beginning from the archaeological eras and evaluating it with regard to all Turks.
This is why it was necessary that a grand research project should be conducted
without delay, one that would demonstrate the Turkish history, culture and civilization. It was this necessity that brought about the “Turkish history, culture
and civilization project,” which we abbreviate as the “The Turk Project”. Through
lengthy and meticulous efforts, the Turk Project has been realized as the world’s
largest historical and cultural research project on Turks.
With the Turk Project, we have carried out a comprehensive, era-byera evaluation of states established and the unparalleled civilization
formed by the Turkish people through history until present, with politics, organization, society, economics, thought, language, literature,
culture and the arts in its scope.
•••
Our work entitled “Türkler” (The Turks) is a collective work comprising
three sets of 37 volumes, and totaling 35,000 pages. The main work,
“Türkler,” is comprised of 21 volumes – one of them an index -- and contains 21,000 pages. “The Turks,”
a summarized English translation of the
work (and the most comprehensive
work on Turks in any foreign language)
amounts to six volumes and 6,000 pages.
“Genel Türk Tarihi” (General Turkish History), prepared to supply chronological cohesion
for the main works, comprises 10 volumes and
8,000 pages. A total 30,000 images (including artwork, photographs, maps, tables, miniatures, etc.)
are featured in the completed work.
“Türkler”
is not a classical encyclopedia in which the subjects addressed
are listed in alphabetical order. Throughout the preparation and
editing of the work, Turkish history and civilization has been examined as a whole,
and the history and civilization of all Turks, not just the Turks of Turkey, have been
examined from the past until the present within a scientific text prepared in an
academic fashion. This work is as important in terms of the broader Turkish world
as it is for the Turks living in Turkey.
In terms of scientific classification, form, and content, the work was prepared
through a new method -- it is the first work of modern republican era attempting
to record the whole Turkish history.
In volumes 1-3 of “Türkler,” Pre-Islamic Turkish History and Civilization are covered, while volumes 4-8 take on Middle Age Turkish History and Civilization;
volumes 9-15 cover Ottoman Era Turkish History and Civilization; and volumes
16-18 deal with the “Milli Mücadele” (Patriotic Struggle) and the republican era.
Finally, in volumes 19-20 the Turkish World is taken under scrutiny.
•••
This project has the most expansive content and the most contributions compared to any other research project in this field throughout the world to date.
During its preparatory phase, contact was established with Turkey and world
Proje’de yer alan araştırma yazıları, bütünüyle orijinal, birincil kaynaklara, arkeolojik bulgulara ve arşiv belgelerine dayalı, daha önce hiçbir dilde yayınlanmamış, bilimsel ve akademik niteliktedir. Uluslararası bir hakem kurulu hüviyetinde çalışan ‘Yayın Kurulu’nun tespit ettiği konu başlıklarına göre araştırma yazılarının siparişleri verilmiştir. Bunun için dünyanın hemen her ülkesindeki
3059 bilim adamı ve uzman ile temas kurulmuştur. Türkiye’den de tarih, dil, edebiyat, felsefe, sanat tarihi, bilim tarihi, hukuk tarihi, ekonomik ve
sosyal tarih sahalarında çalışma yapan; profesörden araştırma görevlisine kadar uzanan geniş bir
akademik yelpazede 3120 bilim adamı ile görüşülmüştür.
academic circles specializing in Turkology, and all
leading Turkologists and Turkish historians were
employed in the effort. In the same vein, a “Publication Committee” and a “Consultation Committee” were formed, comprised of the world’s eminent scholars of Turkish history and civilization.
Uygurlar / Uighurs
Bu temasların neticesinde, projeye 48 ülkeden
2320 bilim adamı ve uzman (589’u Türkiye dışından ve 1721’i Türkiye’den) çalışmalarıyla iştirak etmiştir. Bunların 721’i profesör, 377’si doçent, 385’i
doktor ve 289’u araştırmacı ve uzmandır. Eserde
bu araştırma yazılarından 375’i Türkiye dışından
ve 1248’i Türkiye’den olmak üzere toplam 1628
bilimsel çalışma yer almıştır. Yayınlanamayan yazıların büyük bir çoğunluğu da aslında bilimsel nitelikte idi; ancak tekrarlardan kaçınma, zamanında
gönderememe ve şekil şartlarına uymama gibi gerekçeler, bu yazıların ‘Yayın Kurulu’nca kabul edilmeyişinde etkili olmuştur.
As an outcome of these contacts, 2,320 scholars
and experts from 48 countries (589 from abroad
and 1,721 from Turkey) participated in the study.
Of these academics, 721 were professors, 371
were assistant professors, 385 held doctoral degrees and 289 were researchers and subject matter experts. A total 1,628 scholarly works -- 375
from abroad and 1,248 from Turkey -- were included. A majority of the pieces that could not be
published were actually of scientific caliber, but
were rejected by the Publication Committee for
reasons including the avoidance of repetition, the
failure to meet deadlines and non-compliance in
terms of format.
Eserin hazırlanışı sırasında, çok sayıda bilim adamı
haricinde, ‘Yeni Türkiye Araştırma ve Yayın Merkezi’ 187 uzman eleman istihdam etmiş ve 18 ay boyunca 24 saat vardiyalı çalışma yapılmıştır. Sadece
bu proje için Türkiye’nin en büyük dizgi ve görüntüleme sistemleri kurulmuştur.
Türk Projesi, birçok uluslararası bilimsel indekslere kayıtlıdır.
Türk Tarih Kurumu tarafından, ‘Türklerin günümüze kadar hazırlanmış tek toplu tarihi’ şeklinde nitelendirilerek ‘Takdir’e lâyık görülen Türk Projesi’nin
gerçekleştirilmesiyle dünya tarihinin yeniden değerlendirilmesi gerekecektir.
Bu proje, ortak bir Türk tarihinin yazılmasını sağlayarak ve müşterek kimlik, tarih, coğrafya, kültür ve medeniyet özelliklerini ortaya koyarak
Türk Dünyası’ndaki bağları güçlendirecek ve uzun
vâdede dünya Türklüğünün işbirliğinin sağlam temellere oturtulmasına yardımcı olacaktır.
All of the research content featured in the project
is entirely original, utilizing primary resources, archaeological findings, and archival documents -and are never before published in any language.
Serving as an international committee of referees,
the Publication Committee placed requests to researchers, who wrote items according to predetermined titles. To this end, 3,059 scientists and subject matter experts were contacted from almost
every country in the world. And in Turkey, a total
3,120 scholars working in the fields of history, language, literature, philosophy, art history, as well
as scientific, judicial, economic and social history,
ranging from professors to researchers, were contacted for the study.
Türkmen kadını / Turkoman woman
In addition to the many scholars consulted during the project, 187 specialist staff members were
employed by the “Yeni Türkiye Araþtırma ve Yayın
Merkezi” (New Turkey Research and Publication
Center), and for 18 months, work was conducted
on a 24-hour shift schedule. Just for this project,
Turkey’s largest printing and projection systems
were set up.
The Turk Project is recorded in many international
science indexes.
The completion of the project, praised by the Turkish History Committee as “the only cumulative history of the Turks prepared to date,” necessitates a
new evaluation of world history.
The project will aid in the strengthening of ties in
the Turkish world and lay a strong foundation for
Uygurlar / Uighurs
cooperation between Turks around the world by
facilitating the recording of a Turkish history that presents the attributes of a
common identity, history, geography, culture and civilization.
139
TÜRK PROJESİ Türk Tarihini Kültür ve Medeniyetini Araştırma Projesi / THE TURK PROJECT The Turkish history, culture and civilization research project
Türkmen /Turkoman
Güney Azerbaycan/South Azerbaidjan
Altay Dil Birliği
AnaKore Dili
Çuvaş - Türk - Moğol Mançu - Tunguz Dil Birliği
Çuvaş - Türk Birliği
Mongol - Mançu - Tunguz
Ana Türkçe
Ana Çuvaşça
Ana Mongolca
Ana Mançu - Tunguz
Türk Dilleri
Çuvaşça
Mongol Dilleri
Mançu - Tunguz Dilleri
Altay Dil Ailesi Ağacı /Family Tree of Altaic Languages
Türkmenler /Turkomans
140
Uygurlar / Uighurs
Orta Asya/Central Asia
Kore Dili
BİLGİNİN ULU ÇINARI:
BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ
Selçuk AYDIN
THE GRAND SYCAMORE OF KNOWLEDGE:
BEYAZIT STATE LIBRARY
Selçuk AYDIN
BİLGİNİN ULU ÇINARI BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ / THE GRAND SYCAMORE OF KNOWLEDGE: BEYAZIT STATE LIBRARY
BİLGİNİN ULU ÇINARI:
BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ
THE GRAND SYCAMORE OF KNOWLEDGE:
BEYAZIT STATE LIBRARY
Selçuk AYDIN*
Selçuk AYDIN*
Osmanlıdan günümüze Türk bilim ve kültür hayatımızın ayrılmaz bir parçası olan
Beyazıt Devlet Kütüphanesi II. Abdülhamid devrinde kurulmuş tarihi bir kurumdur. Devlet tarafından kurulan ilk kütüphane olarak bilinen Beyazıt Devlet Kütüphanesi, “devlet eliyle, geniş kitlelere hizmet sunabilen, ülkede basılan bütün
eserlerin toplanabileceği, satın alma ve bağışlarla sürekli zenginleşebilecek bir
kütüphane” idealinden doğmuştur.
The Beyazit State Library, a part of Turkish scientific and cultural life, was first
established during the reign of Sultan Abdulhamid II. The library, the first to be
established by the state, was born out of the idea to create “A library established
by the state that can offer services to the masses; where all of the works printed
in the country can be compiled and which can be continuously enriched through
purchases and donations.”
Kütüphane binası için, II. Beyazıt Külliyesinin müştemilatı arasında bulunan ve For the location of the library, it was decided to make use of the soup kitchönceleri ahır olarak kullanılan imaret kısmında karar kılınmış ve dönemin padi- ens that made up part of the auxiliary buildings of the Beyazit II Complex; this
şahı II. Abdülhamid’in iradesi ile burası 1882
building had previously been used as a stable.
yılında hızlı bir onarım çalışmasına tabi tutulUnder the direction of the sultan of the time,
Devlet tarafından kurulan ilk kütüphane olarak bilinen Beyamuştur. İnşaatın denetimi bizzat sadrazam
Abdulhamid II, this area underwent a speedy
zıt Devlet Kütüphanesi, “devlet eliyle, geniş kitlelere hizmet
ve maarif nazırı tarafından yapılmış, Padişah
renovation. The inspection of the building was
sunabilen, ülkede basılan bütün eserlerin toplanabileceği, saII. Abdülhamid’in de şahsi bütçesinden verdicarried out by the grand vizier and the minister
tın alma ve bağışlarla sürekli zenginleşebilecek bir kütüphaof education; Abdulhamid II made donations
ği destekle hızla tamamlanarak literaüre “ilk
ne” idealinden doğmuştur.
from his personal budget to support the projmillî kütüphane” olarak geçen “Kütüphane-i
The library, the first to be established by the state, was born
ect, thus allowing the work to be completed
Umumî-i Osmanî” 24 Haziran 1884 tarihinout of the idea to create “A library established by the state
efficiently. The first national library in the Otde hizmete açılmıştır. Açılışa devlet adamlathat can offer services to the masses; where all of the works
toman State, Kütüphane-i Umumî-i Osmanî
rı, alimler ve halktan çok sayıda kişi katılmış,
printed in the country can be compiled and which can be
(The Ottoman Public Library), was opened on
kütüphaneye bağışlanan bir takım “Naima
continuously enriched through purchases and donations.”
June 24, 1884. Many statesmen, scholars and
Tarihi”nin dualarla raflara yerleştirilmesi ile bimembers of the public attended the opening
lim ve kültür hayatımızın gelişmesi için göreviceremonies; the donated copies of the Naima
ne başlamıştır.
Tarihi (the first official Ottoman history, dat19. yüzyıl Batı’da etkisini gösteren milliyetçi
ing to the 17th century) were placed on the
rüzgâr kütüphaneleri de etkilemiş, Batılı ülkeshelves accompanied by prayers and thus the
lerin o zamana kadar kendi milli kütüphanelelibrary began to play its role in the developrini kurmuş olmaları dönemin yöneticilerini de
ment of Turkish learning and culture.
bu yönde bir çalışmaya itmiş; ilim adamı ve ayThe wind of nationalism, which began to
dınların da desteğiyle bizde de bu anlamda bir
have its effects in the West during the 19th
kütüphanenin kurulmasını sağlamıştır. Bu yöcentury, blew through the libraries as well.
nüyle temelinde millilik barındıran kütüphaThe fact that by this time Western countries
nenin ismi kimi kayıtlarda “Kütüphane-i Umuhad established their own national libraries
mi” olarak yer almasına karşın kitabesinde tam
prompted the Ottoman authorities to take
ismi “Kütüphane-i Umumi-i Osmani” olarak yasteps to this end, thereby facilitating the eszılıdır. Dönemin şartlarına ve Osmanlı İmparatablishment of a Turkish library with the suptorluğunun yapısına göz atıldığında kütüphaport of scholars and intellectuals. Although in
neye yüklenen misyon dönemin Milli kütüphasome records the name of the library, which
nesi olma görevidir. 1883 tarihli bir vesika ile
was fundamentally a nationalist enterprise, is
telif ve tercüme olarak yayınlanan her eserden
recorded as Kütüphane-i Umumi (The Public
bir nüshanın bu kütüphanede derlenmesi isteLibrary), in official records it can be seen as
ği de Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin bu amaçKütüphane-i Umumi-i Osmani (The Ottoman
la kurulduğunu göstermektedir.
Public Library). When the conditions of the
Kuruluşunu takip eden yıllarda hızlı bir koleksitime and the structure of the Ottoman Empire
Beyazıt Kütüphanesi /Beyazıt Library
yon artışı gözlenen kütüphanede 3. hizmet yılı
are examined we can see that the mission of
itibarıyla 4164 kitabın bulunduğu, muhtemelen 1889-1890 yıllarına ait olan mat- this facility was to serve as the national library of the era. The statement, dated
bu fihristindeki kayıtlara göre de 8054 kitaplık bir koleksiyona sahip olduğu gö- 1883, that it was desired to have one copy of every work, compilation and translation that was published included in the library indicates that the Beyazit State
rülmektedir.
Library was established for this purpose.
Balkan Savaşı yıllarında kaybedilen Osmanlı topraklarından kaçırılabilen çok sayıda yayının da kütüphaneye devredilmesi ile hızla büyüyen koleksiyon, vakıf, In the years following its establishment, there was a significant increase in the
bağış ve nakil yoluyla gelen yayınlarla zenginleşmeye devam etmiş, 40. hizmet library collection; from the third year of its existence the library collection conyılında koleksiyonunda bulunan yayınlar 200 yıllık matbaacılık tarihinde basılan tained 4,164 books and according to reports most likely dating from 1889-1890,
the library had a total of 8,054 books to its name.
40.000 yayının yarısından fazlasını geride bırakmıştır.
* Atatürk Kitaplığı, Süreli Yayınlar Şefi
142
* Chief of department of journals in Atatürk Library
1934 yılında yürürlüğe giren 2547 sayılı “Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu” ile beraber, derleme nüshası alan beş kütüphaneden birisi de Beyazıt Devlet
Kütüphanesi olmuştur. Kanunun vermiş olduğu görevle Türkiye’de basılan kitap
süreli yayın ve benzer bilgi taşıyıcısı materyallerin birer nüshaları buraya gönderilmeye başlanmış ve kütüphanedeki yayın mevcudu sürekli ve düzenli bir artış
göstermeye başlamıştır.
The collection of the library, which quickly grew in number, included many works
that were later stolen from Ottoman soil in the aftermath of the Balkan Wars;
however, it continued to be enriched through the works that were donated, as
well as with assistance from charitable foundations and the transfer of works.
In its 40th year of service, the library possessed more than half of the 40,000
publications that had been printed in the 200 years of Ottoman printing industry.
Artan koleksiyonun tanımlanması için uluslararası standartlara uygun ilk kataloglama çalışmaları başlatılmış, aynı yıl 48 gözlü iki adet katalog dolabının yaptırılmasından sonra eser ve yazar adına göre bilgi fişlerinin hazırlanmasıyla başlayan süreç Dewey Onlu tasnif Sistemine uygun olarak hazırlanan modern fiş kataloglarının kullanılmaya başlamasıyla kaliteli hizmet anlayışına devam etmiştir.
In order for the increasing collection to be completed, efforts towards cataloging
in compliance with international standards began. The same year two card-catalogues, with 48 compartments, were built and information cards were created
according to the Dewey Decimal System. With the introduction of this system,
the library was able to increase the quality of the services it was providing.
24 Nisan 1952 tarihinde kütüphanenin bir
bölümünde Ülkemizin ilk tam donanımlı çocuk kütüphanesi olan “ Beyazıt Çocuk Kütüphanesi” açılmış, eğitici filmler, müzik saatleri, serbest okuma saatleri ve çocuklarla
ilgili birçok konferansın düzenlendiği, bir dönem için birçok ihtiyaca cevap veren bir bölüm olarak hizmet vermiş olmasına rağmen,
kütüphanenin artan koleksiyonu nedeniyle
bir süre hizmetine son vermek zorunda kalmıştır.
Koleksiyon zenginliği olumlu bir gelişme olmasına karşın ortaya çıkan depolama sorunu nedeniyle ek bina arayışları başlamış,
onarım geçiren bazı bölümlerin de yeterli çözümü sağlayamaması üzerine 1948 ve
1953 yıllarında Bakanlar Kurulunun iki ayrı
kararıyla kütüphanenin bitişiğinde bulunan
eski dişçilik mektebi ve külliyenin imaret bölümünde yer alan diğer bölümlerin restorasyondan geçirilerek kütüphaneye dahil edilmesi kararlaştırılmıştır. Bu bölümler uzun
bir restorasyon çalışmasından sonra 1984
yılında hizmete açılmış ve kütüphanenin
daha iyi şartlarda hizmetine devam etmesi
sağlanmıştır.
1992 yılında Kültür Bakanlığı talimatıyla kütüphane bünyesinde bir “Görme Engelliler
Bölümü” oluşturulmuştur. Açıldığı günlerde bir teyp ve bir mikrofonla gönüllü okuyucular tarafından kasetlere kitapların okunduğu bu bölümde, günümüzde teknolojinin
sağladığı üst düzey imkânlarla donatılmış
altı adet özel yalıtımlı ses kayıt odası hazırlanmış, her şeyin dijital ortamda yapıldığı bir
platform haline getirilmiştir. Burada üretilen
sesli yayınlar ülke genelindeki görme engelli kullanıcılar için dağıtılmakta, “Braille Embrosser” makinası ile, ders notları, makaleler,
bazı ders kitapları ve ayrıca İstanbul Devlet
Tiyatrolarının aylık programları kabartma
olarak basılarak görme engellilerin hizmetine sunulmaktadır.
Ülkemizin önde gelen araştırma merkezlerinden biri olan Beyazıt Devlet Kütüphanesinin koleksiyon sayısı günümüzde 1.000.000’un üzerindedir. Bunlardan 513.128 adedi kitaptır. Kitaplardan 11.120 adedi yazma, 28.300 adedi Arap
On April 24, 1952, a section of the library
was set aside to create the first comprehensive children’s library, which was to be
known as the Beyazıt Çocuk Kütüphanesi
(The Beyazit Children’s Library). This library
provided many educational films, musical
hours, reading hours and many conferences
that catered to children. Despite meeting
the needs of the children at this time, the increasing collection in the main library meant
that the children’s library had to be temporarily closed.
Despite the fact that the enrichment of the
library was a positive development, the
problem with storing the collections created
a problem, resulting in a search for additional buildings. Some buildings were renovated, but this proved to be insufficient; as
a result, two separate decisions were passed
by the Council of Ministers in 1948 and 1953
stating that the former dentistry faculty and
other sections that made up the auxiliary
buildings of the complex were to restored
and given over to the library. Following a
long restoration process, these buildings
were open to the public in 1984, and the library was now able to serve the public under
better conditions.
With an order from the Ministry of Culture
in 1992, a section for the visually impaired
was opened. This section, which enabled volunteers to record a reading of a book onto
tape, today contains six separate voice recording rooms which utilize the latest technology. A special platform has been created
to compile everything in digital format. The
voice recordings are distributed throughout
the country for the visually impaired; also
lecture notes, articles, certain text books and
the monthly schedules of the Istanbul State
Theaters are offered to the visually impaired
after they have been printed with a “Braille
Embosser” machine.
The Beyazit State Library, one of the leading research centers of our country, currently contains over 1 million printed works. Of these, 513,128 are books. Of the
books 11,120 are manuscripts, 28,300 are printed in Arabic text, and 66,389 are
143
BİLGİNİN ULU ÇINARI BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ / THE GRAND SYCAMORE OF KNOWLEDGE: BEYAZIT STATE LIBRARY
harfli basma, 66.389 adedi diğer dillerdedir. Ayrıca 34.641 adet kartpostal ve fotoğraf, 165 adet
banknot, 2157 adet pul, 550 adet taş plak, 393
harita, 7055 adet afiş bulunmaktadır.
in foreign languages. Furthermore, 34,641 postcards and photographs, 165 banknotes, 2,157
stamps, 550 vinyl records, 393 maps and 7,055
posters can be found in the library.
2003 yılında Hakkı Tarık Us Kütüphanesi koleksiyonlarının Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne devredilmesiyle kütüphanenin dergi ve gazete arşivi önemli bir koleksiyona daha sahip olmuş,
100.000 cildi aşan mevcudu ile araştırmacılar ve
akademisyenler için zengin bir alternatif haline
gelmiştir.
With the transference of the Hakki Tarik Us Library to the Beyazit State Library in 2003, the
library gained a significant collection, becoming
an important resource for academics with its
collection of more than 100,000 volumes.
Sahip olduğu zengin koleksiyonunu, elektronik
bilgi erişim hizmeti vermek amacı ve ilkesi doğrultusunda otomasyon programına aktaran kütüphane, http://www.beyazitkutup.gov.tr/ adresindeki web sayfasında bulunan katalog tarama
menüsü yardımıyla mevcut kaynaklarına internet
ortamı üzerinden erişim olanağı sağlanmıştır.
Günümüzde 4 ayrı salonda okuyucu hizmetine
devam eden kütüphane, bünyesinde bulundurduğu 50 kişilik konferans salonu, 20 kişilik müzik dinleme salonu, 30 kişilik dil laboratuarı, ayrıca para, pul, resim, kartpostal, harita ve afişlerle ilgili görüntülerin de izlendiği sinema ve video
salonu ile kültürel alanda üretim ve paylaşımlara ev sahipliği yapmaktadır. Kütüphane içinde
düzenlenen birçok kültürel ve sosyal etkinliğin
yanı sıra Kütüphane yönetimi tarafından çıkarılan hem kurum içi hem de mesleki haber ve çalışmaların yer verildiği “BDK” adlı bir de süreli yayını bulunmaktadır.
Beyazıt Kütüphanesi / BeyazıtLibrary
Beyazıt Kütüphanesi okuma salonu / Beyazıt Library reading hall
Kurumun ilk müdürü olan Hoca Tahsin Efendi’den İsmail Saib Sencer’e, Prof. Dr. Necati
Lugal’den Saadettin Nüzhet Ergun’a, Muzaffer
Gökman’dan Hasan Duman’a Yusuf Tavacı’dan
Şerafettin Koca’ya kadar pek çok değerli ismin
büyük hizmetler verdiği bilginin bu koca çınarı, Beyazıt Kütüphanesi kapı süslemeleri / Door decoration of Beyazıt Library
aynı meydanı paylaştığı asırlık çınara nazire yaparcasına 125 yıldır aynı yerinde, Working hours
artan bir heyecan ve sorumluluk duygusuyla bilginin gelecek kuşaklara aktarıl- Weekdays: 8:30 a.m. -7: 00 p.m.
ması işlevine devam etmektedir.
Saturday 8:30 a.m.-5:00 p.m.
Çalışma Saatleri :
Hafta içi: 08.30 -19.00.
Cumartesi: 08.30 - 17.00
KAYNAKLAR:
• Duman, Beyazıt Devlet Kütüphanesi 100 Yaşında, İstanbul, 1984
• Gökman, Muzaffer Beyazıt Umumi Kütüphanesi, İstanbul 1956.
The rich collection of the library is available
through the website http://www.beyazitkutup.
gov.tr/, thus providing electronic information access and allowing users to browse the catalogue.
The library, which currently contains 4 separate
sections for readers, is also home to a 50-seat
conference room, a 20-seat music listening
room, a 30-seat language laboratory, as well
as a movie and video room where one can view
images of money, stamps, post-cards, maps and
posters, all of which work to make the library a
home to cultural production and sharing. There
are many cultural and social activities that are
organized within the library, including a periodical entitled “BDK”, which features news related
to certain professions and works from both
within and outside of the organization.
From the first chairman of the organization,
Hoca Tahsin Efendi, to Ismail Saib Sencer, from
Professor Necati Lugal to Saadettin Nüzhet Ergun, from Muzaffer Gökman to Hasan Duman,
from Yusuf Tavacı to Şerafettin Koca, this grand
sycamore, an entity to which many esteemed
names have contributed great efforts, continues
to play a role in conveying information to future
generations with the same degree of excitement and awareness of responsibility.
SOURCES:
• Duman, Beyazıt Devlet Kütüphanesi 100 Yaşında, (The Beyazit State Library is 100 years old) Istanbul, 1984
• Gökman, Muzaffer Beyazıt Umumi Kütüphanesi, (The Muzaffer Beyazit Public Library) Istanbul 1956.
• “Beyazıt Devlet Kütüphanesi” (The Beyazit State Library) TDV İslam Ansiklopedisi (The TDV Islam Encyclopedia) Istanbul 1992, vol. 6, pg. 51-52
• “Beyazıt Devlet Kütüphanesi” TDV İslam Ansiklopedisi.. İstabul 1992, 6.c, s. 51-52
• “Beyazıt Devlet Kütüphanesi” (The Beyazit State Library). Tarih Vakfı Dünden Bugüne (The History Waqf, from Yesterday to Today) Istanbul Ansiklopedisi. Tarih Vakfı, 1994. vol. 2.
• “Beyazıt Devlet Kütüphanesi”. Tarih Vakfı Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Tarih Vakfı, 1994.2.c.
• Beyazıt Devlet Kütüphanesi 125 yaşında. (The Beyazit State Library in its 125th year) prepared by Süheyla Şentürk, Volkan Gülçek. Istanbul. 2010
• Beyazıt Devlet Kütüphanesi 125 yaşında. Haz. Süheyla Şentürk, Volkan Gülçek. İstanbul. 2010
• http://www.beyazitkutup.gov.tr/kunye.php [online access] 15.02.2011
• http://www.beyazitkutup.gov.tr/kunye.php [çevrimiçi erişim] 15.02.2011
144
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME
İrfan DAĞDELEN
NETAYİCÜ’L-EZHAR OR THE BOOK OF TULIP
İrfan DAĞDELEN
145
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
NETÂYİCÜ’L EZHÂR YAHUT LÂLE-NÂME
NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
İrfan DAĞDELEN*
İrfan DAĞDELEN*
Osmanlı tarihinde bir devre adını veren lâle sadece zarif bir bahçe çiçeği olarak The tulip, giving her name to an epoch in Ottoman history, not merely was an elkalmamış, aynı zamanda zevk ve zarafetin sembolü olmuştur. Öyle ki lale yetiş- egant garden flower; it grew into a symbol of refinement and elegance. It became
tirme işi halk arasında çok büyük bir rağbet görmüş ve toplumun her kesimin- so important that great competition occurred in society to raise tulips; people
den ve farklı meslek gruplarından insanlar yeni lale türleri yetiştirme yarışına gir- from every sector of society, involved in different occupations, entered the race
mişlerdir. Bu yarış aynı zamanda bir zarafet yarışı halini almış ve en güzel görü- to come up with new types of tulips, competing in elegance; and there were
nümlü laleyi elde etmek için bütün ömrünü lale yetiştirmeye adayanlar olmuş- those who devoted their entire life to raising tulips. Even statesmen were involved
tur. Bu durum devlet ricalini de etkilemiş ve onlar da hem lale yetiştirmeye hem and they not only tried to raise tulips, but purchased tulips, sometimes paying
de güzel lalelere servet denecek paralar ödeyerek onları elde etmeye çalışmış- fortunes for this. The tulip fever also spread to the Ottoman palace; the Sultan
lardır. Lale tutkusu Osmanlı Sarayına da ulaşmış ve Padişahın katılımıyla lale bah- organized many forms of entertainment that lasted throughout days and nights
çelerinde geceler boyu devam eden nice eğlenceler tertip edilmiştir. Nihayetin- in tulip gardens. In the end the tulip is engraved in memories by its name being
de lale Osmanlı devlet yönetiminde bir döneme adını vermesi ile hafızalarda yer given to one of the eras of the Ottomans. In later years tulip festivals started to
etmiştir. Son yıllarda düzenli bir şekilde kutlanmaya başlanan lale festivaline ve be celebrated in a regular fashion; we have clung to the tulip as a remedy to cure
günümüzde en çok sıkıntısı çekilen konuların başında gelen “estetik yoksunlu- us of the problem that looms today, that of “the absence of aesthetics”. Studying
ğu” derdine derman olur ümidiyle zarafetin semthe case in relevant historical sources, we want to
bolü olan laleye sarıldık ve ilgili tarihi kaynakları inshare, what we have learned, with you here.
Osmanlılar birbirinden güzel lale türleri yetiştircelemeye, elde ettiğimiz verileri sizlerle paylaşmaOne of the oldest books to be written about the
mekle yetinmemiş, aynı zamanda bu değerli çiçek
ya karar verdik.
tulip is the “Netayic ül-Ezhar” written by the
hakkında kitaplar da kaleme almışlardır.
Lale ile ilgili yazılan kitapların en eskilerinden birisi
hatip (preacher) of the Şehremini Mosque, el-Hac
The Ottomans did not only grow up extremely beNuruosmaniye Kütüphanesi 4079 numaralı, ŞehMehmed Ibn-i Ahmed el-Ubeydî in 1110 (1698);
autiful tulips, besides they wrote some books aboremini Camii hatibi el-Hac Mehmed ibn-i Ahmed
this book can be found in the Nuruosmaniye Liut this valuable flower.
el-Ubeydî tarafından yazılan 1110 (1698) tarihli
brary, No. 4079. The author states, he has taken
“Netayicü’l-ezhar” adlı eserdir. Müellif bu kitabınthe treatises written by his predecessors and
da selefin yazmış olduğu risaleleri cem’ edip yeni bir risale yazdığını belirtmekte- brought them together to write a new treatise. He listed here the names of the
dir. Çiçek yetiştirmek için gayret gösteren şükûfeciyan taifesini yani çiçek yetişti- “Şükûfeciyan”, that is those who raise flowers. He gives the names and nickrenlerin isimlerini toplamıştır. Bu işle uğraşan kişilerin isimleri ile birlikte lakapla- names of the people involved in this business, as well as brief information about
rı, şöhretleri, meslekleri, çiçeği ektikten sonra ortaya çıkış tarihleri hakkında kısa their fame, their career and the date of blossoming of their flowers. There is an
kısa bilgiler vermektedir. Her şükufe-perverin ölümüne tarih düşülmekte, çiçek- chronogram for the death of every şükufe-perverin (flower fan), with couplets
ler ve onları yetiştirenler hakkında beyitler de ihtiva etmektedir. Tüm bu bilgile- about flowers and their raisers. All this information is based on what the author
ri konuştuğu ve bilgi aldığı kişilerin sözlerine dayandırmaktadır.
learned from people he talked to.
Müellif “Çiçek yetiştirmeye meyli olan kardeşlerim bu kitaba bakıp faydalandık- The author states “I hope that those who are inclined to raising flowers and who
larında her birini hayır duası ile yad edip ruhlarına bir Fatiha ile şâd edeler. Ümit look at this book will remember us and pray for us; may we find happiness with
ederim ki bu aciz ve günahkar ruhu da unutmayalar” demekle kitabı hangi amaçtheir recital of al-Fatiha. I hope that they will not forget this poor and sinful soul.”
la yazdığını da ortaya koymaktadır.
In this way, the author makes it clear what his aim was when writing this book.
Risalede 202 kişinin ismini zikretmekte ve bunlardan 97’si ile bizzat görüştüğünü
In the treatise the author lists the names of 202 people, stating that he inter105 kişinin ise vefat ettiklerini belirtmektedir. Adı geçen şahısların yetiştirdiği çiviewed 97 of them himself, while the other 105 are dead. Of the flowers raised
çeklerden meşhur olan yedi çeşit gül, iki yüz kırk dokuz çeşit sade zerrîn, on bir
by the people mentioned, the famous ones include seven types of roses, two hunadet sade kehriba, bir katmer kehriba, beş adet sîm, bir katmer sîm, bir Behram
Bey sîmi, iki adet nur-bahş, bir sultanî deve boynu, bir katmer beğlik ve 481 adet dred and forty-nine types of plain daffodil, eleven plain kehriba, one double kehlâle-i Rûmî, yedi adet sade sünbül, dokuz adet sade beyaz sünbül, bir adet yeşil riba, sîm, one double sîm, one Behram Bey sîm, two nur-bahş, one sultanî deve
sünbül, iki katmer mâî sünbül, bir katmer beyaz sünbül, bir kırmızı katmer sün- boynu, one double beğlik and 481 lâle-i Rûmî, seven plain hyacinth, nine plain
bül, altı adet Ağustos buhuru, on dört adet vakit buhuru, yüz kırk dokuz Girid la- white hyacinth, one green hyacinth, one double mâî hyacinth, one double white
lesi, üç adet Kudüs , altı adet zencebil Kağıthane, bir Kağıthane terfili, otuz yedi hyacinth, one red double hyacinth, six Ağustos buhuru, fourteen vakit buhuru,
adet karanfil, bir ful, bir adet sîm tob, bir adet çarkıfelek, bir limon, iki armud, bir one hundred and forty-nine Girid tulip, three Kudüs, six zencebil Kağıthane, one
erik, bir kızılcık, bir fındık, iki imâme-i kâdı, bir kürre-i nâyî adlarındaki çiçeklerdir. Kağithane terfili, thirty-seven carnations, one ful, one sîm tob, one çarkıfelek,
one lemon, two pears, one plum, one cornelian, one hazel, two imâme-i kâdı,
Vefat edenler hakkında müellif dua etmektedir.
one kürre-i nâyî.
“Cenneti Adn ide Allah (c.c.) Eyüb Efendi yerin”,
“Kondu nihâl-i rahmete Bülbül-i cân Ahmedî”gibi.
The author prays for those who passed away:
Ubeydî, Zekî, Alî, Va’dî, Cemalî, Himmetzade Nihâdî, Halilî, Sâkıb, Mantıkî, Nesârî “Cenneti Adn ide Allah (c.c.) Eyüb Efendi yerin”,
“Kondu nihâl-i rahmete Bülbül-i cân Ahmedî”.
gibi şairlerin mısra’ları kitabı edebi bir eser haline getirmiştir.
Şükûfeciyan, ezhâriyân diye adlandırılan bu taifenin sırasıyla isimleri ve yetiştirdiği çiçekler şunlardır:
“May God put you in the Garden of Eden o Eyup Effendi,
“Landed on the flower of bliss is the nightingale (soul) of Ahmed Effendi”
Şeyhülislam Ebu’s-Suud Efendi. Tohum sahibidir. Zamanlarında üç adet zerrîni ortaya çıkarmıştır. Sarı renkte Ebu’s-Suud, Ebu’s-Suud Müşâbihî, Ebu’s-Suud Beyazı adında yetiştirmiş olduğu çiçekler vardı. 22 Eylül 1574 tarihinde vefat etmiştir.
By adding lines from poets like Ubeydî, Zekî, Alî, Va’dî, Cemalî, Himmetzade Nihâdî, Halilî, Sâkıb, Mantıkî and Nesârî, the author transforms this book into one
that has esthetic wealth.
* Nadir Eserler Uzmanı
*Rare Books Specialist
146
İlyaszâde, tohumdan iki adet zerrîn yetiştirmiş olup bunlar İlyaszâde adıyla meşhur olan sarı zerrîn ve iplikli sarı adları ile anılır. 1624’te vefat etmiştir.
These experts, who are referred to as şükûfeciyan or ezhâriyân, and the flowers
they raised are as given below:
Ahmed Sufi. Üsküdârî merhum Cennet Efendi hazretlerinin biraderidir. Halveti tarikatındandır. Aziz Mahmud Hüdayi Efendi hazretlerinin işaretiyle “Tafsili
Revnakü’l-izhâr” adında bir kitap yazmıştır. Tohum ektikten bir müddet sonra vefat etmiş olup, yaşadığı dönem içersinde Dilkeş adında bir çiçeği vardır. İkincisi
Lale-i Rûmîdir. Sûfî kabağı ve Dede Kabağı adıyla da bilinmektedir.
Sheikh-ul-Islam Abu Suud Effendi: He developed many seeds. During his life he developed three daffodils. These flowers, yellow in color, were known as Ebu’s-Suud,
Ebu’s-Suud Müşâbihî and Ebu’s-Suud Beyazı. He died on 22 September, 1574.
İbrahim Hanzâde Mehmed Bey. Zerrîn ve lale-i Rûmî adındaki tohumlara sahiptir. Gülşen-zârâ adında sarı zerrîn, Hanzâde, Hanzâde Kırlangıcı adında üç adet
lalesi vardır. Bunlar Keresteci Ali Çelebi tohumlarından üretilmiştir. Hayattayken ektikleri tohumlardan Müstesna ve Gülendam, Gül-gûnî, Romanî kabak,
Dere Moru ve Nohûdî adında altı adet lalesi ile Tığlı Polye adında bir polyesi
vardır. Ağustos Buhuru ilk önce bunların bahçesinde yetişmiş olmakla birlikte tohum Ali Çelebi’nindir. 1670 senesinde vefat etmiştir. Kabri Eyüpsultan’dadır. Cinan-ârâ sarı çiçeğini üretmiş olup ismini
Tezkireci Efendi vermiştir. Tohum Mehmed Bey’indir.
Altıparmak İbrahim Efendi. Sarı çiçek tohumu sahibidir. Hayatta
iken Engüşt sarı çiçeğini üretmiştir. 1673’te vefat etmiş olup Murad Paşa Camii haziresine gömülmüştür.
Aşçı Hüseyin. Eyüb el-Ensari İmareti aşçısıdır. Al Kağıthane’yi bulmuştur. 5 Eylül 1682’de vefat etmiştir.
Eyüb Efendi. Mâh-ı tâbân sarı çiçeği üretmiş olup 1683 tarihinde vefat etmiştir.
Kasımpaşalı Ahmed Efendi. Lale ve zerrîn tohumu sahibidir.Ahmedî adıyla
iki lalesi vardır. Cihandâr-ı Süleymânî adında sarı çiçek tohumu hayattayken ortaya çıkmıştır. Vefatından sonra Rumî tohumundan seçkin bir lale üretilmiş olup
hâlâ Ahmedî adıyla meşhur bir laledir. 1683’te vefat etmiştir.
İmamzâde Mehmed Efendi Üsküdârî. Lale-i Rûmî’ye sevgisi fazlacadır. Tohum sahibi olup çokça eseri vardır. Elmâsî Lalesi, Ferid-i cihân, Miru’l-ezhâr
adında laleleri olup bu isimleri kendisi vermiştir. Evreng-i zibâ ismini yazar
vermiştir. Evreng-i Zibâ, Hüdâdâ, Solakzâde Pesendi, Yeşil Melek (isim
Eyyubî Hâdim Ali Ağa’nındır). Kavs-ı İlâhî, Bülend-i Elmâsî, Ru-yi Arus adlarıyla dokuz adet laleye sahiptir.
Eyyubi İbrahim Bey (Davudpaşazâde). Yedi adet çiçeği vardır. Edhemî
La’leyn ve Edhemî Süleymânî, Saadet-nişin zerrîn kadeh çiçeği ve Nihan kadeh, La’leyn kadeh, Süheylî İbrâhimî, Ziya-bahş gayet keskin ve
la’leyn kadeh çiçeklerdir.
Bektaşî İbrahim Bey. Altı adet Rûmî lalesi üretmiştir. Âlem adında
bir turuncu lalesi ile Ser-ifrâr, Gül Mey-nûş, Azâr-ı Yusuf, Dil-âviz-i
Şerâbî, İbret-nümâ laleleri vardır.
Ekserci Ahmed Çelebi. Lale-i Rûmî tohumu sahibi olup Mümtaz-ı
âlem, Şebreng, Katmer-i Kehribâ bunun çiçekleridir. 1689’da vefat
etmiştir.
Uzun Süleyman Çelebizâde. Dört adet lalesi vardır. Meknun adında bir al Rûmî lalesi, Hayatu’l-kulûb,
Sultan-ı Cihan ve Al Kırlangıç, Beyaz Katmer Sümbülü, Pertâb
adındaki çiçekleri yetiştirmiştir. İsmail Efendi. Yeniçeriyan Dergahında katib olarak hizmet etmektedir. Yeniçeri Efendisidir.
La’l-i Pâre, İsmail Efendi İbrisi adındaki çiçekleri yetiştirmiştir.
Meyveler ve ziyadece laleler toplamıştır. Lale-i Girid’de Gülşâdâb, Hoş-boy isimleri bu şahsındır.
Kethüdâ Yerizâde Ahmed Çavuş. Sultan-ı Cihan Ahmed Çavuş lalesi
vardır.
İlyaszâde, he raised two zerrin from a seed and one of these was the yellow daffodil that became famous with his name. In addition there is a yellow color of
thread that became known by his name. He died in 1624.
Ahmed Sufi. He was the brother of the late Cennet Effendi of Üsküdar. He was of
the Halwati Sufi order. He wrote a book upon permit of his mentor Aziz Mahmud
Hüdayi Effendi, which was called “Tafsili Revnakü’l-izhar” (Description of the
Beauties of Outlooks). He died soon after he planted his last seeds. Nevertheless he raised flowers with one of them called Dilkeş before his
death. The other flower was a Rûmî tulip. This is also known as the
Sufi kabak or the Dede kabak.
İbrahim Hanzâde Mehmed Bey. He developed daffodil and Rûmî tulip seeds. He developed a yellow daffodil known as Gülşen-zârâ and
three tulips known as Hanzâde Kırlangıcı. These were raised from
the seeds of Keresteci Ali Çelebi. While still alive he raised six tulips
from the seeds he planted, known as Müstesna, Gülendam, Gül-gûnî,
Romanî kabak, Dere Moru and Nohûdî, and a polye known as the Tığlı
Polye. Also the Ağustos Buhuru was first raised in his garden, the seed
was from Ali Çelebi. He died in 1670. His grave is in Eyüp Sultan. He
developed a yellow flower, the cinan-ârâ, named by his friend Tezkireci Effendi.
Altıparmak İbrahim Effendi. He was the developer of a yellow
flower seed; the Engüşt. He died in 1673 and was buried at the Murad
Paşa Mosque.
Aşçı Hüseyin. He was the cook of the Eyüp el-Ensari İmareti (soup kitchen). He
developed the Al Kağıthane. He died on 5 September 1682.
Eyüp Effendi. He developed the Mâh-ı tâbân yellow flower and died in 1683.
Kasımpaşalı Ahmed Effendi. He developed tulip and daffodil seeds. He had two
tulips known as Ahmedî. The yellow flower seed known as Cihandâr-ı Süleymânî was developed by him. After he died a unique flower was produced
from his Rumî seed, and this is the famous tulip that is still known as the
Ahmedî. He died in 1683.
İmamzâde Mehmed Effendi Üsküdârî. His love for the Rûmî tulip was very
great. He developed seeds that have produced many flowers. He developed the Elmâsî tulip, the Ferid-i cihân and the Miru’l ezhâr, all of which he
named himself. The author gave this flower the name evreng-i zibâ.. Imamzade developed nine tulip strains with the names the evreng-i zibâ, Hüdâdâ,
Solakzâde, Pesendi, Yeşil Melek (this name was given by Eyyubî Hâdim Ali
Agha),
Kavs-ı İlâhî, Bülend-i Elmâsî and Ruüyi Arus.
Eyyubi İbrahim Bey (Davudpaşazâde). He developed seven strains. The Edhemî La’leyn and Edhemî Süleymânî,
the Saadet-nişin daffodil and the Nihan kadeh, the La’leyn
kadeh, the Süheylî İbrâhimî, the Ziya-bahş gayet keskin are
strains of the la’leyn kadeh genus.
Bektaşî İbrahim Bey. He developed six Rûmî tulip strains. He
had an orange tulip sort called Âlem ; others are the Ser-ifrâr,
Gül Mey-nûş, Azâr-ı Yusuf, Dil-âviz-i Şerâbî and İbret-nümâ tulips.
Ekserci Ahmed Çelebi. He started with the Lale-i Rûmî seed and produced the Mümtaz-ı âlem, Şebreng, Katmer-i Kehribâ from this seed.
He died in 1689.
Eyüb Efendizâde Hüseyin Efendi. Girid lalesi ile üç adet lale tohumu vardır. Yeşilî
sarı, Kırlangıç, Dürr-i Yetim, beyaz turfanda Dürr-i Yekta ve Nâfia-i Dildâr nâm Girid bunlardandır. 1693’te vefat etmiştir.
Uzun Süleyman Çelebizâde. He had four strains; he had an al Rumî sort of tulip
called Meknun, and other flowers called Hayatu’l-kulûb, Sultan-ı Cihan and Al
Kırlangıç, as well as the White Layered Hyacinth, and a flower called Pertâb.
Mehmed Bey ibn İbrahim Paşa. Lale-i Girid’de Pirûze sarı, Sultânî, Gül-gûnî ve al
tohumlu (Nâzende), Dâmen-pûş, Şems-i hâledâr (Eber-i muhayyeli), Şûrîde,
İsmail Effendi. He served in the Janissary Headquarters as a clerk. He was an
“Effendi” (Officer) of the Janissaries. He raised flowers known as the La’l-i Pâre
147
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
Sürh-feşân, Semensâ, Beyaz Çemendâr bunundur. 1689’da vefat etmiştir. Mehmed Efendi Bakizâde. Bakizâde Süleymânîsi adındaki zerrîni meşhurdur. 1630’da
vefat etmiştir. Kocamustafapaşa hangahında Pîş-kadem Yusuf Efendi. Güzide sünbüle sahiptir. Mürdüm adıyla anılmaktadır. 1652’de vefat etmiştir. Üsküdar’da
Maktul Karamustafapaşa Mezarlığında gömülüdür. Anbarcızâde Ahmed Çelebi.
Altımermerde oturmaktadır. Cerrahlık mesleğinde yetenekli olup 6 Ekim 1692’de
vefat etmiştir. Anbarcı Sünbülü, çivid maisi gayet güzide bir sünbül olup mor karanfilleri vardır. Ahmed Çelebi. İmam Çivizâde Mehmed Efendi’nin biraderidir.
Lale-i Rûmî sahibidir. Behram Bey. Behram Bey sîmî adında çiçek yetiştirmiştir. Bu
çiçeği Bosna vilayetinden getirmiştir. Sultan Süleyman zamanında vefat etmiştir.
Bestanzâde Mehmed Efendi. Şairdir. Tohum sahibi olup iki adet zerrîni vardır.
Cihandâ-ı Süleymânî, Bestanzâde Süleymanisi meşhurdur. 11 Nisan 1695’te vefat
etmiştir. Mehmed Efendi (Bâkîzâde). Şiir ve inşâ sahibidir. Bâkîzâde Süleymânîsi
meşhurdur.1630 tarihinde vefat etmiştir. Yusuf Efendi (Pîş-kâdem Hangah-ı Kocamustafapaşa). Sünbül tohumuna sahiptir. Merdüm namıyla bilinir. Âlî, “sünbüller
içinde naziktir ve benzeri yoktur” der. Kırmızı Buhur İstanbul’da bunlarla bilinmiştir. 1652’de vefat etmiştir. Kasımpaşalı Boşnak Mahmud. Dört adet
zerrîni vardır. Boşnak Süleymânî
ismini vermiştir. Cemâlî. “Nazar it
bunâ da ey yüzü mâhîm. Budur
Boşnak Süleymânîsi şâhım”, mısra’ını bu çiçek için yazmıştır. Ayrıca Boşnak-ı sâni, Boşnak Beyazı,
Mahmûdî la’leyn, Me-nev siyâhî,
Kebir âl, sagir âl, adında çiçekleri
vardır. 1682’de vefat etmiştir.
Ölümüne “Ya ilâhî cennet ola
Bosnevî Mahmud Kabri” diye tarih
düşülmüştür. Balıkçı Safer. Eyüpsultanlıdır. Üç adet Kağıthane lalesi bularak kimseye vermeden vefat edince metrukatından aldılar.
Yeşil Göbeklü Katmer, Yekpâre
Gül-gûnî bunundur. 1687’de vefat
etmiştir. Pabuççu Mustafa Çelebi
Efendi. Kasımpaşalıdır. Büyük Pabuççu ve Küçük Pabuççu adında
iki adet Rûmî lalesi vardır. Berber
İbrahim Çelebi. Kasımpaşalıdır.
Tığlı Süleymânî adındaki zerrîn sahibidir. Bekir Ağa tâbi’-i Ahmed
Kethüdâ. Kıbrıs lalesi ile Halkârî,
Gül-ârâm, Satt-ı tohumlu, Azârî
adıyla dört adet Girid lalesine sahiptir. Hattat Bekir Ağa. Az zamanda nadide Giridler ve güzide tohum sünbüllere yetiştirip isim
koymaya rağbet etmemişlerdir. Al
Gülgûnî Karanfili de vardır. Piri
Paşazâde es-Seyyid Mehmed Bey
el-Cemâlî. Tohum sahibi olup çeşitli çiçekler yetiştirmiştir. Sürhsepîd, Eyvanlı, Gülpenbe, Bin ili
adında dört adet karanfili vardır.
Mehmed Çelebi’nin ektiği tohumları pederi el-Hac Ali yardımıyla
satın almış ve bu çiçekler açıldıkça isimler koymuştur. Aziz Çelebi’nin ektiği Rûmî
tohumlarını biraderi Emin Efendi’den aldığı lalelerden henüz 24 adedine hayr ile
anılması için isim koymuştur. Bundan maksadı yetiştirirken zahmet çektiği tohumlara vefasızlık etmek istememesidir. Berber Abdullah Çelebi Eyyubî. Gülrenk-i Müsellem çiçeğine sahiptir. Tezkireci Mehmed Efendi (Memekzâde). Beş
adet zerrîn ve on yedi adet Rûmî lale ile bir adet Girid lalesine sahiptir. Tuhfetü’lezhar, La’leyn-i kadeh gayet büyük, renksiz ve desterelidir. Çiçeğe o kadar hayran-
148
and İsmail Efendi İbrisi. He collected samples of fruit and, in particular, of tulips.
The names of the Girid (Crete) tulips, Gül-şâdâb and Hoş-boy belong to himKethüdâ Yerizâde Ahmed Çavuş. He developed the Sultan-ı Cihan Ahmed Çavuş tulip.
Eyüb Efendizâde Hüseyin Effendi. He developed seeds for the Girid (Crete) tulip
and three other tulips. The Yeşilî sarı, Kırlangıç, Dürr-i Yetim, Beyaz Turfanda
Dürr-i Yekta and Nâfia-i Dildâr nâm Girid were some of these. He died in 1693.
Mehmed Bey ibn İbrahim Pasha. The Girid genus tulips Pirûze sarı, Sultânî, Gülgûnî and al tohumlu (Nâzende), Dâmen-pûş, Şems-i hâledâr (Eber-i muhayyeli),
Şûrîde, Sürh-feşân, Semensâ and Beyaz Çemendâr belonged to him. He died in
1689. Mehmed Effendi Bakizâde. His daffodil Bakizâde Süleymânîsi was well
known. He died in 1630. Yusuf Effendi from the Kocamustafapaşa Convent: He
developed the Güzide also known as the Mürdüm. He died in 1652. He was buried in Üsküdar, in the Maktul Karamustafapaşa Cemetery. Anbarcızâde Ahmed
Çelebi. He lived in Altımermer. He was skilled in surgery, and died on 6 October,
1692. He had the Anbarcı Sünbülü, and a unique indigo Mai hyacinth, and purple
carnations. Ahmed Çelebi. Imam Çivizâde Mehmed Effendi’s brother. He developed a Rûmî tulip. Behram Bey.
He raised a flower known as Behram Bey sîmî. This flower was
brought from Bosnia. He died during the reign of Sultan Süleyman
the Magnificent. Bestanzâde
Mehmed Effendi. He was a poet.
He developed seeds and two daffodils: The famous Cihandâ-ı Süleymânî and Bestanzâde Süleymanisi . He died on 11 April, 1695.
Mehmed Effendi (Bâkîzâde). He
was a poet and litterateur. His
strain Bâkî-zâde Süleymânîsi was
famous. He died in 1630.
Kasımpaşalı Boşnak Mahmud
(Mahmud the Boshniak from
Kasımpaşa): He developed four
daffodils. He called these the
Boşnak Süleymânî. The poet
Cemâlî wrote the following lines
for this flower: “Nazar it bunâ da
ey yüzü mâhîm. Budur Boşnak Süleymânîsi şâhım” Look my moonface at this. This is the Boshniak
Sultan Suleiman (of flowers). In
addition, he had the Boşnak-ı
sâni, Boşnak Beyazı, Mahmûdî
la’leyn, Me-nev siyâhî, Kebir âl
and sagir âl. He died in 1682. His
chronogram is: “Ya ilâhî cennet
ola Bosnevî Mahmud Kabri”.Oh
God, may this grave be Eden for
Mahmud the Boshniak.Balıkçı
Safer (the Fisher). He was from
Eyüp Sultan. He developed three
Kağıthane tulips, and died without giving them to anyone; they
were later taken from his garden.
The Yeşil Göbeklü Katmer, Yekpâre Gül-gûnî were of these. He
died in 1687. Pabuççu Mustafa Çelebi Effendi (the Shoemaker). He was from
Kasımpaşa. He developed two Rûmî tulips, Büyük Pabuççu and Küçük Pabuççu.
Berber İbrahim Çelebi (the Barber). He was from Kasımpaşa. He developed a daffodil called Tığlı Süleymânî. Bekir Ağa tâbi’-i Ahmed Kethüdâ (Ahmed Kethüdâ,
Publisher of the Bekir Agha) He developed a Kibris (Cyprus) tulip and the seeds of
four Girid (Crete) tulips, Halkârî, Gül-ârâm, Satt-ı tohumlu and Azârî. Hattat Bekir
Agha (the Calligrapher). He raised Girid (Crete) hyacinths and unique hyacinths in
dır ki Maktul Kara Mustafa Paşa ektiği lale soğanlarından istemiş ve kendisine ihsan ve iltifatlarda bulunarak 40 altın hediye etmiştir. Müellif demiştir ki: “Mezkur
soğanı bana dahi getirseler bende kırk altına satın alırım” demektedir. Tuhfetü’lMuluk, Tuhfetü’l-Cinân la’leyn kadehtir. Va’di “Bu gülistan-ı âlem cennet misalde
tab’-ı latifin olmağla ravzatü’-cinân” adlı mısra’ı bunun için yazmıştır. Tuhfetü’lArus beyaz la’leyndir. Kadehi yüksektir. Büyük Süleymânî, Küçük Süleymânî, Serâmed la’leyn, Ser-âmed Süleymânî, Beyaz Hüdâdâ, Beyaz nûr-ı behişt, Ferid-i
cihân. İlkönce sarı açar ikinci başı açınca bir miktar ağarır. Üçüncü baş açınca evvelki de ağarır. İkinci de ağarmaya başlar. Arusu’l-ezhar beyazdır. Arusu’l-cinân
beyazdır. Nûr-ı Muhammedi, beyaz la’leyn olup kadehi yüksektir. Beyaz yekmürdî,
Şems-i cihân, Muhammedî Süleymânî, Hudâdâd-ı la’leyn, Bedehşi la’leyn, Beyaz
Muhammedî, Beyaz Tâcü’l-ezhâr, Nâ-yâb-ı Süley-mânî, Dâd-ı Hüdâ, Kisûdâr-ı
la’leyn, Ahmed Kethüda-pesend, Alemgir-i Süleymânî, Alemgir, Cihangir-i la’leyn,
Câm-ı cem iri çiçektir. Âşüfte la’leyn, Dil-rübâ, Dil-ârâ, Cihan-ârâ, Yumurdî la’leyn.
Bu çiçek için Âlî “Nuş idüb bilür şerâb-ı nâb-ı aşkın dâdını. Seyr edüb uşşâk-ı yumurdi demişler adını” demiştir. Câm-ı cem-i müşâbihî, Mulûkî Süleymânî, Mulûkî
la’leyn, Sâlih-i müşâ-bihî üç nev’den (Müstesnâ,
Beyaz, Şişhâne kadeh), Beyaz Nurü’l-ayn, Şehnaz-ı
Süleymânî, Şehnâz-ı la’leyn, Âlem-ârâ müşâbihî,
Süheylî, Tuhfetü’l-ezhâr müşâbihî, Nevruziye müşâbihi, Çorbacı müşâ-bihî, Muhammedî müşâbihi,
Dil-firib, Dil-firib müşâbihi, Nihan kadeh, Bodur
la’leyn, Renksiz yüksek kadeh, Renkli yüksek kadeh, Ferhunde, Müsellem Süleymânî, Tıfılî la’leyn,
Bahariye, Turfanda cihan-pesend müşâbihî, Hacı
Yusuf müşâ-bihi. Bunlardan başka isimlendirilmeyen çiçekleri de vardır. Bir kehri-bâsı, lâle-i
Rûmî’de cihan-tâb, âl, Âteş-tâb, Yeşil, Muhammedî, gül-renk, dibâ, Kebir şarâbî, Kızıl kabak,
Mor, sürh-pûş, leylak, Sultânî, Yâkûtî, Turfanda
elması, Al Girid, Sîm tob. Meyvelerde de çok eserleri vardır. 1688 tarihinde vefat etmiştir. Edirnekapısı dahilinde Nişanca Cami’inde gömülüdür.
Tacir Mustafa Çelebi. To-hum-ı Rûmî sahibidirler.
Ömrü vefa etmediğinden tohumlar Koca Yusuf
Efendi hazinedârı Hacı Ömer’e nakl edilip bu beş
adet laleyi üretmiştir. Gül-pûş, sürh-pûş, dilnevâz, Manend-i Hatâî, Ankuti. 1681’de vefat etmiştir. Tiryaki A’rac İsmail Çelebi. Firdevsi Alaca
Girid lalesi sahibidir. 1695’te vefat etmiştir. Hüseyin Ağa. Çelebi Hoca diye meşhur olmuştur.
Zerrîn, lale ve karanfil tohumu sahibidir. Cüce
Süheylî, Cüce kehribâsı ve Cüce sîmi adlı üç adet
Rumî lalesi vardır. Cüce elması ve Cüce Erguvânisi
diğer çiçeklerindendir. 1650’de vefat etmiştir.
Çorbacı Mehmed Ağa. Lale tohum sahibi ve
zerrîni ile meşhurdur. Çorbacı adıyla meşhur olmuştur. Bir kehribâsı, Rûmî lalesi, Çorbacı güzel
alacası ve Çorbacı beyazı adıyla meşhur gülleri
vardır. 1666’da vefat etmiştir. Kabri Galata
Mevlevihânesi karşısındadır. Cafer Beyzade Abdullah Kaptan. Güzide kırlangıç adında bir adet lalesi vardır. Cafer Beyzade Mehmed. Dört adet
Rûmî lalesi vardır. Gül Hurşid, Gülfâm, Mir-i müsellem, Dilfuruz. Çiftçi Abdullah Beşe ve Hasan
Beşe. Gül ve Goncaya benzeyen Dihkânî Hataî
Abdi Beşe, Dihkânî Kırmızı Hasan Beşe namı Giridler bunlara aittir. 1692’de vefat etmiştir. Yedikulevî Çiçekçizâde eş-Şeyh Mehmed
Efendi. Çok fazla sayıda Girid lalesine sahiptir. Şeyhzâde Eyvanlısı, Şeyhzâde ibrisi bunlardan sadece ikisidir. İmam Câbî Hasan Efendi: Fındıklı’da oturmaktadır.
Tohum sahibidir. Mercan Pınar, Sinan Paşazâde Kelkûnî Hüseyni adındaki Rûmî
lalelerine kendisi isim vermiştir. Karanfili Cin Ali Çelebi. Sevgisi karanfilden yana
olduğu için hayli karanfile sahip olmuştur. Bunlardan bugün mevcut olan Zemin
ve zaman, Leylâkî, Ru-yi Arus, Zibâ, Yâkûtî, Dildâdedir. Bu isimleri Cemali Bey ver-
a short time, but these have not been named. He has the Al Gülgûnî carnation.
Piri Paşazâde es-Seyyid Mehmed Bey el-Cemâlî. He developed seeds and raised
a variety of flowers. He had four carnations, Sürh-sepîd, Eyvanlı, Gülpenbe and
Bin ili. He purchased the seeds sown by Mehmed Çelebi with the help of el-Hac Ali
and named them. He took the Rûmî seeds that were planted by Aziz Çelebi from
his brother Emin Effendi and named them to be remembered with blessings
when there were still only 24 flowers. The purpose for raising these was that he
did not want to be unfaithful to the seeds that he had gone to trouble for. Barber
Abdullah Çelebi Eyyubî. He owned the Gül-renk-i Müsellem. Tezkireci Mehmed
Effendi (Memekzâde). He had five daffodils and seventeen Rûmî tulips and a
Girid tulip. These are the Tuhfetü’l-ezhar, La’leyn-i kadeh, a rather large, white
and serrated sort. The flower was so admired that Maktul Kara Mustafa Pasha
wanted the tulip bulbs and paid 40 gold coins for it. The author said: “If they
brought the bulbs to me, I would also pay 40 golden coins” Tezkireci had the
Tuhfetü’l-Muluk, Tuhfetü’l-Cinân la’leyn kadeh. Va’di wrote the following line for
them: “Bu gülistan-ı âlem cennet misalde tab’-ı latifin olmağla ravzatü’-cinân”
He also developed the white tulip Tuhfetü’l-Arus.
This tulip had a long bowl shape. Other sorts
were the Büyük Süleymânî, Küçük Süleymânî,
Ser-âmed la’leyn, Ser-âmed Süleymânî, Beyaz
Hüdâdâ, Beyaz nûr-ı behişt and Ferid-i cihân. This
one was yellow when the first flower blossoms,
and when the second one blossoms it started to
turn silver. When the third flower blossomed it
turned even more silvery than before. The
Arusu’l-ezhar and Arusu’l-cinân were white.
Nûr-ı Muhammedi also was a white tulip with a
long body. He also developed the Beyaz yekmürdî, Şems-i cihân, Muhammedî Süleymânî,
Hudâdâd-ı la’leyn, Bedehşi la’leyn, Beyaz Muhammedî, Beyaz Tâcü’l-ezhâr, Nâ-yâb-ı Süleymânî, Dâd-ı Hüdâ, Kisûdâr-ı la’leyn, Ahmed
Kethüda-pesend, Alemgir-i Süleymânî, Alemgir,
Cihangir-i la’leyn and Câm-ı cem, the last one being a large flower. Others were the Âşüfte la’leyn,
Dil-rübâ, Dil-ârâ, Cihan-ârâ and Yumurdî tulips.
About this last flower, Âlî said: “Nuş idüb bilür
şerâb-ı nâb-ı aşkın dâdını. Seyr edüb uşşâk-ı yumurdi demişler adını”. The Câm-ı cem-i müşâbihî,
Mulûkî Süleymânî, Mulûkî la’leyn and the Sâlih-i
müşâbihî all were of three types (Müstesnâ, Beyaz or Şişhâne kadeh); these included the Beyaz
Nurü’l-ayn, Şehnaz-ı Süleymânî, Şehnâz-ı la’leyn,
Âlem-ârâ müşâbihî, Süheylî, Tuhfetü’l-ezhâr
müşâbihî, Nevruziye müşâbihi, Çorbacı müzşâbihî, Muhammedî müşâbihi, Dil-firib, Dil-firib
müşâbihi, Nihan kadeh, Bodur la’leyn, Renksiz
yüksek kadeh, Renkli yüksek kadeh, Ferhunde,
Müsellem Süleymânî, Tıfılî la’leyn, Bahariye, Turfanda cihan-pesend müşâbihî and the Hacı Yusuf
müşâbihi. There were more flowers that were
not given names. Again he developed the
kehribâsı and lâle-i Rûmî’de cihan-tâb, âl, Âteştâb, Yeşil, Muhammedî, gül-renk, dibâ, Kebir
şarâbî, Kızıl kabak, Mor, sürh-pûş, leylak, Sultânî,
Yâkûtî, Turfanda elması, Al Girid and Sîm tob. He
also had many types of fruit. He died in 1688. He
was buried at the Nişanca Mosque, in Edirnekapı. Tacir Mustafa Çelebi. He was
the owner of Tohum-ı Rûmî. Before he died, he handed over his seeds to Hacı
Ömer, the treasurer of Koca Yusuf Effendi, and the latter developed these five
tulips: Gül-pûş, sürh-pûş, dil-nevâz, Manend-i Hatâî and Ankuti. Tacir died in
1681. Tiryaki A’rac İsmail Çelebi. He was the owner of the Firdevsi Alaca Girid
tulip. He died in 1695. Hüseyin Agha. He was also known as Çelebi Hoca. He
owned daffodil, tulip and carnation seeds. He had three Rûmî tulips: Cüce Süh-
149
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
miştir. Mehmed Efendi. Fatih’te Çivizâde Kalburcu Mehmed Efendi Camii imamıdır. Tohum sahibidir. Pişvâ-bahş adında çiçeği vardır. Hekimbaşı Mehmed Efendi.
Sultan Murad Han zamanında Reisü’l-etibbadır . Tohum sahibidir. Dört adet
zerrîn ile Hekimbaşı Süleymânisi, Kemyâb, Zanbak Sarısı, Atlas Hekimbaşı çiçekleri vardır. 1632’de vefat etmiştir. Halıcızâde Mehmed Paşa. Tohum sahibidir. Halıcıoğlu limonu, Halıcıoğlu Bozdoğanı bunundur. 1665 tarihinde Yedikule’de katl
olunmuştur. Hasan Kapudanzâde Mehmed Kapudan. On üç adet zerrîn üretmiştir. Bülend Süleymânî, Muhammedî la’leyn. Bu çiçeğe Zeki şu beyti yazmıştır: “Her
bahçesi bu şehr-i azimin rengin gördüm Gezerek hezâr-ı nev’-i zerrîn sarusu
muâdil birbirine amma Muhammedi la’leyne hezâr Tahsin” Sahib-i zemân, Tâc-ı
cem, lenduhâ , Hakânî, Hoşnümâ, Nakkaş çaldı, İbrik-i la’leyn, niyatu’n-nakş, dilfirib, Seniyyetli, Bektâşî. 1696’da vefat etmiştir. Hacı Yusuf. Tohum-ı zerrîn sahibi.
Tohumdan dört adet zerrîn yetiştirmeye muvaffak olmuştur. Hacı Yusuf
Müntehâsı, Hacı Yusuf Battâlî, Hacı Yusuf Turfandası, Çakşurluk. 1760’da vefat etmiştir. Hacı Halife. Mai Katmer Salkımlı, Mai sünbüli vardır. 1663’te vefat etmiştir.
Hamamcı Mehmed Çavuş. Âsâr-ı Kesire-i ezhâr, Nâil-i güzide-i esmâr-ı eşcâr adlı
çiçekleri vardır. Rûmî lalesi tohumu sahibidir. Rûmî lalesini fazlaca sevmiş ve on
sekiz adet yetiştirmiştir: Sultan-ı Cihan (ismini Musahib Paşa vermiştir), Sultan-ı cihan müşâbihi, Kızıl Kırlangıç, Nûru’l-ayn,
Mor Kebir, Sûr-ı Sagir, Tohum-ı şirin, Âl şirin, Rûy-ı nigâr, Sultânî melûkî, Gül-reng,
Mezbûr, Mey-gûn, Melûkî, Kızıl Kabak, Baş
Sultanî, Yakûtî, Nev-civân. 1692’de vefat
etmiştir. Hamamcızâde Mehmed Çelebi.
Lale ve karanfil tohumuna sahiptir. Kasımpaşalıdır. İki adet beyaz Rûmî ile şöhret
bulmuştur. Beyaz-ı kebir, Beyaz-ı sagir lalesi ile Kebir-i mor, Sagir-i mor ve seher yıldızı adlı karanfilleri vardır. Hamamcı Hasan
Efendi. Zerrîn ve Girid tohumu sahiptir.
Süheyl-i Hüseyni, Hüseynî Süleymânî
zerrîni ile Hüsn-i Hasen, Bukalemunve Gülpûş Girid lalesi vardır. 1689’da vefat etmiştir. Etyemezli Hüseyin Çelebi. Sünbül tohumu ve çok sayıda çiçeğe sahibidir. Etyemezli Salih adlı zerrîn bunundur. Hüseyni
Beyaz adındaki Girid’i bulmuştur. Hacı Abdülkerim Efendi. Eski çiçeklerden beş adet
zerrîni vardır. Anka-i şigâr, Kevkeb-i saâdet,
Kırımî Süleymânî, Mübârek-bâd, Meh-rûy’dur. Hacı Ömer Hazinedâr Yusuf Efendi. Üç adet zerrîni vardır. Firdevsi, Turfanda, Hacı Ömer müntehâsı ile Hacı Ömer
Eyvanlısı, Hacı Ömer al tohumlusu, Hacı Ömer beyazı , Küçük beyaz, Şişhâne beyazı adında veş adet Girid lalesi vardır. 1697 tarihinde Şam’da vefat etmiştir.
Ubeydî Efendi ölümü üzerine şu tarihi düşmüştür. “Geldi biri didi kim yârâna sizler sağ olun. Hem-civâr itti el-Hacı Ömer’i Yahya’ya hû”. El-Hac Salih Boşnakzâde.
On iki adet zerrîni bilinmektedir. Dürr-i Yektâ beyazdır, Yaylak-âbâd sarı ve gayet
büyük çiçektir. Hurşid-fer, Salihî la’leyn, Neyyir-i a’zam gayet büyük ve sarı
la’leyndir, Hezâr-ı dinâr, gayet ince ve yüksek kadehli çiçektir, Nev-civân, zîbende; sürur-bahş, müsellem-i âlem. Lale-i Rûmî’de Mercan-pâre’si ile meşhurdur. El-Hac Habib Bey. Girid-i sürh yegane sahip olduğu çiçektir. 1686’da hacca giderken Şam’da vefat etmiştir. Ubeydî Efendi, ölümüne şu tarihi düşmüştür
“Hemcivâr ola Habib-i Ekreme Habib”. Hasan Ağa (Kethüdâ-yı devlethâne-i Maktul Mustafa Paşa). Tâcu’s-saâde, Ruhu’l-kulub adında zerrîni vardır. Hafızzâde Hafız Mehmed Efendi. Eyüpsultan’da Ebussuud Efendi Sıbyan Mektebi muallimidir.
Tohum sahibi olup lale-i Rûmîde iki adet lale yetiştirmiş olup bunlar Dil-ârâ Kırlangıç, şahâne eblek’tir. Ayrıca Turfanda kavs-ı fürh ve Anberî adındaki Girid lalesi
bunlardan işitilmiştir. 1690’da vefat etmiştir. Edirnekapı’sı haricinde bir büyük
mezar dibinde gömülüdür. Hammal Ahmed Çelebi Üsküdârî. Şurîde, Sihriye çiçekleri buna aittir. Hasan Ağa (Burunsuz Ahamet Ağa Kethüdası). Girid lalesine sahiptir. Sakız İrisi, İbri-i kebir nam-ı diğer Sultânî İbrî, Terfili Gül-pûş, Sarı tohumlu,
Terfili-i cedid, Subh-ı sâdık, Beyaz Hörgüçlü bunlardandır. 1692’de vefat etmiştir.
Bektaşi el-Hac Ahmed el-Küttâbî. Üç adet Rûmî lalesi ile Gülreng-i Küttâbî, Beyaz
Küttâbî, Hâmâyûn Kırkangıç, Nadire adlı Girid lalesi de vardır. Hüseyin Efendi.
150
eylî, Cüce kehribâsı and Cüce sîmi. Cüce elması and Cüce Erguvânisi were some of
his other flowers. He died in 1650. Çorbacı Mehmed Agha. He owned a tulip and
was famous for his daffodils. He was more known as Çorbacı. He had a kehribâ,
a Rûmî tulip, and famous roses known by the name Çorbacı güzel alacası and
Çorbacı beyazı. He died in 1666. His grave is opposite the street at the Galata
Mevlevihâne. Cafer Beyzade Abdullah Kaptan. He had a tulip known as the Güzide kırlangıç. Cafer Beyzade Mehmed. He had four Rûmî tulips; these are Gül
Hurşid, Gülfâm, Mir-i müsellem and Dilfuruz. Çiftçi Abdullah Beşe and Hasan
Beşe Brothers. The Girid tulip that resembles a rose and a bud, known as Dihkânî
Hataî Abdi Beşe and Dihkânî Kırmızı Hasan Beşe belonged to them. Yedikulevî
Çiçekçizâde eş-Şeyh Mehmed Effendi. He had a large number of Girid tulips. The
Şeyhzâde Eyvanlısı and the Şeyhzâde ibrisi are just two examples of these. İmam
Câbî Hasan Effendi: He lived in Fındıklı. He had some seeds. The Mercan Pınar
and the Sinan Paşazâde Kelkûnî Hüseyni Rûmî tulips were named by him. Karanfili Cin Ali Çelebi. He was eager about carnations, and had many carnations.
Some of these were the Zemin ve zaman and the Dildâde. These names were
given by Cemali Bey. Mehmed Effendi. He was the imam at the Çivizâde Kalburcu
Mehmed Effendi Mosque in Fatih. He owned seeds, and a flower by the name of
Pişvâ-bahş. Hekimbaşı Mehmed Effendi. He was the Reis ül-etibba (Chief Physician) at the time of Sultan Murad. He had seeds, four daffodils and the flowers
named the Hekimbaşı Süleymânisi, Kemyâb, Zanbak Sarısı and Atlas Hekimbaşı.
He died in 1632. Halıcızâde Mehmed Pasha. He owned seeds. The Halıcıoğlu limonu and Halıcıoğlu Bozdoğanı were some of these. In 1665 he was murdered in
Yedikule. Hasan Kapudanzâde Mehmed Kapudan. He produced thirteen daffodils. He had the Bülend Süleymânî and Muhammedî tulips. Zeki wrote the following lines about this last flower: “Her bahçesi bu şehr-i azimin rengin gördüm
Gezerek hezâr-ı nev’-i zerrîn, Sarusu muâdil birbirine amma Muhammedi la’leyne
hezâr Tahsin.” His flowers were Sahib-i zemân, Tâc-ı cem, lenduhâ , Hakânî,
Hoşnümâ, Nakkaş çaldı, İbrik-i la’leyn, niyatu’n-nakş, dil-firib, Seniyyetli and
Bektâşî. He died in 1696. Hacı Yusuf. He had daffodil seeds. He managed to raise
four daffodil strains. These were the Hacı Yusuf Müntehâsı, Hacı Yusuf Battâlî,
Hacı Yusuf Turfandası and Çakşurluk. He died in 1760. Hacı Halife. He had the
Mai Katmer Salkımlı, and the Mai hyacinth. He died in 1663. Hamamcı Mehmed
Çavuş. He had flowers called Âsâr-ı Kesire-i ezhâr and Nâil-i güzide-i esmâr-ı
eşcâr. He had the seeds of the Rûmî tulip. He was very fond of the Rûmî tulip and
raised eighteen samples: Sultan-ı Cihan (named by Musahib Pasha), Sultan-ı cihan müşâbihi, Kızıl Kırlangıç, Nûru’l-ayn, Mor Kebir, Sûr-ı Sagir, Tohum-ı şirin, Âl
şirin, Rûy-ı nigâr, Sultânî melûkî, Gül-reng, Mezbûr, Mey-gûn, Melûkî, Kızıl Kabak,
Baş Sultanî, Yakûtî and Nev-civân. He died in 1692. Hamamcızâde Mehmed Çelebi. He had tulips and carnations. He was from Kasımpaşa. He had two white Rûmî
tulips, for which he was famous. He had carnations called Beyaz-ı kebir, Beyaz-ı
sagir lalesi ile Kebir-i mor, Sagir-i mor and seher yıldızı. Hamamcı Hasan Effendi.
He had seeds for daffodils and Girid tulips. He had Süheyl-i Hüseyni, Hüseynî Süleymânî zerrîni and Hüsn-i Hasen, Bukalemunve Gül-pûş Girid tulips. He died in
1689. Etyemezli Hüseyin Çelebi. He has hyacinth seeds and a number of flowers.
The daffodil known as Etyemezli Salih is one of these. He discovered the Girid
called Hüseyni Beyaz. Hacı Abdülkerim Effendi. He has five daffodils of the old
type of flower. These are Anka-i şigâr, Kevkeb-i saâdet, Kırımî Süleymânî,
Mübârek-bâd and Meh-rûy. Hacı Ömer Hazinedâr Yusuf Effendi. He had three
daffodils. He had Firdevsi, Turfanda and Hacı Ömer müntehâsı, as well as five
Girit tulips: The Hacı Ömer Eyvanlısı, Hacı Ömer al tohumlusu, Hacı Ömer beyazı
, Küçük beyaz, Şişhâne beyazı. He died in Damascus in 1697. Ubeydî Effendi wrote
the following chronogram for him: “Geldi biri didi kim yârâna sizler sağ olun.
Hem-civâr itti el-Hacı Ömer’i Yahya’ya hû”. El-Hac Salih Boşnakzâde. He was famous for having twelve daffodils. The Dürr-i Yektâ is white, while the Yaylakâbâd was a yellow, large flower. The Hurşid-fer, Salihî la’leyn and Neyyir-i a’zam
were large, yellow tulips, while the Hezâr-ı dinar was very delicate and had a tall
flower; he also had the Nev-civân, zî-bende, sürur-bahş and müsellem-i âlem. He
was famous for the Mercan-pâre of the Rûmî tulips. El-Hac Habib Bey. The only
flower he had was the Girid-i sürh. He died in 1686 in Damascus, while travelling
for pilgrimage. Ubeydî Effendi wrote the following chronogram for him: “Hemcivâr ola Habib-i Ekreme Habib”. Hasan Agha (Kethüdâ-yı devlethâne-i Maktul
Mustafa Pasha – The Slain Mustafa Pasha’s aid-de-camp). He had a daffodil
called Tâcu’s-saâde and another called Ruhu’l-kulub. Hafızzâde Hafız Mehmed
Tophane Dergah-ı şerifi imamıdır. Hüseyni adında Rûmî bir lalesi ile Hüseyni Kırmızı ve Hüseyni ibrî, âlemgîr adında üç adet Girid lalesi bunlardan zuhur etmiştir.
Hacı Mustafa Efendi. Çiçek tohumu sahibidir. Tersanede ruznamçe katibidir. Yedi
adet zerrîni vardır. Ferid Süleymânî, Nâzende-i Süleymânî, Bezm-i Ârâ, Hacı
Süleymânî Enîsî, Nâdire, Cem-serir, Zehra. Hüseyin Çelebi. Kenan Hocazâde Mehmed Kaptan’ın çırağıdır. Nev-Atâî Hüseyni adlı çiçeğe maliktir. Tophanevî Hattat
Mahmud Çelebi. Sünbül ve zerrîn tohum sahibidir. Âlem-ârâ lalesi, Beyaz la’leyn
zerrîni, Hattat-ı Kebir, Hattat-ı Sagir sünbülleri vardır. 1076’da vefat etmiştir.
Hobyarzâde Mehmed Efendi. Hafız-ı Kur’andır. Davudpaşa Camii imamıdır.
Hobyarzâde sîmi adında bir ince sîmi vardır. 1665’te vefat etmiştir. Müellif vefatına şu tarihi düşmüştür “Gitti dünyadan bir merd-i tarihin dedim. Hobyarzâde
cinânî sana câ ide Allah” İbrahim Çelebi. Hurma Saçanı lakabı ile meşhurdur. Defter Emini Acemzâde Hüseyin Efendi’nin bahçıvanıdır. Lale tohumu sahibidir. Gülreng, Kertî adında iki adet Rûmî lalesi vardır. İstanbul’da Sarı Girid nev’inden ortası yeşil ve Bütün sarı adında Hurmâî sarı bu zattan zuhur etmiştir. Üç şerifli, nam-ı
diğer Tû’-ı şâhî adındaki Kudüs lalesi bunundur. Kırmızı Sad-berk, Bülend İbrisî Girid lalesi sahibidir. 1694’te vefat etmiştir. Hazinedâr Halil Paşa. Kebir-i Halil Pa-şa
sarısı, Sagir-i Halil Paşa sarısı, Azâr isimli çiçekleri vardır. Selanik Muhafızı iken
1693’te katl edilmiştir. Ahmed Efendi-zâde el-Hac Halil Ağa. Kasımpaşalıdır. Lale
ve zerrîn tohumu sahibidir. Halilî adındaki la’leyn sarı zerrîn bunundur. Serkilârî
Hâdım Ali Ağa. İki adet zerrîn tohumu vardır. Ağazâde ve Nev-Atâî Ali Beg. Lütfullah Efendi. Küçük Hocazâde adıyla meşhur olup eski Bursa Kadısıdır. Çiçek yetiştirmek ile meşhur olmuşlardır. Davudpaşazâde Süleyman Bey. Tohum sahibi olup üç
adet zerrîne nâildir. Bedevî Sarı, Ser-efrâz, Bi-hammu’l-arz; on bir adet lale-i
Rûmî’leri vardır: Âlem-ârâ, Behişt-ârâ, Gül-rû, Gül-reng, Dil-rübâ, İbret-nümâ,
Velvele-ârâ, Dil-güşâ, Tohum-ı lâ-nâzir, Şûrîde, Şerâbî ve sayısız çeşitli sünbülleri
vardır. 1683’te vefat etmiştir. Eyüb el-Ensarî Cami-i Şerifi mihrabı önüne defn
edilmiştir. Mehmed Çelebi (Dede Sultan). Tabya-geşt nam-ı diğer Fatih Tabya ismiyle anılan Kırmızı lale bunundur. Bu lale Üsküdarî İmamzâde Mehmed Çelebi’de
olup başka yerde yoktur. 1686’da vefat etmiştir. Dabbağ Mustafa Çelebi. Dabbağ
terfili adında çiçeği vardır. 1689’da vefat etmiştir. Şeyh Derviş Ali Efendi. Bunların
tohumlarından beş adet zerrîn zuhur etmiştir. Gülşen-efrûz, Gülşen-sûz, Edhemî
müşâbihi, Ruşeynî Süleymânî, Mülûkî müşâbihî’dir. Bu isimler Zeki Ali Efendi tarafından verilmiştir. El-Hac Mehmed Paşa. Defterdar unvanıyla meşhur olmuştur.
Seyyid sepid, Kirpi tohumlu, Boylu gül-reng, Beg beyazı, Bektâşî adında Girid lalesi bunlardandır. Bu isimleri kendi vermiştir. 1689’da vefat etmiştir. Üsküdar’da
medfundur. Receb Usta. Zîb-i Destâr adındaki zerrîn bunlardandır. 1691’de vefat
etmiştir. Mustafa Ağa (Ramazan Kapudanzâde). Dokuz adet Rûmî lalesi vardır.
Bunlar: Vişn-âbı, Âteştâb, Gülnâr, Gül-reng-i mezbûr, Şehnâz-ı mezbûr, Beyaz göz,
Şerâbî, Şivekâr. Rüşdü Ahmed Efendi. Müftü Kırmızısı bunun olup Rüşdî Kırmızısı
ve Yusufî ismini müellif vermiştir. Kethüdazâde Remzi Çelebi. Bülbülnâme adlı
eseri vardır. Seçkin ağaçlar yetiştirirdi. Pençe-i Mercân adıyla bir Buhuru onun yetiştirmesi ile meydana çıkmıştır. Zeki Ali Efendi. Şiir ve inşa sahibidir. Altı adet
zerrîni vardır. Üçü beyaz semensâ, Semenâ-yı Zekî, Semen-sîmâ, Muhterem’dir.
Sirkeci İmamı Seyyid Abdülkadir Efendi. Lale-i Rûmî tohumu sahibidir. 1663’te vefat etmiştir. Saîdi Süleyman Bey (Sinan Paşazâde). Dokuz adet zerrîne sahiptir.
Şevket-Nihâd sarı, Ferahdâr-ı Süleymânî, Şehnâz-ı mîrî, Beg Süleymânîsî, Kırân-ı
Sa’dîn, Said-bahş, Süleymî Süleymânî sarı, Mümtâz-ı âlem ile yirmi adet Rûmî lalesi vardır. Müsellem Süleymânî, La’lî Süleymânî, Sürh melûkî, Sincâbî gümüşî,
Şahinşâhî turuncu, Nişabûrî, Kisve-i Mevlânâ, Kisve-i Hakânî, Kisve-i melûkî, Gülra’nâ, Müferrih-likâ, Sekv-dâr, Sürh-ı müsellem, Şehnâz-ı mezbûr, Mir-i nihâd,
Mir-i müeddeb, Âsaf-pesend, Kâis-i zehl, Gül-endâm, Said-bahş, Nuru’s-selâm
sünbülü, Musanna’dır. Saray-ı Cedid Ağası Mustafa Ağa. Sünbül tohumu sahibidir.
Yetiştirdiği çiçeklerin isimleri bilinmemektedir. 1684’ vefat etmiş olup Eyüp’te Kızıl Minare’de gömülüdür. Süleyman Ağa. Pesendîde, Sürh-pûş, Çavuş-pesend,
Murassa’, Dil-cû adındaki büyük tohumlu Girid laleleri bunlardan zuhur etmiştir.
1683’te Estergon’da katl edilmiştir. Siyahi Ahmed Efendi. Bir güzide Girid lalesi
vardır. 1690’da vefat etmiştir. İsmail Efendi (Sirkeci İmamı). Lale tohumu sahibi.
Tâcu’l-ezhâr adındaki Rûmî lale ile Nârenc-i Muktedâ adındaki lale bunundur.
Şeyh Seyyid Necmeddin Hasan Efendi. Mustafa Paşa-yı Atik zaviyesi seccadenişîn’idir. Şeyh Sünbülî, Şeyh Nârı, Tuhfe-i Kızılcık ile latif Fındık yetiştirmiştir.
Şeytanzâde Mehmed Efendi. Zerrîn tohumu ve sünbül sahibidir. Tahtabaşı Zerrîn,
Yeşil Sünbül isimlerini vermiştir. 1668’de vefat etmiştir. Bayrampaşa Şeyhi
Efendizâde Odabaşı Ali Çelebi. Tohum sahibi olmakla beraber isim koyamadan
Effendi. He was an instructor at the Ebussuud Effendi Primary School in Eyüpsultan. He had seeds and raised two Rûmî tulips, these were the Dil-ârâ Kırlangıç
and the şahâne eblek. In addition, the Turfanda kavs-ı fürh and Anberî Girid tulips
of him were famous. He died in 1690. He is buried at the lower part of a large
graveyard outside Edirnekapı. Hammal Ahmed Çelebi Üsküdârî. He had the
Şurîde and Sihriye flowers. Hasan Agha (Burunsuz Ahmet Ağa Kethüdası – The
Denosed Ahmet Agha’s aid-de-camp). He had Girid genus tulips. The Sakız İrisi,
İbri-i kebir (also known as the Sultânî İbrî), Terfili Gül-pûş, Sarı tohumlu, Terfili-i
cedid, Subh-ı sâdık and the Beyaz Hörgüçlü were among these. He died in 1692.
Bektaşi el-Hac Ahmed el-Küttâbî. He had three Rûmî and the Gülreng-i Küttâbî,
Beyaz Küttâbî, Hâmâyûn Kırkangıç and Nadire Girid tulips. Hüseyin Effendi. He
was the imam of the Tophane Convent. He had a Rûmî tulip called Hüseyni and
three Girid tulips called the Hüseyni Kırmızı, Hüseyni ibrî and âlemgîr. Hacı Mustafa Effendi. He was the owner of many flower seeds. He worked as the ruznamçe katibi (accountant) in the shipyard. He had seven daffodils. These were
Ferid Süleymânî, Nâzende-i Süleymânî, Bezm-i Ârâ, Hacı Süleymânî Enîsî, Nâdire,
Cem-serir and Zehra. Hüseyin Çelebi. He was the apprentice of Kenan Hocazâde
Mehmed Kaptan. He had a flower called Nev-Atâî Hüseyni. Tophanevî Hattat
Mahmud Çelebi. He had hyacinth and daffodil seeds. He had Âlem-ârâ lalesi,
Beyaz la’leyn zerrîni, Hattat-ı Kebir and Hattat-ı Sagir hyacinths. He died in 1076.
Hobyarzâde Mehmed Effendi. He was a Hafız (Qur’anic reciter). He was the imam
at the Davudpaşa Mosque. He had a thin sîmi strain called the Hobyarzâde. He
died in 1665. The author wrote the following chronogram. “Gitti dünyadan bir
merd-i tarihin dedim. Hobyarzâde cinânî sana câ ide Allah.” İbrahim Çelebi. He
was known by the nickname Hurma Saçanı (date disperser). He was the gardener
of Defter Emini (Chief Tax Officer) Acemzâde Hüseyin Effendi. He had a tulip seed.
He had two Rûmi tulips, Gül-reng and Kertî. This person discovered the Yellow
Girid of Istanbul which had a green center and an entirely yellow tulip called a
Hurmâî. It had three levels, and it was a Kudüs (Jerusalem) tulip known as as
Tû’-ı şâhî. He owned the Kırmızı Sadberk and Bülend İbrisî Girid tulips. He died in
1694. Hazinedâr Halil Pasha (the Treasurer). He had the Kebir-i Halil Paşa yellow,
the Sagir-i Halil Paşa yellow and the Azâr strains of tulips. While serving as the
Chief Guard of Thessaloniki, he was murdered in 1693. Ahmed Efendizâde el-Hac
Halil Agha. He was from Kasımpaşa. He had tulips and daffodils. The yellow daffodil known as Halilî was one of thes. Serkilârî Hâdım Ali Agha (the Eunuch). He
had two daffodil seeds, Ağazâde and Nev-Atâî Ali Beg. Lütfullah Effendi. He was
also known as Küçük Hocazâde and was the former Bursa qadi. (Chief Justice).
He was famous for his flowers. Davudpaşazâde Süleyman Bey. He owned seeds
and three of these were zerrîne nail, the Bedevî Sarı, Ser-efrâz and Bi-hammu’larz; he had eleven lale-i Rûmî: Âlem-ârâ, Behişt-ârâ, Gül-rû, Gül-reng, Dil-rübâ,
İbret-nümâ, Velvele-ârâ, Dil-güşâ, Tohum-ı lâ-nâzir, Şûrîde, Şerâbî and a large
variety of hyacinth. He died in 1683. He was buried outside next to the altar of
the Holy Mosque of Ayyub al-Ansari. Mehmed Çelebi (Dede Sultan). The Tabyageşt, or Fatih Tabya red tulip was his. This tulip later was kept solely by Üsküdarî
İmamzâde Mehmed Çelebi, and could not be found anywhere else. Dede Sultan
died in 1686. Dabbağ Mustafa Çelebi. He had a flower named Dabbağ terfili. He
died in 1689. Şeyh Derviş Ali Effendi. Five daffodils were developed from the
seeds he owned; these were: Gülşen-efrûz, Gülşen-sûz, Edhemî müşâbihi, Ruşeynî
Süleymânî and Mülûkî müşâbihî. These names were given by Zeki Ali Effendi. ElHac Mehmed Pasha. He became famous with the title of Defterdar (treasurer).
The Girid tulips Seyyid sepid, Kirpi tohumlu, Boylu gül-reng, Beg beyazı and
Bektâşî were his. He named these flowers himself. He died in 1689. He is buried
in Üsküdar. Receb Usta. The Zîb-i Destâr daffodil was his. He died in 1691. Mustafa Ağa (Ramazan Kapudanzâde). He had nine Rûmî tulips. These are: Vişn-âbı,
Âteştâb, Gülnâr, Gül-reng-i mezbûr, Şehnâz-ı mezbûr, Beyaz göz, Şerâbî and
Şivekâr. Rüşdü Ahmed Effendi. The Müftü Kırmızısı was his, while the names
Rüşdî Kırmızısı and Yusufî were given by the author. Kethüdazâde Remzi Çelebi.
He had a book named Bülbülnâme. He raised unique trees. The Pençe-i Mercân
tulip of the Buhuru genus was raised by him. Zeki Ali Effendi. He was poet and
litterateur. He had six daffodils. These were the Üçü beyaz semensâ, Semenâ-yı
Zekî, Semen-sîmâ and Muhterem. Seyyid Abdülkadir Effendi, Imam at Sirkeci. He
was the owner of the Lale-i Rûmî seeds. He died in 1663. Saîdi Süleyman Bey
(Sinan Paşazâde). He had nine daffodils and these are: Şevket-Nihâd sarı,
Ferahdâr-ı Süleymânî, Şehnâz-ı mîrî, Beg Süleymânîsî, Kırân-ı Sa’dîn, Said-bahş,
151
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
1684’te vefat etmiştir. Şeyh İsmail Efendi Lale-i Rûmî tohumu sahibidir. Şah Sultan zaviyesi Şeyhi’dir. Şehnâz, La’li adında iki adet lalesi olup 1687’de vefat etmiştir. Şerifzâde es-Seyyid Abdülbâkî Efendi. Yedi adet zerrîn zuhur etmiştir. Beyaz
la’leyn, Be-nâm-ı Ziyâ-bahş, Dil-firib, Müsellem Süleymânî, Nev, Necm-i seher,
İnce Süleymânî, Şerifi Salih ile yirmi adet Rûmî lalesi vardır: Şûrîde Kırlangıç, Gülreng-i müsellem, Mümtaz Kırlangıç, Kebir göz, Sürh-pûş, âlem-pesend, Âl Kırlangıç, Şehnâz, Bülend elması, Bekirnâ kuvveti, Pâk gül-gûnî, Zî-bende, Fitne
müşâbihi, Bağrı Mor Şerâbî, Kebir Şerâbî, Âl vevrend, Gülreng-i müsellem
müşâbihi, Dil-cû, Yâkûtî, Hatâî müşâbihî’dir. Uzun Musazâde Mustafa Efendi. Fenni Hendese ve mimaride yegane ilim ve hikmet sahibidir. Şehremini İmamıdır.
Eski tohum sahibidir. Hûn-i Şühedâ adındaki Girid lalesi bunundur. Ahmed Çelebi.
Şalgam lakabıyla meşhurdur. Kasımpaşalıdır. Zerrîn ve lale tohumu sahibi olup
Eşrefü’l-ezhâr, Atâî Ahmedi, Mercan Pınar adında laleleri vardır. Bir adet karanfili
vardır. Nakş-ı Behzâd-ı Sânî ismini vermiştir. Şeyh Mehmed Efendi. Âcemzâde lakabıyla meşhurdur. Şehremini Camii şeyhidir. Şeyh Osman Efendi. Eyüpsultanlıdır. Gül-reng-i müsellem adında lalesi ve Ağustos Buhûru yetiştirmiştir. Şeyh Veli
Efendi. Halveti tarikatı ve Ümm-i Sinan Veliyüddin Eyyubî Zaviyesi şeyhidir. Ağustos Buhuru sahibidir. Salih Efendi. Zerrîn tohum sahibidir. Bu çiçeği çok fazla sevdiklerinden dolayı kendi ismi olan “Salih ve Salih Nâziki” ismini vermiştir. 27 Mart
1627’de vefat etmiştir. Solakzâde Halil Efendi. Dört adet zerrîni vardır. Babam
Süleymânî, Hoş-âyende, Âlem-tâb sarı, Peykân-ı berk beyazdır. Hatt-ı Hârî Girid
lalesi, Eyvanlı Çinili gibi isimler vermiştir. 21 Nisan 1697’de vefat etmiştir. Edirnekapısı haricinde Suffe üstünde gömülüdür. Sağdıçzâde Mehmed Çelebi. Üsküdarlıdır. Sağdıç adında zerrîn bunundur. Sanizâde Mehmed Ağa Kethüdâ. Hâlâ
Behişt-ârâ zerrîni ile meşhurdur. Aynı sene Mevlevi merhum Ali Çelebi bahçesinde görülmüş ve adını Behişt-ârâ Muhammedî olsun demiştir. 1674’te vefat etmiştir. Solakzâde Hasan Çelebi. Üsküdarlıdır. Solakzâde beyazı adlı lale-i Rûmîsi vardır. 1862’de vefat etmiştir. Saycı Mehmed Çelebi. Kasımpaşalıdır. Saycı Beyazı
adında çiçeği vardır. 1685’te vefat etmiştir. Solak Ahmed Çelebi. Katmer Sarı, katmer zerrîn bunundur. İmam Salih Efendi. Fındıklı Camii imamıdır. Lale-i Rûmî tohumu sahibidir. Salihî adında beyaz lalesi vardır. Topkapılı İbrahim Ağa. Edhemi
Süleymânî, Vâsıf-pesend adında sarı zerrîn ile Âsâf-pesend bunundur. Toygar
Mustafa Çelebi. Üsküdarlıdır. Dört adet Rûmî lalesi vardır. Şe-ezhâr, Ser-efrâz,
La’l-i pınar-peyk ismini vermiştir. Tanburizâde Eyyubî Mustafa Çelebi. 9 adet Rûmî
lalesi vardır. Siyâhî (Tozkoparan), Hüdâdâ, Dil-rübâ, Gül-fâm, Gül-endâm, dil-cû,
Şehnâz, Elmâsî, Tohum Kulağuzu ve üç adet sünbülü vardır. Gül-penbe, sekiz zülfe, İncû isimleri ile meşhurdurlar. Es-Seyyid Abdülbâkî Efendi. Üsküdarlıdır. Emir
Sarısı çiçeği bunundur. 1685’te vefat etmiştir. Kasımpaşalı Elvan Kaptan. Gül Sadberk, Londrine, Boylu Londrine, Gül-ribâ ile yirmi adet zerrîn tohumlarından zuhur edip Elvan-zîb, Büyük Süleymânî, Elvan beyazı, Danedâr Süleymânî, Tâbende
beyaz, Nâz-perver sarı, Pesende sarı, Elvan cihan, Poendî meşâhirî, Çınar-renk,
Cevahir kadeh, Murassa’ kadeh, Renkli yüksek kadeh, Renksiz yüksek kadeh, On
kırıklı elvan Süheyli, Elvan topusu, Elvan turfandası, Sine-çâk, Kadehî yumuk
Bektâşî’si ve yedi adet Tırnaklı şirin, Elvan beyazı, Sürh-pûş, Güvez, Kebir şerâbî,
Sagir şerâbi, Turuncu adında yedi adet Rûmî lalesi vardır. 3 Temmuz 1656’da vefat etmiştir. Sarı Abdullah Efendi. Yedi adet zerrînleri vardır. Üçü isimleri ile müsemmadır. Kebir, Sagir, Vasat, Berî-i Süheyl, Atlas, Sünnetli, La’l-i pâre ile bir kehribarı vardır. Yamalı Kabak Lale-i Rûmîsi ve Tırnaklı kabak çiçeği bunundur. 1633
tarihinde vefat etmiştir. Şukufeciyan’ın reisi olması hasebiyle Sultan İbrahim Han
tarafından Berat-ı şerif verilmiştir. Kasımpaşalı Mahmud Efendizâde Abdullah
Efendi. Yirmi bir adet zerrîni vardır. Subh-ı Sadık beyaz, Dil-pesend beyaz, Kebir-i
beyaz, Kebir-i nebâtî, Büyük Süleymânî nebâtî, Dil-fürûş sarı, Nevrûziye sarı, Ayniye, İbret-nümâ, Akreb-nümâ, Yakûtî, Zühre, Mehtab nam-ı diğer Yegâne, Canbahş, Gülşen-i zîb, Kebir Gülşen-i zîb-i sagir, Kâsîmiyye, Beyaz bıçak, Nişter-i berk,
Matbu’ kadeh, Nûr-ı Bahş-ı la’leyn, Subhî, Rûmîde ancak Sîm ablak lalesi vardır.
1668’de vefat etmiştir. Seyyid Ali Efendi. Güzide çiçeklere sahiptir. Beş başlı bir al
katmer sünbül bahçelerinde açılmıştır. Seyyid Osman Efendi. Güzide çiçekleri vardır. Kendileri henüz yetiştirdiği çiçeklere bir isim koymamıştır. Arif Efendi. Tohum
sahibi olup, yedi adet zerrîne sahiptir. Pesendide, Nâyân, Serbülend, Mevzûn, Bîhimmetâ, Mey-gûn, Sehâbî, Fitne isimlerini vermiştir. Uşşakizâde Osman Efendi.
Rûmî lalesi tohumu sahibidir. On dört laleye maliktir. Feyz-i Hüdâ, Dâd-ı Hüdâ,
Müşâbih-i Sultan Cihan, Müşâbih Kızıl Kırlangıç, Müşâbih dil-avâz, Katmer lale,
Ateşin ruhsâr, Elmas-pâre, Mihr-i der hişân, Gül-minc-i âfitâb, Adimü’n-Nazir, Osmani Kırlangıç, Cilve-bahş’tır. Abdülaziz Çelebi. Otuz adet Rûmî lalesi vardır. Hoş-
152
Süleymî Süleymânî sarı, Mümtâz-ı âlem. He also had twenty Rûmî tulips. These
were Müsellem Süleymânî, La’lî Süleymânî, Sürh melûkî, Sincâbî gümüşî,
Şahinşâhî turuncu, Nişabûrî, Kisve-i Mevlânâ, Kisve-i Hakânî, Kisve-i melûkî, Gülra’nâ, Müferrih-likâ, Sekv-dâr, Sürh-ı müsellem, Şehnâz-ı mezbûr, Mir-i nihâd,
Mir-i müeddeb, Âsaf-pesend, Kâis-i zehl, Gül-endâm, Said-bahş, Nuru’s-selâm
sünbülü, and Musanna. Saray-ı Cedid Ağası Mustafa Agha (Janitor of the New
Palace). He had hyacinth seeds. The name of the flowers he raised is not known.
He died in 1684 and was buried in Kızıl Minare in Eyüp. Süleyman Agha. He raised
the Pesendîde, Sürh-pûş, Çavuş-pesend, Murassa’ and Dil-cû Girid tulips. He was
murdered in Ezstergom in 1683. Siyahi Ahmed Effendi. He had a güzide Girid
tulip. He died in 1690. Sheikh Seyyid Necmeddin Hasan Effendi. He was the
seccade-nişîn (sheikh) of the Mustafa Paşa-yı Atik Convent. He raised the Şeyh
Sünbülî, Şeyh Nârı, Tuhfe-i Kızılcık and latif Fındık tulips. Şeytanzâde Mehmed
Effendi. He had daffodil and hyacinth seeds. He named the Tahtabaşı Zerrîn and
the Yeşil hyacinth. He died in 1668. Bayrampaşa Sheikh, Efendizâde Odabaşı Ali
Çelebi. Although he owned seeds, he died before naming the flowers in 1684.
Sheikh İsmail Effendi owned Rûmî tulip seeds. He was the sheikh of the Shah
Sultan zaviye. He raised two tulips named Şehnâz and La’li; he died in 1687.
Şerifzâde es-Seyyid Abdülbâkî Effendi. He raised seven daffodils: Beyaz la’leyn,
Be-nâm-ı Ziyâ-bahş, Dil-firib, Müsellem Süleymânî, Nev, Necm-i seher, İnce Süleymânî and Şerifi Salih, as well as twenty Rûmî tulips: Şûrîde Kırlangıç, Gül-rengi müsellem, Mümtaz Kırlangıç, Kebir göz, Sürh-pûş, âlem-pesend, Âl Kırlangıç,
Şehnâz, Bülend elması, Bekirnâ kuvveti, Pâk gül-gûnî, Zî-bende, Fitne müşâbihi,
Bağrı Mor Şerâbî, Kebir Şerâbî, Âl vevrend, Gülreng-i müsellem müşâbihi, Dil-cû,
Yâkûtî and Hatâî müşâbihî. Uzun Musazâde Mustafa Effendi. He was the sole
person who knew about engineering and architecture. He was the imam of the
Şehremini (city council). He had some old seeds, and the Girid tulip called Hûn-i
Şühedâ was one of these. Ahmed Çelebi. He was also known as Şalgam. He was
from Kasımpaşa. He had daffodil and tulip seeds, and the tulips called Eşrefü’lezhâr, Atâî Ahmed and Mercan Pınar. He had a carnation, known as Nakş-ı
Behzâd-ı Sânî. Sheikh Mehmed Effendi. He was known as Âcemzâde. He was the
sheikh of the Şehremini Mosque. Sheikh Osman Effendi. He was from Eyüpsultan.
He raised the tulip known as Gül-reng-i müsellem and the Ağustos Buhûru.
Sheikh Veli Effendi. He was the sheikh of the Halwati Sufi order at the Ümm-i
Sinan Veliyüddin Eyyubî Convent. He owned an Ağustos Buhuru. Salih Effendi. He
had daffodil seeds. As he loved that flower too much, he named her Salih or Salih
Nâziki (i.e. his own name). He died on 27 March, 1627. Solakzâde Halil Effendi.
He had four daffodils. These were the Babam Süleymânî, Hoş-âyende, Âlem-tâb
sarı and Peykân-ı berk beyaz. He named flowers like the Hatt-ı Hârî Girid tulip and
the Eyvanlı Çinili. He died on 21 April, 1697. He is buried outside of the Edirnekapı,
at the Suffe Cemetery. Sağdıçzâde Mehmed Çelebi. He was from Üsküdar. The
daffodil known as Sağdıç was one of his flowers. Sanizâde Mehmed Agha, Kethüdâ . He is still famous for the Behişt-ârâ daffodil. In that year he saw the late
Mawlawi Ali Çelebi in his garden and this apparition told him to name the flower
Behişt-ârâ Muhammedî. He died in 1674. Solakzâde Hasan Çelebi. He was from
Üsküdar. He had a Rûmî tulip named Solakzâde beyazı. He died in 1662. Saycı
Mehmed Çelebi. He was from Kasımpaşa. He had a flower called Saycı Beyazı. He
died in 1685. Solak Ahmed Çelebi. The Katmer Sarı and Katmer Zerrîn are his
flowers. Imam Salih Effendi. He was the imam of the Fındıklı Mosque. He had
Rûmî tulip seeds. He had a white tulip known as Salihî. Topkapılı İbrahim Agha.
He had yellow daffodils known as Edhemi Süleymânî and Vâsıf-pesend and the
Âsâf-pesend. Toygar Mustafa Çelebi. He was from Üsküdar. He had four Rûmî
tulips. He named them Şe-ezhâr, Ser-efrâz and La’l-i pınar-peyk. Tanburizâde
Eyyubî Mustafa Çelebi. He had 9 Rûmî tulips. These were the Siyâhî (Tozkoparan),
Hüdâdâ, Dil-rübâ, Gül-fâm, Gül-endâm, dil-cû, Şehnâz, Elmâsî and Tohum
Kulağuzu . He also had three hyacinths, known as the Gül-penbe, Sekiz Zülfe and
İncû. Es-Seyyid Abdülbâkî Effendi. He was from Üsküdar. He had the Emir Sarısı
flower and he died in 1685. Kasımpaşalı Elvan Kaptan. He raised the Gül Sadberk,
Londrine, Boylu Londrine and Gül-ribâ as well as twenty daffodils from seeds;
these were the Elvan-zîb, Büyük Süleymânî, Elvan beyazı, Danedâr Süleymânî,
Tâbende beyaz, Nâz-perver sarı, Pesende sarı, Elvan cihan, Poendî meşâhirî,
Çınar-renk, Cevahir kadeh, Murassa’ kadeh, Renkli yüksek kadeh, Renksiz yüksek
kadeh, On kırıklı elvan Süheyli, Elvan topusu, Elvan turfandası, Sine-çâk, Kadehî
yumuk Bektâşî and seven Rûmî tulips, Tırnaklı şirin, Elvan beyazı, Sürh-pûş,
renk, Cihan-ârâ, Ra’nâ, Zibâ, Nâyâb, Münevveş, Gül-gûn-ı aziz, Râmî-pesend, la’l-i
fâm, Aziz-mîr, Huceste, Ubeydî pesend, La’l-i nâb, Kameri göğnüsü, Server-bahş,
Ferruh, Ferhunde, Rûh-ı dildâr, Fitne-renk-i aziz, Ser-amed, Hoş-endâm, Dil-güşâ,
Salih-pesend, Mir-gülrenk, Ferih-dâd, Uşşak-pesend, Haşhâşî, Ser-endâz, Fâyik,
pâkendî. 1697’de vefat etmiştir. Çorbacı Ali Ağa. Yedi adet güzide zerrîn yetiştirmiştir. Sâlih-ârâ, Safâ-bahş, Necm-i alî, La’leynder, Safâ-yı Alî, Server-i Alî,
Merdâne, Kadeh-i samânî ile lale-i Rûmî’de Leylâkî Sürh-pûş ve Tâc-dâr,
Zağarcıbâşı, Gül-zibâ, İsmî ve cismî emânet, Berâ-yı Girid nam-ı diğer lâ-nezir, Son
Bi’l-akd beyaz, Kırmızı hörgüçlü, Vâsıf Niyaz-ı Buhûrî Girid laleleri bunlardandır.
Abdülkerim Çelebi. Zerrîn tohumu sahibidir. Eyüpsultanlıdır. Cedî la’leyn, Kırımi
la’leyn, Şerifi la’leyn bunundur. 1686’da vefat etmiştir. Eyyubî Ali Hoca. Güzide
Süleymânî, Hânümân Hoca ile on üç adet Rûmî lalesi vardır. Hânümân, Nümâyân,
Mîr-i pesend, Mor şehnâz, Mümtaz-ı âlem, Mümtâz-ı şerâbî, Meclis-ârâ, Şîrîn,
La’li-pâre, Dil-güşâ, Sahâbî, Kebir-al’dır. Abdullah Efendizâde el-Hac Ali Efendi.
Zerrîn tohumu sahibi olup Kasımpaşalıdır. Beyaz subh-ı sadık, Beyaz nûr-ı Ali, Lânazîr-i Ali, Şehvâr, Hacı-pesend adında zerrîni vardır. 1693’te vefat etmiştir. Kadri
AğazâdeAli Ağa. Sebze-pûş, Dil-nevâz, Haza Süleymânî, Rûh-efzâ, Güzide
Süleymânî, Şems-i Münir, Umdetü’l-ezhâr, Beder-i münir, tâbdâr, şu’ledâr, Şerefyâb, Rahşande-i Süleymânî, Nuhfet-i Süleymânî, Ayyukî, Nuru’l-ezhâr, Nurîpesend, Yusufî, Nâhid, Nûr-ı Alî, Mehtâb, Mihr-i kagüldâr, Tâb-ı efgen, Şâhid-i
mühr, Hoş lehçe la’leyn, Şirinkâr, Tohum-ı dil-pürnebâtî, Tohum-ı Cihantâb adında zerrînleri vardır. Ömer Efendizâde Mehmed Efendi. Eyüpsultan Camii imamıdır. Güzide Girid zencebile sahiptir. Ortası yeşil İmam Beyazı nam-ı diğer
Çemenderûn adında Girid, tamamı beyaz olan İmam Beyazı demekle meşhur Girid lalesi ile İplikli Katmer Zencebil dahi bunundur. Abdülhalik Efendi. Mimar Sinan Camii imamıdır. İmamu’l-ezhâr zerrîni bunundur. Sorguççu Abdi Çelebi.
Sorguç-ı Hindî adlı çiçek bunundur. Musazâde Abdülkadir Efendi. Altıay
Çeşmesi’nde oturmaktadır. Musazâde sarısı zerrîn ve lale tohumu sahibidir. Sincabi Kırlangıç, Gül-peyker adında üç adet Rûmî lalesi vardır. Fenni Efendi. Nadir
Girid lalesine sahiptir. Fenni Kırmızısı, Eyvanlı-i Fenni, Dehâvî, Feyz-nigîn, ile iki
adet Kudüs lalesi vardır ki bunlar Felemenk Hazinedârı’ndan intikal etmiştir. Kebir
Felemenk, dem-ahvîn isimleri verilmiştir. Fazlullah Efendi. Valide Sultan Camii
imamı ve Sultanahmet Camii hatibidir. Havzili adındaki Girid bunundur. Fatıma
Hatun. Ebr-nümâ isminde Girid lalesi vardır. Seyyid Ahmed Efendi. Eski İstanbul
Kadısıdır. Fenarizâde lakabıyla meşhur olmuştur. Zarifet sarı, Bektaşi sarı adında
iki adet Kıbrıs lalesi ile kırmızı ve beyaz İmame-i Kâdı bunundur. 1697’de vefat etmiştir. Fazlı Paşazâde Ahmed Bey. Yakut-nişin adlı sarı Girid lalesi vardır. Dağıstanî
Mehmed Efendi-yi Kuleli Emir. Kuleli adındaki zerrîn bunundur. 1672’de vefat etmiştir. Kalenderhâneli Hacı Mustafa Efendi. Güzide zerrîn ve karanfil tohumuna
sahiptir. Akçeli, Kalenderî Süleymânî, Kehribâ isimlerini vermiştir.1654’te vefat
etmiştir. Kalafatçı Mehmed Paşa. Kasımpaşalıdır. Kalafat-ı kebir, Kalafat-ı sagir
adında iki adet zerrîni vardır. Eyyubî Kapıcızâde Mehmed Efendi. Kapıcı Kehribâsı,
Kapıcı alı adıyla kırmızı bir karanfili vardır. 1683’te vefat etmiştir. Solakbaşızâde
Kadri Ağa. Kocamustafapaşa’lıdır. Şeh-ezhâr, Pesendide, Kadri Ağa Süleymanisi,
Cihan-tâb, Nâyâb, Bodur la’leyn, Mevlûdî la’leyn, La’leyn kudret, Tâbende, Nebâtî
Süleymânî, Sâf Süleymânî, Kerdi Süleymânî, Dil-pesend, Mor Süleymânî, Gülşenarâ, Şeş-per Süleymânî, Cihan Aşub, Cihan efrâz, Dil-güşâ, Bihân kadeh, Süheyli
Kadirî zerrînleri ile Beyaz Kırlangıç, Münevver , Ağa beyazı, Gül-penbe, Cihan-arâ,
Bodur (Kadri Ağa turfandası) adları ile Girid lalesi vardır. 30 Ağustos 1691’de vefat
etmiştir. Karanfili Mustafa Çelebi Zerrîn, lale ve karanfil tohumu sahibidir. Turfanda Süleymânî, Süheyl karanfili, Burnâz Salih adında dört adet lalesi ile Zülfikârî,
Meclis-arâ, Gül-endam, Kitâbeli ve on bir adet Şeb-çirâğ, Gümüş fincan, Tuğla alaca (Sorguçlu, Şadırvânî), Lebede, Nasuhî müşâbihi, Göz şirin alaca, Son alaca, Allı
alaca, gül-gûnî, gül-rûy (Pese-dâr) adında karanfilleri vardır. 19 Mart 1693’de vefat etmiştir. Karanfilci Gazzar İsmail Çelebi. Hacı Bayram-ı Veli dervişlerindendir.
Güvez, Mor, Hoş-nümâ adında üç adet karanfili vardır. Ahmed Ağa. Kethüda Kabasakal İbrahim Paşa Katibidir. Yetiştirdiği çiçeklere isim verilememiştir. Koca Yusuf Efendi. Yusuf Efendi zerrîni vardır. 1693 tarihinde vefat etmiştir. Müellif vefatına “Gitti bir pir-i mübârek fevtine tarih için dediler Yusuf Efendi ruhuna el-Fatiha”
mısra’ını yazmıştır. Ebu Eyyub el-Ensarî’de Harem Kapısı türbelerinde yatmaktadır. Kaliçevî el-Hac Ahmed Efendi. Zerrîn ve sünbül sahibidir. Dil-nişîn, Dil-nevâz,
Hayat-bahş gayet güzide sünbüllerdir. Hacc-ı şeriften gelirken Dürzi dağından getirip onun tohumundan yetiştirmiştir. 1684’te vefat etmiştir. Korucuzâde Mustafa Çelebi. Som sîm, Katmer sîm adında çiçekleri vardır. , 1689’da vefat etmiştir.
Güvez, Kebir şerâbî, Sagir şerâbi and Turuncu. He died on 3 July, 1656. Sarı Abdullah Effendi. He had seven daffodils, he named three of them. They were the Kebir,
Sagir, Vasat, Berî-i Süheyl, Atlas, Sünnetli and La’l-i pare. He also had a kehribar
genus, as well as the Yamalı Kabak Lale-i Rûmîsi and the Tırnaklı kabak çiçeği. He
died in 1633. As he was the chief of the Şukufeciyan (florists) he was given a warrant of honor by Sultan İbrahim. Kasımpaşalı Mahmud Efendizâde Abdullah Effendi. He had twenty-one daffodils; these were the Subh-ı Sadık beyaz, Dil-pesend
beyaz, Kebir-i beyaz, Kebir-i nebâtî, Büyük Süleymânî nebâtî, Dil-fürûş sarı,
Nevrûziye sarı, Ayniye, İbret-nümâ, Akreb-nümâ, Yakûtî, Zühre, Mehtab nam-ı
diğer Yegâne, Can-bahş, Gülşen-i zîb, Kebir Gülşen-i zîb-i sagir, Kâsîmiyye, Beyaz
bıçak, Nişter-i berk, Matbu’ kadeh, Nûr-ı Bahş-ı la’leyn, Subhî and Rûmîde, and he
had a Sîm ablak tulip as well. He died in 1668. Seyyid Ali Effendi. He raised unique
flowers. A red double hyacinth with five stems blossomed in his garden. Seyyid
Osman Effendi. He had unique flowers. He didn’t name the flowers he raised. Arif
Effendi. He had seeds and seven daffodils. He named these the Pesendide, Nâyân,
Serbülend, Mevzûn, Bî-himmetâ, Mey-gûn, Sehâbî and Fitne. Uşşakizâde Osman
Effendi. He was the owner of a Rûmî tulip seed. He owned fourteen tulips. These
were Feyz-i Hüdâ, Dâd-ı Hüdâ, Müşâbih-i Sultan Cihan, Müşâbih Kızıl Kırlangıç,
Müşâbih dil-avâz, Katmer lale, Ateşin ruhsâr, Elmas-pâre, Mihr-i der hişân, Gülminc-i âfitâb, Adimü’n-Nazir, Osmani Kırlangıç, and Cilve-bahş. Abdülaziz Çelebi.
He had thirty Rûmî tulips: Hoş-renk, Cihan-ârâ, Ra’nâ, Zibâ, Nâyâb, Münevveş,
Gül-gûn-ı aziz, Râmî-pesend, la’l-i fâm, Aziz-mîr, Huceste, Ubeydî pesend, La’l-i
nâb, Kameri göğnüsü, Server-bahş, Ferruh, Ferhunde, Rûh-ı dildâr, Fitne-renk-i
aziz, Ser-amed, Hoş-endâm, Dil-güşâ, Salih-pesend, Mir-gülrenk, Ferih-dâd,
Uşşak-pesend, Haşhâşî, Ser-endâz, Fâyik and Pâkendî. He died in 1697. Çorbacı
Ali Ağa. He raised seven unique daffodils. Sâlih-ârâ, Safâ-bahş, Necm-i alî,
La’leynder, Safâ-yı Alî, Server-i Alî, Merdâne, Kadeh-i samânî and of Rûmî tulips
Leylâkî Sürh-pûş and Tâc-dâr, Zağarcıbâşı, Gül-zibâ, İsmî ve cismî emânet, Berâyı Girid nam-ı diğer lâ-nezir, Son Bi’l-akd beyaz, Kırmızı hörgüçlü, Vâsıf Niyaz-ı
Buhûrî Girid tulips. Abdülkerim Çelebi. He had daffodils seeds, and was from
Eyüpsultan. The Cedî la’leyn, Kırımi la’leyn and Şerifi la’leyn were the names of
these. He died in 1686. Eyyubî Ali Hoca. He had thirteen Rûmî tulips, including the
Güzide Süleymânî and Hânümân Hoca. Others were Hânümân, Nümâyân, Mîr-i
pesend, Mor şehnâz, Mümtaz-ı âlem, Mümtâz-ı şerâbî, Meclis-ârâ, Şîrîn, La’lipâre, Dil-güşâ, Sahâbî and Kebir-al. Abdullah Efendizâde el-Hac Ali Effendi. He
has daffodil seeds and was from Kasımpaşa. These daffodils were the Beyaz
subh-ı sadık, Beyaz nûr-ı Ali, Lâ-nazîr-i Ali, Şehvâr and Hacı-pesend. He died in
1693. Kadri Ağazâde Ali Ağa. He had daffodils called Sebze-pûş, Dil-nevâz, Haza
Süleymânî, Rûh-efzâ, Güzide Süleymânî, Şems-i Münir, Umdetü’l-ezhâr, Beder-i
münir, tâbdâr, şu’ledâr, Şeref-yâb, Rahşande-i Süleymânî, Nuhfet-i Süleymânî,
Ayyukî, Nuru’l-ezhâr, Nurî-pesend, Yusufî, Nâhid, Nûr-ı Alî, Mehtâb, Mihr-i kagüldâr, Tâb-ı efgen, Şâhid-i mühr, Hoş lehçe la’leyn, Şirinkâr, Tohum-ı dil-pürnebâtî
and Tohum-ı Cihantâb. Ömer Efendizâde Mehmed Effendi. He was the imam of
the Eyüpsultan Mosque. He had a Güzide Girid zencebile tulip. Also the Girid tulip
named İmam Beyazı or, named other, the Çemenderûn, which is green in the
middle, and the completely white İmam Beyazı Girid tulip and the İplikli Katmer
Zencebil were his flowers. Abdülhalik Effendi. He was the imam of the Mimar
Sinan Mosque. The İmamu’l-ezhâr daffodil is one of his flowers. Sorguççu Abdi
Çelebi. The flower called Sorguç-ı Hindî is one of his ones. Musazâde Abdülkadir
Effendi. He lived near the Altıay Çeşmesi Fountain. He owned the Musazâde sarısı
daffodil and tulip seeds. These included three Rûmî tulips, the Sincabi Kırlangıç
and and the Gül-peyker. Fenni Effendi. He had the Nadir Girid tulip. He also had
the Fenni Kırmızısı, Eyvanlı-i Fenni, Dehâvî and Feyz-nigîn, and two Kudüs tulips
which he took from the Fleming treasurer. This was called the Great Flemish, or
dem-ahvîn. Fazlullah Effendi. He was the imam of the Valide Sultan Mosque and
the hatib (preacher) of the Sultanahmet Mosque. He had a Girid tulip called
Havzili. Ms. Fatıma Hatun. She had a Girid tulip called Ebr-nümâ. Seyyid Ahmed
Effendi. He was the former Qadi (Chief Justice) of Istanbul. He was also known as
Fenarizâde. His flowers include two Kibris tulips called Zarifet sarı and Bektaşi
sarı and a red and white İmame-i Kâdı. He died in 1697. Fazlı Paşazâde Ahmed
Bey. He had a Girid tulip called the Yakut-nişin. Dağıstanî Mehmed Effendi, Kuleli Emir(Governor of the Kuleli county) The Kuleli daffodil belonged to him and he
died in 1672. Kalenderhâneli Hacı Mustafa Effendi. He had unique daffodil and
carnation seeds. He gave them the names Akçeli, Kalenderî Süleymânî and Keh-
153
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
Kasîmzâde Kethüdâsı İbrahim Ağa. Edhemi İbrî, Zümrüdkârî adında iki adet Girid
lalesi vardır. Arnavudluk’a bir kadı ile giderken 1690’da vafet etmiştir. Arslanzâde
Kavukçu Mehmed Çelebi. Sultan Bayezid-i Veli müezzini. Kavukçu Kırmızısı, Ritme
ibrisi, Beyaz Kavukçu, Nîm katmer adında dört adet Girid lalesi vardır. 1691’de vefat etmiştir. Edirnevî Mehmed Ağa. Medine-i Münevvere kapı ağası ve sabık
Babu’s-saade Ağasıdır. Gül-bî-hâr, Tâc-ı mücevher, Al Hitâbî, Ağa Beyazı adında üç
Girid lalesi vardır. Kasımpaşalı Kalaycı Himmet Beşe. Hoş-nümâ adında bir zerrîni
ile Dilburnu, Şirin alaca adında iki karanfili vardır. 7 Mayıs 1694’te vefat etmiştir.
Kaba Mahmud Giridi. Girid Adası’ndaki Zülfikar Paşa Vakfı mütevellisidir.
Süleymânî kırmızı, Gül kırmızısı, Mahmudî kırmızı, Kebir la’l-pâre, Kebir mor
müşâbihi, Münevveş, Yeşil Hatayî, Aynü’l-bahr, Kebir İbrî adında dokuz adet Girid
lalesi hâlâ şehrimizde kimseye nispet olunmayıp Kaba Mahmud Giridî’ye nispet
olunmaktadır. 1687’de Girid’de Zülfikar Paşa ile birlikte katl olunmuştur. Üsküdarlı Kaymak Mehmed Efendi. Tohumdan nice sünbüller yetiştirmiştir. Kalaycı
Hüseyin Beşe. Eyüplüdür. Ser-efraz Eyyubî isminde bir lalesi vardır. Kadı İbrahim
Efendi. Kadı la’leyn, Serbülend Kadî zerrîni ile Dil-nişîn adında Rûmî lalesi vardır.
Kavukçu İbrahim Efendi. Gül-rûy, Güvez, Sîm-derûn, Sû-sîni, Bâlâ-nişin cedid, Gülreng mezburu, Al, Müşâbih-i Yeni Dünya, Ser-efraz adını verdiği Rûmî laleleri var-
ribâ. He died in 1654. Kalafatçı Mehmed Paşa. He was from Kasımpaşa. He had
two daffodils called Kalafat-ı kebir and Kalafat-ı sagir. Eyyubî Kapıcızâde Mehmed Effendi. He had a red carnation known as the Kapıcı Kehribâsı and Kapıcı alı.
He died in 1683. Solakbaşızâde Kadri Ağa. He was from Kocamustafapaşa. He
had daffodils called the Şeh-ezhâr, Pesendide, Kadri Ağa Süleymanisi, Cihan-tâb,
Nâyâb, Bodur la’leyn, Mevlûdî la’leyn, La’leyn kudret, Tâbende, Nebâtî Süleymânî, Sâf Süleymânî, Kerdi Süleymânî, Dil-pesend, Mor Süleymânî, Gülşen-arâ,
Şeş-per Süleymânî, Cihan Aşub, Cihan efrâz, Dil-güşâ, Bihân kadeh. Süheyli Kadirî.
He also had Girid tulips called the Beyaz Kırlangıç, Münevver , Ağa beyazı, Gülpenbe, Cihan-arâ and Bodur (Kadri Ağa turfandası). He died on 30 August, 1691.
Karanfili Mustafa Çelebi He had daffodil, tulip and carnation seeds that included
Turfanda, Süleymânî, Süheyl karanfili, Burnâz Salih tulips, Zülfikârî, Meclis-arâ,
Gül-endam, Kitâbeli flowers, and 11 carnation strains named Şeb-çirâğ, Gümüş
fincan, Tuğla alaca (Sorguçlu, Şadırvânî), Lebede, Nasuhî müşâbihi, Göz şirin
alaca, Son alaca, Allı alaca, gül-gûnî and gül-rûy (Pese-dâr). He died on 19 March,
1693. Karanfilci Gazzar İsmail Çelebi. He was one of the dervishes of Sufi Saint
Hacı Bayram-ı Veli. He had three carnations, Güvez, Mor and Hoş-nümâ. Ahmed
Agha. He was the clerk of Kethüda Kabasakal İbrahim Pasha. He did not name
dır. Kafeszâde İbrahim Çelebi. Lale-i Bektaşi tohumu sahibidir. Hoş-nümâ, Gülzibâ isimlerini vermiştir. 1697’de vefat etmiştir. Beşiktaşi Karga Mehmed Çelebi.
Pür-zâğ adında Rûmî lalesi vardır. Galata Gümrüğü Emini Hasan Ağa. Ruh-efzâ,
Ravza-i arâ beyaz, Katmer binlik adında zerrîni vardır.. 1655’de katl edilmiştir.
Galata’da Kule Kapısı karşısında gömülmüştür. Keresteci Ali Çelebi. Şahâne
Süleymânî, Şehlevend gayet sarı la’leyn, Dürr-i Meknun beyaz zerrîn ile Gül-renk
Kırlangıç, Pesendîde, Nâz-perver, Yeni Dünya, Ribâ (Kirli ribâ), Nev-zuhur, Sincâbî,
Annâbî Kırlangıç, Turuncu, Çorbacı müşâbihi, Kibritî Kırlangıç, Cihangir, Helâliyye,
Flandra, Şivekâr, Ankudî, Açık erguvânî, Süstyânî (Sommakî), nam-ı diğer İnce şirin, Küçük gül-reng adında Rûmî laleleri ve Al Küpeli, Gümüş servi, Beyaz katmer,
Ulvî, Benam-ı vakt Peyker, Güzide renkli ve beyaz sünbüllleri vardır. 1678’de vefat
etmiştir. Kasımpaşalı Kör Muharrem. Şivekâr ve Kızıl Yumurta ismiyle anılan iki lalesi vardır. 1679 senesinde vefat etmiştir. Kürdzâde Mir Ahmed Çelebi. Külah şerif, Mir Ahmed, Kürdî Süleymânî, Ser-efrâz, Ahmed–abâd, Hurşîd, Şivekâr
Süleymânî, Nur-bahş zerrînleri ile Kürd Gürânî, Nev-arûs adında Rûmî lalesi var.
Gümrük Emin-i sabıkı Hüseyin Paşa. Hüseynî la’leyn ile Melukî adında bir lale-i
Rûmî’si vardır. 1683’te Basra’da vefat etmiştir. Nakkaş Paşazâde Derviş Mustafa
Bey. Yedi adet Lale-i Rûmîsi vardır. Beyaz Kırlangıç, Mümtaz Kırlangıç, Eyvaniye,
the flowers he raised. Koca Yusuf Effendi. He had a daffodil called Yusuf Effendi.
He died in 1693. The author wrote the following line to commemorate his death
“Gitti bir pir-i mübârek fevtine tarih için dediler Yusuf Efendi ruhuna el-Fatiha”.
He is buried in the Harem Gate Cemetery of the Abu Ayyub al-Ansarî Mosque.
Kaliçevî el-Hac Ahmed Effendi. He had daffodils and hyacinths. He had distinguished hyacinths raised from seeds known as Dil-nişîn, Dil-nevâz and Hayatbahş. Upon return from the Hajj he brought seeds from the Dürzi mountains and
raised them. He died in 1684. Korucuzâde Mustafa Çelebi. He had flowers called
Som sîm and Katmer sîm. He died in 1689. Kasîmzâde Kethüdâsı İbrahim Agha.
He had two Girid tulips called Edhemi İbrî and Zümrüdkârî. He died while going
to Albania with a Qadi (judge) in 1690. Arslanzâde Kavukçu Mehmed Çelebi. He
was the muezzin at the Sultan Bayezid-i Veli Mosque. He had four Girid tulips
called Kavukçu Kırmızısı, Ritme ibrisi, Beyaz Kavukçu and Nîm katmer. He died in
1691. Edirnevî Mehmed Agha. He was the Medine-i Münevvere Gate janitor and
the former Babu’s-saade (Inner Palace Gate) janitor. He had three Girid tulips,
Gül-bî-hâr, Tâc-ı mücevher, Al Hitâbî and Ağa Beyazı. Kasımpaşalı Kalaycı Himmet Beşe. He had a daffodil called Hoş-nümâ and two carnations called Dilburnu
154
Şeyda-lillah, Aşk olsun, Zevk olsun, Safâ-nazar ismini vermiştir Gülcübaşızâde
Mehmed Efendi. Dil-nevâz, Şeb-çirâğ, Gülreng-i Mahmûdî, Şehnaz, Gonca-nümâ,
Necmü’s-saâde, La’l-i ruhsâr, Gülbeyaz, Gülfem, Sincâbî, Yakûtî, Şerâbî, Mey-fâm,
behişt-arâ ismini verdiği Rûmî lalesi vardır. Kenan Hocazâde Mehmed Kaptan.
Nadir tohum sahibidir. Envâr-ı Muhammedî, Dürr-i Yektâ, Dürr-i nâ-sefte, Dürr-i
nâdire, Dürr-i yetim, Pesendîde beyaz, Bahariye sarı, Ser-efrâz Muhammedî,
Nuru’l-kulub, Müşâbih Behişt-arâ sarı, Sarı la’leyn, Kenan Muhammedî beyaz,
Şems-i sıhhi nebâtî, Çorbacı müşâbihî, Dil-rübâ, Ruh-efzâ, Câm-ı cem, Mev’ûd
la’leyn, Bih-efrûz, Dil-güşâ, Ruh-bahş, Ademü’n-nazir sarı ve büyük, Hüsn-i efzûn,
Şah-cihân gayet büyük renksiz sarı, Sîm-sâ, Şâh-ezhâr sarı, Sîm-peyker beyaz
zerrîni ile lale-i Rûmî’de Gül-reng’i vardır. el-Hac Keresteci Mehmed Ağa. Âsafpesend adında zerrîni vardır. Küllâb Müezzinzâde Lale-i Rûmî’de Dil-pezîr ismini
verdiği lale ile şöhret bulmuştur. Köse Abdullah Çelebi bi-Kırımî. Çiçeği çok seven
ve yetiştiren bir kişidir. Molla Mehmed Çelebi. Yahya Mollası olarak şöhret bulmuştur. Şeftali sarısı, Binlik sarı, Eski Süleymânî, Destî sarısı, Mümtaz Süleymânî,
Nâzik sarı, Sed Sarısı, Kebir sarı Bıçak, Sagir Sarı Bıçak, Büyük kehribâ, Bâlâ kehribâ,
Asl-ı nur-bahş zerrîni ile Frenkten gelen Molla Çelebi lalesi vardır. Tevfikîzâde
Musa Çelebi. Dede Çelebi adıyla meşhurdur. Zerrîn ve lale-i Rûmî tohumu sahibidir. Musazâde, Musazâde Hekimbaşısı, Şivekâr, Merdüm Beğ beyazı, Yumuk bin,
Sîm Dede Beğ, Küşâde, Kehribâ nam-ı diğer Beğ kehribâsı, Cedit Kehrübâ isimleri
buna aittir. Muharrem Usta. Kebir Muharrem Usta, Sagir Muharrem Usta zerrîni
ile Usta İbliği adında lale-i Rûmîsi, Alaca adındaki karanfili, Emrûd ve erik bunundur. 1651’de vefat etmiştir. Koca Mahsud. Kendi ismiyle anılan gayet baskın
zerrîni vardır. Mir Ali. Mir Ali şeker renk la’leyn bunun olup yüksek kadehli bir çiçektir. Boşnak Mustafa Halife. Avratpazarlıdır. Hüdâ-bahş beyaz, Şirin Süleymânî
şirîni, Süheyl-i Mustafa Halife, Kehribâ-yı Bâlâ-nişîn, Cedid şerâbî nam Rûmî lalesi
vardır. Girid’in fethi sırasında 1599 tarihinde vefat etmiştir. Gümrük Emini Mahmud Ağa. Mahmud Ağa Tohumlusu adıyla bir Girid lalesi ile meşhurdur. Gayet iri
beyaz ve ortası siyah dökme tohum yeri vardır. Mevlûdî Ali Çelebi Üsküdârî. Sultanın çiçekçibaşısıdır. Behişt-arâ Mevludi, Behişt arâ-yı Muhammedî adıyla anılan
çiçekleri vardır. Mirahor İmamı es-Seyyid Hasan Efendi. Hattat, Yazma Kur’an-ı
Kerim’i vardır. 9 adet lale-i Rûmî tohumuna sahiptir. Bâd-ı zehrâ, Zâtî gül-reng,
Deve tüyü, Sorguçlu, Beyaz Müdevver, Sincâbî, Kibritî isimleri verilmiştir. 1686’da
vefat etmiştir. Tersane-i Amire katibi Kasımpaşalı Hoca Mustafa Efendi. Zerrîn,
lale ve karanfil sahibidir. Hoca la’leyn sarı, Hoca Süleymânîsi sarı, Tacü’l-ezhâr
la’leyn gayet güzide ve keskin sarı çiçektir, Nâyâb sarı, Ser-amed-nişîn sarı,
Behcet-fezâ, Huceste asâr zerrîni ile lale-i Rûmî’de Büyük sincâbî, Küçük sincâbî
nam-ı diğer Küçük elmâsî, Dil-nişin, sîm tob, Serâser, se-renk ismini verdiği laleleri vardır. Çorbacı Mehmed Ağa. Solakzâde Anbarı çû-yedi sünbülü ile Mâî, Melûkî,
mümtaz, Ruhu’l-kulub, Nuru’l-ayn, İbr-i müncili adlarında Girid lalesi vardır. Bahçivan Mehmed Ağa. Ağustos Buhuru bunundur. Baba Mustafa Ağa. Fakir Şâhân,
Fedâî, Gülşen-efrûz, Ser-efkende, Sesne-güşâ, Sadr-ı nişin, Fakir nâdide, Zerrîntâc sarı, Gül-hurşid kırmızı Girid laleleri vardır. Eyyubî Derviş Mustafa Dede. Molla lakabıyla meşhur olmuştur. Anber-sâ sünbülü vardır. Karanfili Mehmed Çelebi.
Kasımpaşa’da Hacı Hüsrev Camii Müezzinidir. Çiçek yetiştirmeye aşık bir zat olup
Salih adında bir güzide la’leyni vardır. Nakkaş Seyyid İbrahim Ağa. Nadir Girid ve
Buhur tohumuna sahiptir. Nişancı Mehmed Bey. Mir-gülzâr, Mir behişt, Mir müsellem, Hoş-pesend adında Rûmî laleleri vardır. Serdefterdar Natur Derviş Ali Çelebi. Üsküdarlıdır. Lale-i Rûmîde kebir Natur elması ve karanfilde meşhur Nâturâlî vardır. Nasuh Hoca. Üsküdarlıdır. Nasuh Beyazı denilen karanfili yetiştirmişlerdir. Nuri Efendi. Gonca-i leb zerrîni yetiştirmiştir. Adimü’n-Nazir kırmızı, Bur-ı
bahş Hüseyni adlı iki Girid lalesi bunlarındır. Mustafa ve Salih Çelebi. Nur-i sitte
adlı çiçek sahibidir. El-Hac Veli Efendi. Ebu Eyyüb el-Ensari Sancaktarıdır. Rûmî tohumu sahibidir. Çiçekçilerin reislerindendir. Sakız ibrisi, Londrine ibrisi, Beyaz
yaprağı Kuhûlî adında gülleri ile Nûr-ı Muhammedî, Sarı la’leyn, Mir-i ezhâr
nebâtî, Büyük Süleymânî sarı, Cedi sarı, Cihan-tâb sarı, Mesned-arâ sarı, Nevzuhur Süleymânî sarı, Şâhâne Süleymânî, Cihan-arâ Süleymânî sarı, Semen arâ
beyazı, Cihandâr sarı, hemvâr-ı Süleymânî, Bedahşî, İnce la’leyn, Enverî sarı
la’leyn, Sultânî la’leyn, La’leyn Süleymânî, Memduh Süleymânî, Münevver la’leyn,
Turende zerrînleri ve Nur-ı cinan, Nuru’l-kulûb, Hayatu’l-kulûb, Bur-ı cihân,
Nuru’l-uyûn, nur-ı âlem, Nûr-ı bahâr, Nur-behişt, Nur-ı gülzâr, Nur-ı Gülşen, Nurbahş, Gülşen zîb, Münevveş, Helâliye, Sürh-pûş, Siyâhî, Ziyâ-pûş, Mihr-i mâh,
Müstesnâ, melûkî, Ruh-bahş, gil-pûş, Beyaz Kırlangıç, meclis-arâ, hatâî, Sultânî,
and Şirin alaca. He died on 7 May, 1694. Kaba Mahmud Giridi. He was the trustee
for the Zülfikar Paşa Foundation on Crete. He had nine Girid tulips called Süleymânî kırmızı, Gül kırmızısı, Mahmudî kırmızı, Kebir la’l-pâre, Kebir mor
müşâbihi, Münevveş, Yeşil Hatayî, Aynü’l-bahr and Kebir İbrî. These flowers are
ascribed to nobody in Istanbul, but to Kaba Mahmud Giridî. He was murdered
along with Zülfikar Pasha in Crete in 1687. Üsküdarlı Kaymak Mehmed Effendi.
He raised a large number of tulips from seeds. Kalaycı Hüseyin Beşe. He was from
Eyüp. He had a tulip called Ser-efraz Eyyubî. Qadı (Judge) İbrahim Effendi. He had
daffodils called Kadı la’leyn and Serbülend Kadî and a Rûmî called by Dil-nişîn.
Kavukçu İbrahim Effendi. He had Rûmî tulips called Gül-rûy, Güvez, Sîm-derûn,
Sû-sîni, Bâlâ-nişin cedid, Gül-reng mezburu, Al, Müşâbih-i Yeni Dünya and Serefraz. Kafeszâde İbrahim Çelebi. He had seeds of the Lale-i Bektaşi. He named the
flowers Hoş-nümâ and Gül-zibâ. He died in 1697. Beşiktaşi Karga Mehmed Çelebi. He had a Rûmî tulip called Pür-zâğ. Galata Gümrüğü Emini (Galata Customs
Head Officer) Hasan Ağa. He had tulips called Ruh-efzâ, Ravza-i arâ beyaz and
Katmer binlik. He was murdered in 1655. He was buried at opposite side of the
street at the Kule Gate in Galata. Keresteci Ali Çelebi. He had a tulip called Şahâne
Süleymânî and a yellow one called Şehlevend, as well as a white daffodil called
Dürr-i Meknun and Rûmî tulips called Gül-renk Kırlangıç, Pesendîde, Nâz-perver,
Yeni Dünya, Ribâ (Kirli ribâ), Nev-zuhur, Sincâbî, Annâbî Kırlangıç, Turuncu,
Çorbacı müşâbihi, Kibritî Kırlangıç, Cihangir, Helâliyye, Flandra, Şivekâr, Ankudî,
Açık erguvânî, Süstyânî (Sommakî), also known as İnce şirin and Küçük gül-reng ,
as well as unique colored and white hyacinths called Al Küpeli, Gümüş servi,
Beyaz katmer, Ulvî, Benam-ı vakt Peyker. He died in 1678. Kasımpaşalı Kör Muharrem. He had two tulips called Şivekâr and Kızıl Yumurta. He died in 1679.
Kürdzâde Mir Ahmed Çelebi. He had Rûmî tulips called Külah şerif, Mir Ahmed,
Kürdî Süleymânî, Ser-efrâz, Ahmed–abâd, Hurşîd, Şivekâr Süleymânî, Nur-bahş
zerrînleri and Kürd Gürânî, Nev-arûs. Former Customs Officer Hüseyin Pasha. He
had a tulip called Hüseynî and a Rûmî called Melukî. He died in 1683 in Basra.
Nakkaş Paşazâde Derviş Mustafa Bey. He had seven Rûmî tulips. He named them
Beyaz Kırlangıç, Mümtaz Kırlangıç, Eyvaniye, Şeyda-lillah, Aşk olsun, Zevk olsun
and Safâ-nazar. Gülcübaşızâde Mehmed Effendi. He had Rûmî tulips called Dilnevâz, Şeb-çirâğ, Gülreng-i Mahmûdî, Şehnaz, Gonca-nümâ, Necmü’s-saâde,
La’l-i ruhsâr, Gülbeyaz, Gülfem, Sincâbî, Yakûtî, Şerâbî, Mey-fâm and behişt-arâ.
Kenan Hocazâde Mehmed Kaptan. He owned rare seeds. He had flower seeds
called Envâr-ı Muhammedî, Dürr-i Yektâ, Dürr-i nâ-sefte, Dürr-i nâdire, Dürr-i yetim, Pesendîde beyaz, Bahariye sarı, Ser-efrâz Muhammedî, Nuru’l-kulub,
Müşâbih Behişt-arâ sarı, Sarı la’leyn, a white Kenan Muhammedî, Şems-i sıhhi
nebâtî, Çorbacı müşâbihî, Dil-rübâ, Ruh-efzâ, Câm-ı cem, Mev’ûd la’leyn, Bihefrûz, Dil-güşâ, Ruh-bahş, a yellow large Ademü’n-nazir, Hüsn-i efzûn, a large
colorless yellow Şah-cihân gayet, Sîm-sâ, a yellow Şâh-ezhâr, a white Sîm-peyker
daffodils and Gül-reng Rûmî tulip. el-Hac Keresteci Mehmed Agha. He has a daffodil called Âsaf-pesend. Küllâb Müezzinzâde He has become famous for his Rûmî
tulip called Dil-pezîr. Köse Abdullah Çelebi bi-Kırımî. He is a person who loves
flowers and grows many. Molla Mehmed Çelebi. He was better known as Yahya
Mollası. He had the daffodils Şeftali sarısı, Binlik sarı, Eski Süleymânî, Destî sarısı,
Mümtaz Süleymânî, Nâzik sarı, Sed Sarısı, Kebir sarı Bıçak, Sagir Sarı Bıçak, Büyük
kehribâ, Bâlâ kehribâ and Asl-ı nur-bahş and the Molla Çelebi tulip from Europe.
Tevfikîzâde Musa Çelebi. He was better known as Dede Çelebi. He had daffodils
and Rûmî tulip seeds. The Musazâde, Musazâde Hekimbaşısı, Şivekâr, Merdüm
Beğ beyazı, Yumuk bin, Sîm Dede Beğ, Küşâde, Kehribâ nam-ı diğer Beğ kehribâsı
and Cedit Kehrübâ belonged to him. Muharrem Usta. He had the Kebir Muharrem Usta and Sagir Muharrem Usta daffodils and the Rûmî tulip known as Usta
İbliği, and the carnation known as Alaca, Emrûd and erik. He died in 1651. Koca
Mahsud. He had a very impressive daffodil. Mir Ali. The Mir Ali şeker renk tulip is
his, and it is a daffodil with a very high cup. Boşnak Mustafa Halife. He was from
Avratpazar. He had Rûmî tulips called Hüdâ-bahş beyaz, Şirin Süleymânî şirîni,
Süheyl-i Mustafa Halife, Kehribâ-yı Bâlâ-nişîn and Cedid şerâbî. He died during
the conquest of Crete in 1599. Customs Chief Mahmud Agha. He was famous for
the Girid tulip called Mahmud Ağa Tohumlusu. It was very large and white and
the seed-head is black. Mevlûdî Ali Çelebi Üsküdârî. The head gardener of the
sultan. He had the flowers Behişt-arâ Mevludi and Behişt arâ-yı Muhammedî
named after him. Mirahor İmamı (The Imrahor Imam) es-Seyyid Hasan Effendi.
He was a calligrapher and had a manuscript of the Qur’an. He had the seeds of 9
155
NETAYİCÜ’L-EZHAR YAHUT LALE-NAME / NETÂYİCÜ’L EZHÂR OR THE BOOK OF TULIP
Sultânî Kabak, Tûrende, Fişne kabağı, İblik, Yakûtî, Şerâbî, Bıyıklı, Al kabak, Sultanî
deve boynu Rûmî laleleri; Hattat Veli Efendi ipliği, Şûride, Kağıthane isimli sünbülleri; Gülpenbe renkli Girid lalesi; Çarh-ı felek, Alâm-ı semâ ulvi katmer, Tâc-ı
Sultânî beyaz katmer, Çelenk-i Sultânî beyaz ve Veli Halife isimlerini verdiği çiçekleri vardır. Himmet Efendizâde Şeyh el-Hac Abdullah Efendi. Rahşande müşâbihi,
gül-renk adında iki adet Rûmî lalesi ile Zümrüd-nişîn Alaca, Himmetzâde alacası,
Kubbeli adında üç adet kırmız Girid lalesi bunundur. Yorgani el-Hac Alizâde Mehmed Çelebi. Revnâk-ı firûz, Ayn-alî, Sarı katmer, Şişhane kadeh-i sîm zerrîni ile
Maluki-i Ma’ruf, Şirin adlı iki adet Rûmî lalesi vardır. Müezzin Ali Çelebi. Zî-bende
Ali Ağa-pesend Moru, Dil-firîb, Safa-bahş, Uluvviyât, Müferrih-likâ, nâz-perver
adında Rûmî laleleri vardır. 1684 tarihinde vefat etmiştir. Yıldızzâde Mehmed
Efendi. Beş adet zerrîni ile meşhurdurlar. Yıldızzâde Süleymânîsî, Mir’at-i safâ
âlemsûz, Hoşnümâ, Hûnrîz Rûmi ile Eyvanlı-yı yıldızzâde . Girid lalesi vardır. 1698
senesi Berat Gecesi’nde vefat etmiştir. Pamukçuzâde el-Hac Alizâde Mehmed Çelebi. Güzide çiçekler yetiştirmekte hüner sahibidir. Pamukçu, Perçemli, Nûr-ı çemen, Tâc-hürmüz, Fevvâre sîm, Pençe-i sîm, Şem’-i kâfûr, Otâğa, Tâc-ı Hüdhüd,
Müjgan-zâl, Neşter-i sîm, Nâl-kalem isimlerinde laleleri vardır. 1695’te vefat et-
miştir. Yeşilli Mehmed Çelebi. Eyübsultanlıdır. Lale ve sünbül tohumu sahibidir.
Bunların haricinde isim ve cisimleri mevcut olan ağaçlar, çiçekler ve çiçek soğanlarının kimlerden zuhur ettiği bulunamamış ve sadece çiçeklerin isimleri zikredilmiştir. Makale çok uzayacağından bu çiçeklerin isimlerini ayrıca belirtmedik. Netice olarak İstanbul kütüphanelerinde Şükûfe-nâme, Tuhfetü’l-İhvân,
Tuhfetü’l-Ahbâb, Takvim-i Ezhar, Risale-i Esâmi-i lale adında bir çok risale ve kitap vardır. Tüm bu eserlerin neşredilip yayınlanması ile Osmanlı çiçek ve lale kültürü terminolojisinin ne denli zengin olduğunu görmek mümkün olacaktır.
156
Rûmî tulip. He named them Bâd-ı zehrâ, Zâtî gül-reng, Deve tüyü, Sorguçlu, Beyaz Müdevver, Sincâbî and Kibritî. He died in 1686. The Scribe of the Shipyard
Command Kasımpaşalı Hoca Mustafa Effendi. He owned daffodils, tulips and carnations. He had tulips called Hoca la’leyn sarı, Hoca Süleymânîsi sarı, Tacü’lezhâr la’leyn, which was a very distinguished and bright yellow flower, the Nâyâb
sarı, Ser-amed-nişîn sarı, Behcet-fezâ and the Huceste asâr daffodil and Rûmî
tulips Büyük sincâbî, Küçük sincâbî, also known as Küçük elmâsî and the Dil-nişin,
sîm tob, Serâser, se-renk tulips. Çorbacı Mehmed Agha. He had the hyacinth Solakzâde Anbarı çû-yedi and Girid tulips Mâî, Melûkî, mümtaz, Ruhu’l-kulub,
Nuru’l-ayn, İbr-i müncili. Bahçivan Mehmed Agha. The Ağustos Buhuru is one of
his tulips. Baba Mustafa Agha. He had the Crete tulips Fakir Şâhân, Fedâî, Gülşenefrûz, Ser-efkende, Sesne-güşâ, Sadr-ı nişin, Fakir nâdide, Zerrîn-tâc sarı, Gülhurşid kırmızı. Eyyubî Dervish Mustafa Dede. He was known by the name Molla.
He had the Anber-sâ hyacinth. Karanfili Mehmed Çelebi. He was the muezzin for
the Hacı Hüsrev Mosque in Kasımpaşa. He was a person who loved raising flowers and had a distinguished flower called Salih. Nakkaş Seyyid İbrahim Agha. He
had rare Girid and Buhur seeds. Nişancı Mehmed Bey. He had the Mir-gülzâr, Mir
behişt, Mir müsellem, and Hoş-pesend Rûmî flowers. Serdefterdar Natur Derviş
Ali Çelebi. He was from Üsküdar. He had the kebir Natur elması from the Rûmî
tulip genus and the famous Nâ-turâlî carnation. Nasuh Hoca. He was from Üsküdar. He raised the carnation known as Nasuh Beyazı. Nuri Effendi. He raised the
Gonca-i leb daffodil, as well as the two Adimü’n-Nazir kırmızı and Bur-ı bahş
Hüseyni Girid tulips. Mustafa and Salih Çelebi Bros. They owned a flower named
Nur-i sitte. El-Hac Veli Effendi. He was the Ebu Eyyüb el-Ensari standard bearer
and the chief florist. He owned Rûmî tulip seeds. He had roses called the Sakız
ibrisi, Londrine ibrisi, Beyaz yaprağı Kuhûlî, daffodils called Nûr-ı Muhammedî,
Sarı la’leyn, Mir-i ezhâr nebâtî, Büyük Süleymânî sarı, Cedi sarı, Cihan-tâb sarı,
Mesned-arâ sarı, Nev-zuhur Süleymânî sarı, Şâhâne Süleymânî, Cihan-arâ Süleymânî sarı, Semen arâ beyazı, Cihandâr sarı, hemvâr-ı Süleymânî, Bedahşî, İnce
la’leyn, Enverî sarı la’leyn, Sultânî la’leyn, La’leyn Süleymânî, Memduh Süleymânî,
Münevver la’leyn, Turende, as well as the Nur-ı cinan, Nuru’l-kulûb, Hayatu’l-kulûb, Bur-ı cihân, Nuru’l-uyûn, nur-ı âlem, Nûr-ı bahâr, Nur-behişt, Nur-ı gülzâr,
Nur-ı Gülşen, Nur-bahş, Gülşen zîb, Münevveş, Helâliye, Sürh-pûş, Siyâhî, Ziyâpûş, Mihr-i mâh, Müstesnâ, melûkî, Ruh-bahş, gil-pûş, Beyaz Kırlangıç, meclis-arâ,
hatâî, Sultânî, Sultânî Kabak, Tûrende, Fişne kabağı, İblik, Yakûtî, Şerâbî, Bıyıklı, Al
kabak and Sultanî deve boynu Rûmî tulips; the Hattat Veli Efendi ipliği, Şûride and
Kağıthane hyacinths; the Gülpenbe renkli Girid tulips; and other flowers he called
the Çarh-ı felek and Alâm-ı semâ ulvi katmer, Tâc-ı Sultânî beyaz katmer, Çelenki Sultânî beyaz and Veli Halife. Himmet Efendizâde Sheikh el-Hac Abdullah Effendi. The two Rûmî tulips Rahşande müşâbihi and gül-renk and the Zümrüdnişîn Alaca, Himmetzâde alacası and Kubbeli red Girid tulips were his. Yorgani
el-Hac Alizâde Mehmed Çelebi. He had daffodils called Revnâk-ı firûz, Ayn-alî,
Sarı katmer and Şişhane kadeh-i sîm and two Rûmî tulips called Maluki-i Ma’ruf
and Şirin. Muezzin Ali Çelebi. He had Rûmî tulips called Zî-bende Ali Ağa-pesend
Moru, Dil-firîb, Safa-bahş, Uluvviyât, Müferrih-likâ and nâz-perver. He died in
1684. Yıldızzâde Mehmed Effendi. He was famous for five daffodils. These were
the Yıldızzâde Süleymânîsî, Mir’at-i safâ âlemsûz, Hoşnümâ, Hûnrîz Rûmi and
Eyvanlı-yı yıldızzâde. He had a Crete tulip. He died in 1698 on the Night of Berat.
Pamukçuzâde el-Hac Alizâde Mehmed Çelebi. He had the skill to raise distinguished flowers. The tulips called Pamukçu, Perçemli, Nûr-ı çemen, Tâc-hürmüz,
Fevvâre sîm, Pençe-i sîm, Şem’-i kâfûr, Otâğa, Tâc-ı Hüdhüd, Müjgan-zâl, Neşter-i
sîm and Nâl-kalem belonged to him. He died in 1695. Yeşilli Mehmed Çelebi. He
was from Eyübsultan. He had tulip and hyacinth seeds. Other than these, there is
no information about who raised the trees, flowers and bulbs that are mentioned
here; only names of flowers are given. We won’t give these names, since the
paper will be too long. Finally, in the Istanbul libraries, there are many treatises
and books called Şükûfe-nâme, Tuhfetü’l-İhvân, Tuhfetü’l-Ahbâb, Takvim-i Ezhar
and Risale-i Esâmi-i lale about flowers. With the publication of all these works
will not only all the terminology of the Ottoman flower and tulip culture be
brought to light, but we will also be able to see how rich this culture was. LOCATION İSTANBUL MEKÂN
ASLIHAN PASAJI
THE ASLIHAN ARCADE
Beyoğlu Galatasaray mevkiinde bulunan Aslıhan pasajı iki katlıdır. Alt katı İngiliz Konsolosluğu’na, üst katı ise “Balık Pazarı” olarak bilinen Sahne Sokak’a açılan
pasaj geçmişte “Krepen Pasajı” adıyla anılırdı. Bu isim, pasajda yer alan ünlü bir
meyhaneden gelmektedir.
The Aslıhan Arcade in Galatasaray, Beyoğlu, is two storeys. The lower storey exits to the British Embassy, whereas the upper one exits to the Sahne Street, also
known as the “Fish Market”. Formerly the arcade was called the “Krepen”. This
name comes from a famous pub in the arcade.
Zaman içinde Beyazıt Sahaflar Çarşısı’nı üniversite ders kitabı satan esnaf işgal
ederken, sahaflık mesleğini sürdürenler Beyoğlu Aslıhan Pasajına toplandılar ve
mekân günümüzde kitap meraklılarının en önemli uğrak yerlerinden biri oldu.
As with time, the old book sellers market in Beyazit was invaded by schoolbook
stores, dedicated old book sellers made their way to the Aslıhan Arcade, rendering the site one of the popular places of visit for book fans. Here you can not only
find rare old books or old records; you can also hear their stories from the seller.
Aslıhan Pasajının büyüleyici ortamında kitabın yanı sıra nadir plakları ya da fotoğrafları bulmak; hatta satıcısından onların öyküsünü dinlemek de mümkün.
157
İSTANBUL’UN 100 ROMANI
KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI
Yazan: Ali Şükrü Çoruk
Cumhuriyet Devri Türk Romanında Beyoğlu adlı kitabı yazan
ve İstanbul konulu pek çok değerli eseri yayına hazırlayan Ali
Şükrü Çoruk, bu kez karşımıza İstanbul’un 100 Romanı adlı
eserle çıkıyor.
Türk romanında İstanbul’u konu alan genel bir giriş yazısının
ardından tek tek romanları ele alan Ali Şükrü Çoruk, kitabına aynı zamanda ilk Türk romanı sayılan Şemsettin Sami’nin
Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ı ile başlıyor. Selim İleri, İhsan Oktay
Anar, Ayşe Kulin ve Buket Uzuner gibi çağdaş romancıların da
yer aldığı kita;, ayrıca yazarın değerlendirmelerini ve romanlardan alıntıları içeriyor.
İSTANBUL’UN 100 ŞİİRİ
KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI
Yazan: Enver Ercan
Şairliğinin yanı sıra Varlık ve Yasakmeyve dergilerinin editörlüğü görevlerini de yürüten Enver Ercan, İstanbul’u konu
eden şiirlerden oluşan bir seçkiyi okurların ilgisine sunuyor.
Milattan Önce 300’lü yıllarda yaşayan şair Moiro ile başlayan
bu seçki hem Bizans hem de Türk şairlerin şiirlerinden meydana geliyor. İstanbul için şiir kaleme alan şairlerin bir kısmının Bizans ve Osmanlı imparatorları olması kitabın dikkat çekici bir yönünü oluşturuyor. Şairlerin yaşam öykülerinin yanı
sıra şiirlerden örnekleri de içeren kitap İstanbul’u ve şiiri sevenler için kaynak nitelikte.
İSTANBUL’UN 100 SEYYAHI
KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI
Yazanlar: Nida Nebahat Nalçacı, Nazmiye Çetinkaya
İstanbul çok eski devirlerden beri sayısız ziyaretçiye ev sahipliği yapmıştır. Bu şehirden etkilenen gezginler, onunla ilgili kitaplar kaleme almışlardır. Nida Nebahat Nalçacı ve Nazmiye
Çetinkaya’nın ortak çalışması olan İstanbul’un 100 Seyyahı,
bu gezginlerden yapılan bir sezçiyi konu etmektedir.
158
THE 100 NOVELS OF İSTANBUL
THE CULTURE CO. PUBLISHING
Author: Ali Şükrü Çoruk
Mr. Çoruk, with his former works on Istanbul led by “Beyoglu in the Republican Era Turkish Novels”, this time appeals us
with his “100 Novels of Istanbul”.
After a general introduction on Turkish novels on İstanbul,
Mr. Çoruk introduces the novels one by one, starting with
Şemseddin Sami’s “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat” (The Love of
Talat and Fitnat). Selim İleri, İhsan Oktay Anar, Ayşe Kulin
and Buket Uzuner as modern writers also have a place in this
book, enriched by quotations and Mr. Çoruk’s reflections on
them.
THE 100 POEMS OF İSTANBUL
THE CULTURE CO. PUBLISHING
Author: Enver Ercan
Besides his poetry, also working for the Varlık and Yasakmeyve journals as chief editor. Mr. Ercan introduces a collection of Istanbul poems to the reader’s attention. Starting with
Moiro, the poet in the 300s BC, it is a collection of Byzantine
and Turkish poets’ works. Another important aspect of the
book is the fact, that there are many Byzantine emperors and
Ottoman sultans among poets writing for Istanbul. The poets
biographies are accompanied by examples of their works, so
this is a source book for fans of poetry and Istanbul.
THE 100 VOYAGERS OF İSTANBUL
THE CULTURE CO. PUBLISHING
Authors: Nida Nebahat Nalçacı, Nazmiye Çetinkaya
Even in the ancient ages so many people visited İstanbul.
They were so effected from this city and as a result they wrote books about it. Nida Nebahat Nalçacı and Nazmiye Çetinkaya together wrote a book named as The 1000 Voyagers of
İstanbul. The book contains a selection of these visitors.
TÜRKİYE ÜNİVERSİTE TARİHİ HISTORY OF TURKISH UNIVERSITIES
İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI
Yazan: Emre DÖLEN
THE İSTANBUL BİLGİ UNIV. PUBLISIHING
Author: Emre DÖLEN
Türkiye’de üniversite kurumu sürekli reform ve tasfiyelerle gündeme gelmiştir.
Oysa özgür ve özerk üniversite kavramı bunların çok ötesinde bir yerdedir.
The institution of university always comes to agenda by its reforms and liquidations. The concept of an autonomous and free university is far beyond these.
Türkiye’de üniversitenin tarihini kaleme alan Emre Dölen’in beş ciltlik eseri Türkiye Üniversite Tarihi, süreci ülkemizde üniversitenin kuruluşundan 1980’li yıllara kadar ayrıntılı bir biçimde inceliyor.
The five vols. work of Emre Dölen on the history of Turkish universities examines
the process from the very start to the 1980s in detail.
Dikkatleri Emre Dölen’in eserine çeviren bir başka unsur da 2010 Sedat Simavi
Sosyal Bilimler Övgüye Değer Kitap ödülünü almış olması.
EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ BİRİNCİ
CİLDİNİN KAYNAKLARI ÜZERİNDE
BİR ARAŞTIRMA
Yazan: Dr. Meşkûre EREN
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin İstanbul’a ait ilk cildinde yazar bazen kaynak göstererek bazen de bunu belirtmeden çeşitli eserlerden alıntılar yapar.
Meşkure Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin
Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma adlı kitabında bu kaynakları değerlendiriyor.
Another important point here is: Emre Dölen was granted the Sedat Simavi Social Sciences Special Award on Admirable Books.
A STUDY ABOUT THE SOURCES OF THE FİRST VOLUME OF EVLİYA ÇELEBİ’S
SEYAHATNAME
Author: Dr. Meşkure EREN
The first volume of Evliya Çelebi’s Seyahatname is about
İstanbul. In this volume the writerrefers to some other books.
Sometimes he writes about his source but sometimes he does
not.
In her book named as A Study About the Sources of the First
Volume of Evliya Çelebi’s Seyahatname, Meşkure Eren explores these sources.
159
Osman Turan