turk dunyas! - Национальная библиотека им. Н.Г. Доможакова
Transkript
turk dunyas! - Национальная библиотека им. Н.Г. Доможакова
TURK DUNYAS! D E R G I S I igiNDEKlLER / NtSAN 1994 / SEKtzlNCt YIL / SAYI : 88 - Turk DUnyasi A ra ftirm a la n Vakfi A d in a Sahibi Prof.Dr. Turan YAZGAN M uessese М йЛйгй — — >— Ш : Ш§§Шжё!Шшт тшттшшт Sevgili Okuyucular Prof. Dr. Turan YAZGAN.................................................... 2 YEN! DUNYA DUZENl Prof. Dr. Orhan T0RKDOGAN.......................................... 7 Saadet Pinar YILDIRIM Yazi ifle r i MUdHrii Recep TASDELEN D izgi Selma TA$AN - Tulay $ Е И К Neda ZEYREK- Aysel £ELEB t Tulay ULUQAY Tashih A ydil ERO L G rafik - F ilm N azan KO QOKCEZZAR Satis " A b o n e Ay$e $EK E R G O NG O R Idare M erkezi Turk DUnyasi Ara^tirmakm Шф Belediye Sarayi Arkasi Ankaravi M ehm ed Efendi Medresesi 34471 Aksaray-iSTANBU L Posta A dresi P.K. 94 Aksaray-iSTANBU L Telefonlar 0 (2J2) 511 10 06 - 511 18 33 512 22 45 F a b : 0 (212) 520 53 63 Teleks: 30600 tdav-tr Abone Yurtifi: 250.000 T L Yurdiji: 50 DM. Posta Q eki - 141720 B ash B afak O fsel Tel: 544 54 97 KARLUKLAR -ПProf. Dr. Faruk SOMER....................................................... 1 0 | CE§iTLi YONLERIYLE « QANAKKALE MUHAREBELERI | Yard. D05. Dr. ErgQndz AK£ORA..................................... 1 5 I ATATURK’UN EN BUYUK ESERl I TURKtYE BUYUK MtLLET M ECLtsl Yard. Do?. Dr. Metin AYI§l6 l............................................ 2 9 I «m I l l ! § е ш т » KAYMAKAM KEMAL BEY’In KIZI ILE SOHBET I Celal OCAL............................................................................ 3 8 I iSTANBUL-iZMIR'iN i§GALi ve KAHRAMAN PTT’CtLERtMiZ Nail U£AR.............................................................................. 4 4 HAKASLARIN HUKUMDARLIK UNVANI I "AJO" ve YENtSEY RUNlK YAZILARININ KULLANI§TAN KALDIRILMASI ZAMANI I HAKKINDA О L.R. KIZLASOV j Qev.: Ahat SALiHOV-Gulcemal ALHANLIOGLU.......... 49 GOCEBELiK MESELESi ve TURKLER I Cengiz BALCI........................................................................ 5 2 KAAKA, DEEDE, ATA I Dr Aydin BUDAK................................................................. 5 9 TURK DUNYASINDA GEQEN AY Aydil EROL............................................................................ 6 1 Kapak: «M ILL! $EHIT» KAYMAKAM KEMAL B EY (Kapak resmi Tuva Cumhuriyeti’nden Oyun-Ool D. SA T tarafindan yapilmistir.) AYDA B iR YAYINLANIR. ГБУКРХ ”НБ им. Н.Г. Доможакова' KULLANI§TAN KALDIRILMASI ZAMANI HAKKINDA JP L K IZ L A S O V (TercOme^AhatSALtHOV жLL ) iiz on yil kadar once S. Petersburg’da 1 7 0 1 ’de K rasnoyarsk voyvod aligi kanifilaryasi ar§ivlerinden ?ikan bir beige yayinlanmi§tir'. Orada bu konu ile ilgili olarak §unlardan bahsedilmektedir. 1701 yilim n Agustos-Eylul aylannda Abakan irmagi civannda Kirgizlar’m (yani Hakasya’da) memleketinde diplomatiк bir gorevle Roman Torga§in reisliginde Krasno y a r s k e l f i l e r i b u lu n m u § tu r . O n la r H akasya’da bulunan Kalmuk Zaysani, Abo, Cungar H ani’nin vekili ve aristokratik Kirgiz boyu asilli Hakas beyleri ile yazili bir bari§ anla§masi yapmak iizere gorevlendirilmi§lerdir. Krasnoyarsk el 5 ileri aldiklan emri yerine getirmi§ler ve anla§ma ger?ekle§mi5 ti. Bu hadise ntifuz sahibi kanun bilgini Yezer Hakimi ACO (ba§ka bir yazili§i ile O C O veya OJA) nezaretinde ger9 ekle§tirilmi§ti. Fakat, о belgenin yamndaki Y Yenisey bolgesindeki bir kit&be 1 bk. P am yatnU d S ib tn k o y tslortt X V J I l veka K n ig a / 1700-1773, Snt. Petersburg, 1882, s. 174 186, N 37. bir ba§ka belgede (1700 yilinda yazilmi§ olan N:15, s 75 ve 1714 yilmda yazihni§ N: 122) dii§iilen kayitta Yezer Hakimi "OCOBOTYA" §eklinde bir ibare yer almaktadir Id, bu kullaru§tan O C O ’nun hiikiimdar unvani oldugu anla§ilmaktadir. (Burada "Botiaco oglu Tecih" ve "Bate oglu Taceh’e" ve aynca "Kirgiz soylu" Zaysan Botya zikredilmektedir). Belgelerden anla§ildigina gore, Krasno yarsk, Tomsk ve Kuznetsk Rus kazaklan tarafindan Hakas bolgesi i§gal edilmi§ ve 1707, 1718 yillannda da Orta Yenisey bolgesinde Abakan ve Sayan kaleleri in§a edilmi§tir. Bu in§aat zamanina kadar varligim siirdiiren Hakas devlet yonetiminin iist kademe idarecileri de Hakas asilli asilzadeler idi. О vakte kadar yiiksek dereceli 2 memur iinvanlan da korunmu§ idi. Hakasya’nin R usya’ya baglanmasindan sonra bu iinvanlar lagvedildi. D olayisiyle Hakas hiikiimdar iinvanlan da kullani§tan kalkti. I§te bu belgelerde eski Hakas hiikiimdar iinvanlanna rastliyoruz. D em ek oluyor И, eski Hakas hiikiimdar unvani a§agi yukan bin yil kadar kullamlmi§tir. ^ in yilhklannda (Tan§u (X. asir), Sin Tog§u (XI. asrm ilk yarisi), T aypin-huan-yuy-tszi (976-983 arasi)) VI-X. asir eski Hakas devleti zamanmdan itibaren muhtelif defalar haberler yer almaktadir. Hakaslar’da hiikumdara ACO denilirdi. Onun bayragi bile tesbit edilmi§tir. Fakat Uygur saldmlanndan sonra ACO kendisini Han, annesini Dul Han§a, hanimini da Han§a ilan etti. Aco ’nun karargahi Karadaglar civarmdadir. Ordugahinm 9 evresi 9 itlerle 5 evrili idi. £ o k kati kanunlan vardi. Sava§tan once kan§iklik fikaranlan, e^ ilik vazifesini yerine getirmeyenleri, hukiimdan yamltanlan ve hirsizlik yapanlan idam ediyorlardi2. Anla§ildigi kadanyle VI-X. asir Hakas devletinde ACO, kanunlan uygulayan ve aym zamanda iilkenin ba§ hakimi olarak hiikiimdar kaganin unvani cJlarak da kullanilmi§tir. XVII- XVIII. asirlarda Hakas devletinde artik A co (Kagan veya Han) degil sadece ba§ hakimdir. Rus kaynaklarmin cim rice verdikleri bilgilere bakilirsa, Hakas d ev letin in son yilla n n d a dort beylik (Altinsar, Yezer = Y z it, Altir ve Tubin beylikleri) bir konfederasyon kurmu§ gozukmektedir. Her J . Y. B ifu rin , S a b r a n i y e s v e d e n i y о n a r o d a h , o b i l a v j i h v S r e d n c y A z ii v d r e v n i y e v r e m e n a , I, M o sko va -L en in g rad , 1950, s.352-355. beylikte Hirgis adli bir arisYenisey Kitabelerinin Listesi tokrat vardir ve bu soylu Bot58. Kezek Huree 101. Baykalovo 1. Uyuk Tarlak yu A co iinvamyle Hakas asil102. Arjan kurgan yazisi 59. Herbis Baan 2. Uyuk Arjan zadeleri arasinda daha yiiksek 60. Sargal Akai 103. Arjan kurgan yazisi 3. Uyuk Turan bir rutbeye sahip olmu§tur. 1714 104. Stela abidesi pargasi 61. Suglug-Adir-Aksi 4. Ottuk Da? 105. Tuva kolleksiyonlarindan 62. Kanmnklig-Hovu 5-8. Barik l-IV yilrnda Cungar Hani Hakas humanzara 63. Ortaa-Kem 9. Kara Sug ktimdarma zaysan unvanini 106. Qerbl kitabelerinden bin 64. Ottuk Da; II 40. Elegest I vermi^tir И, bu da onlann mev107. Hadinmg 65-67. Kara Bulun l-lll 11. Begre kiini a^ik^a gdstermektedir. A108-110. Uyuk Oorzak 68. El-Baji 12. Aid и Bel 111-117. Tepsey l-VII 13-23. Qaa-Kol l-XI 69. Qer Qarik trn 1707 yilma ait Rus belge118. Turan yazisi 70. Elegest IV 24. Kaya-Uju lerinde goriildiigii gibi,"Yezer 119. Sagli 25. Hakaa yazmalari I 71. Podkuninskoye Hakimi" yani Kirgiz tilkesinin 120. Tugutyupskaya Stela 72. Aldn Bel 26. Ofun merkezi idarecisi Yezer = Yzir 121. Krasnoyarsk 27. Oya 73. lyme Miizesindeki abide II 28-29. Altin Gol l-ll 74. Samagaltay beyliginin ba§ hakimi olarak 122. iyme II 75. Kuten Buluk 30-34. Uybat l-V kaydedilmi§tir. Her halde bu A123-126. Tepsey VIII-XI 76-77. Ayna yazisi l-ll 35-37. Tuba Mil co unvani sadece Botya’ya (bel127-130. Ayna yazisi V-VIII 38. Ak-Yus 78-79. Para yazasi l-ll ld babadan ogula kalan bir iin131. Gumuj e;ya 80. GCimu} kemer tokasi 39. Kara-Yu» par ( a 132. Uybat VIII 40. Ta?eba van olarak) aitti. (Jiinkii Rus 133. Kopenda ta$i 41. Kempk Qirgaki 81-82. Kopen Altin Kabi b elgeleri Hakas d evletinin 134. Ust-Sos 83. Uybat VII 42. Bay Bulun 1. yuz yil kadar suren miicade135. Ust-Kulog 43-44. Kizil Qira l-ll 84-85. Ayna yazisi lll-IV leleri zamamnda bafka bir A136. Mugur-Sargol I 86. 0?ur 45. Kejeelig Hovu 137. Kres-haya 46. Tele 87. Pryaalitae I co hakkinda bilgi vermiyor. 138. Kara Yus II 88. Pryaslitse muhuru 47. Sud Abidesi Hakas devletinin son dev139. Qaptikova ta$i 48. Abakan kitabesi 89-90. Ovyurskaya resinden kalma yazi§malar ve manzarasi l-ll 140. Mugur-Sargol II 49. Bay Bulun II mahkeme kayitlan bugtin e141. Aymirlik Mezari'ndan 91. Bedellgskiy valun 50. Tuva B. gikan ok 92. Demir Sug 51. Tuva D lim izde bulunmaktadir. Bu 142. Aymirlik Mezari’ndan 52-53. Elegest ll-lll 93-94. Yur Sayir l-ll konudaki beige 37 numarali gikan ok 54. Ottuk Da? Ill 95-97. Kem{ik Bom l-lll senettedir. Bu 37 numarali se■ 143. Ayna yazisi IX 55. Tuva G. 98. Uybat VI 144. Novoselovo 56. Malinovka nette §oyle bir kayda rastlan99. Orta Tey 145. Mugur-Sargol III. 57. Saygin 100. Bayan Kol maktadir: "Asil anlasmamn sonunda Tatar yazisi ile yazilmi§tir; fakat Krasnoyarsk’ ta burada ne yazildigim terciime edebilecek hiikiimdar ailesinin erkek {ocuklanna ogkimse bulunamamijtir". Buradaki "Tatar reten bir elit ziimre oldugunu tahmin ediyazisi ile" ibaresi anla§mamn iiyesi olan yoruz. Bundan d olayi bu runik y a ziy i ba§ hakim Botya A co tarafindan eklenmi? Yezer = Yzir, Krasnoyarsk Ka^inlan muholabilir. XVIII. asrin bajlarinda ya§ayan temelen bilmiyordu. Rus memurlar da anHakaslar’in "Tatar yazisi" diye adlandinlan lamiyorlardi. yazilan acaba nasil bir yazi idi? Bu makale “ L R KIZLASOV "O Titule Eger Yenisey havzasinda bin yil sure gosudarya Hakasov "AJO" i vremeni izfeznoile eski Hakas hiikiimdar unvani yajadiysa veiya runifeskoy p is ’mennosti na Yeniseye", ve kendi devletlerini muhafaza edebildilerVostokovedeniye v Ba$kortostane: istoriya, se, eski runik alfabeyi de о zamana kadar Kul’tu ra П, Ufa, 1992, s. 46-48. "den terciime edilmiftir. kullandiklanna hiikmedilebilir. Bu yaziyi